1
ٻڍڙو حاجي بابا، سوال جي جواب ڏيڻ بدران، تسبيح وڌيڪ تڪڙي تڪڙي سورڻ لڳو. جيوڻ کي وري ڀؤ ٿيڻ لڳو ته سوڍو ڪاوڙ مان ڪجھه ڪري نه ويهي. ڇا به هو، حاجي بابا ترخانن جو ماڻهو هو، ۽ سوڍل جي نظر ترخان تي پيئي، ڄڻ رت تي نظر پيس.
حاجي بابا آرام سان صندليءَ تي ويهندي آهستي چيو: ” امير خان سڏايو اٿئي؟“
”ڇو؟“
”بابا، مون کي ڪهڙي خبر؟ هوندس ڪو ڪم ڪار . . . . “
” آءٌ واندو ڪونه آهيان . . . . “
” سوڍل ڏاهو ٿي. امير خان سان هوڏ چڱي نه آهي.“ حاجي بابا تقريبن اکيون پوريندي چيو. تسبيح جا داڻا تڪڙا تڪڙا اڳتي سرندا ٿي ويا.
سوڍل ڪو جواب نه ڏنو، ۽ هٿ وڌائي وري ڌنوڻ هلائي باھه دکائڻ لڳو. حاجي بابا ڪا گھڙي، هن کي گھوريندو رهيو، ۽ پوءِ اکيون بند ڪندي چيائين: ” توسان ڪي خاص ڳالهيون ڪرڻيون اٿس، ۽ چيو اٿس ته پراڻي ياريءَ جو ننگ وجھجانس!“
” منهنجي ڪنهن سان ياري ڪانهي . . . . “ سوڍل ڌنوڻ زور زور سان ڌئيندي جواب ڏنو. سندس اکين جو مچ، گھڙي لاءِ جھڪو ٿي ويو هو، سو ڄڻ وري ڌنوڻ جي زور تي نئين سر ڌڳڻ لڳو هو.
” مون کي چوڻ ته نه گھرجي پر ڀانيان ٿو ته ڀاڻهين بابت توسان ڳالهائڻو اٿس.“ حاجي بابا اهڙي طرح چيو، ڄڻ هو ڪو راز ظاهر ڪري ويٺو هو.
سوڍل سوچ ۾ پئجي ويو: هُن ڪتي جو مون ۾ ڪھڙو ڪم ٿو ٿي سگهي؟ ۽ ڀاڻهم بابت ڇا ڳالهائڻو هوندس؟ وري پراڻيون دشمنيون جاڳائڻيون اٿس ڇا؟ يا وري ڪا نئين باھه دکائڻي آهي؟ هو ڳچ وقت سوچيندو رهيو، ۽ پوءِ هري هري چيائين: ”چڱو، تون هل. آءٌ سانجھينءَ ڌاري ايندس!“
حاجي بابا تسبيح سوريندو اٿيو، ۽ هڪ نظر ڌنوڻ تي، ۽ ٻي نظر سوڍل تي وجھندي، ٻاهر هليو ويو. جيوڻ کي هميشه هن ترخان حاجيءَ تي چڙ ايندي هئي. هو جڏهن به ايندو هو، سوڍل کي ڪاوڙائي ويندو هو. ڳالهائيندو ائين هو ڄڻ کيس دنيا جھان جي ڪا خبر ڪانه هئي. پر اها به دنيا جھان کي خبر هئي ته ترخان اميرن جي جاسوسن ۽ خابرن مان، حاجي بابا جي پهچ خود مرزا باقي تائين هئي. هن اڃا حاجي بابا بابت ئي پئي سوچيو ته سوڍي جو آواز ٻڌائين: ”جيوڻ، گھوڙي سنبراءِ . . . . !“
جيوڻ گھوڙي سنبرائڻ لاءِ نڪتو ته سوڍل به ڪَر موڙي اٿي بيٺو. قداور مڙس، ذري گھٽ مٿو ڇت سان ٿي لڳس. موڪرو موڪرو منهن، جنهن جي نرڙ جي گھنجن ۾ اهڙي قسم جي ڏَيا هئي، ڄڻ دائمي طرح ڪنهن تي ناراض هو. گھاٽا گھَرا ڪارا ڀرون، ڀوريون نيريون اکيون، چهچ ڪارا شهپر، کاڏي ٿوري اڳتي نڪتل، ڳتيل ڪسرتي بدن، چيتي جھڙي سنهي چيلھه ـــ هن کي ڏسڻ سان ئي هيبت وٺيو ٿي ويئي. امير خان بابت سوچيندي، هن جي نرڙ جا گھنج وڌيڪ گھاٽا ٿي ويا. هن کي اهي ڏينهن ياد آيا جڏهن جھرڪن جي مَٺَ اڳيان پهريون ڀيرو امير خان سان مليو هو. مرزا عيسى خان ترخان جو زمانو هو. فرنگين ٺٽي کي لُٽي، تهس نهس ڪري ڇڏيو هو، ۽ هلندي هلندي شهر جي چئني طرفن کان باهيون ڏيڻ لڳا هئا. موقعي جو فائدو وٺي ڪيترا ترخان ۽ ارغون سردار به ڦرلٽ ۾ لڳي ويا هئا. سوڍو پنهنجن ساٿين سان مينهن واءٌ ڪريو ٺٽي ڏانهن پئي آيو ته رستي تي امير خان ترخانن جو هڪ دستي سان، جھرڪن کان ايندو نظر آين. سوڍل هڪ ٽڪڙي جي اوٽ وٺي بيهي رهيو. پنهنجن ساٿين کي، ٻُوڙن ۾ لڪي بيهڻ جو اشارو ڪري، پاڻ دڳ جھلي بيهي رهيو. ترخان سڄي واٽ دز اڏائيندا ويجھا پوندا ٿي ويا. جڏهن ترخانن جو سونهون سوڍل اڳيان ٿي لنگھيو ته سوڍل جھٽ ڏيئي، گھوڙي جي لغام کي اهڙي سٽ ڏني، جو گھوڙي جا اڳيان پير ڄڻ مُرين کان نڪري ويا، ۽ گھوڙو اڳتي جھڪي، بازولي پائي، ابتو ٿي ڌڪ کان هڻڪارڻ لڳو، سوار گھوڙي تان اونڌي ــــ منهن اچي سوڍل جي پيرن ۾ پيو. سوڍي هڪل ڪيس: ” ڪير مڙس آهين ؟“
سونهون پاڻ سنڀالي اٿي بيٺو پر پنهنجي اڳيان پربت جهڙو مڙس ڏسي هيانءٌ ئي کاڄي ويس.
”ترخان آهيان؛ امير خان جو سونهون!
”ڪٿان پيا اچو ؟ “
پريان گھوڙن جي سنبن جو ٽاڪوڙ، مٽي ۽ دز کي چيريندو ويجھو پوندو ويو. سونهين جي همت به موٽي آئي، ۽ دڙڪي مان چيائين : ”تون ڪير آهين، ائين رستي روڪ ڪرڻ وارو؟“
” مون تون کان پڇيو ته ڪٿان پيا اچو ؟“ سوڍي جي آواز ۾ رُڪ جھڙي سختي اچي ويئي. سونهون وري هيسجي ويو.
”فرنگي ٺٽي ۾ گھڙي پيا آهن. ــــ اوڏانهن ٿا وڃون.“
” گھڻا مڙس آهيو؟“
”سؤ کن ٿيندا . . . “
سونهين جي جواب ڏيڻ وقت امير خان به پنهنجي جٿي سان اچي پهتو. سونهين جي گھوڙي کي پٽ تي ڪريل، خود سونهين کي ڌڌڙ ۾ اٽيل ۽ هيسيل ڏسي، امير خان ترار ڪڍي، اڳتي وڌي آيو.
”ڪير آهين تون ؟“
سوڍي ڪو جواب ڪونه ڏنو. هن ڳڀرو جوان کي ڏسندو رهيو. پهرينءَ نظر مان سمجھي ويو ته هي ترخان ٻين ارغونن ۽ ترخانن کان جدا طبيعت جو ٿو ڏسجي. الائي ڇو هن کي هڪدم کانئس نفرت ڇو نه ٿي. سندس اتاولو جوش ڏسي، هن کي مٺيان لڳڻ بدران ڄڻ اطمينان ٿيڻ لڳو ته ترخانن ۾ به ته ڪو ماڻهو آهي جنهن ۾ دغا دولاب بدران ڪجھه سڌي سنئين همت جو جزو آهي.
” سوڍو منهنجو نالو آهي . . . . . . لهرڪو ڪم ڪندو آهيان.“
” تو اسان جي سونهين کي ڇو جھليو آهي ؟ ۽ هن جي گھوڙي کي ڇو ڌڪيو اٿئي؟ . . . . تيمور خان، گرفتار ڪر هن کي. . .!“
ان نئين جوانيءَ جي جوش تي سوڍل کي کِل اچڻ لڳي پر کِل هن جي مذهب ۾ ئي نه هئي. هو هن اتاولي قنڌاريءَ کي عجيب دلچسپيءَ سان ڏسندو رهيو. ترخانن مان هڪڙو سوار گھوڙي کي اڙي هڻي، وچينءَ صف من نڪري، سوڍل ڏانهن وڌي آيو: سندس هٿ ۾ اگھاڙي ترار هئي، ۽* ٻئي هٿ سان هني مان رسو کولڻ لڳو. هن جو ڌيان رسي کولڻ ۾ ئي هو ته هڪ تير سوساٽ ڪندو، سندس رسي واري ٻانهن ۾ کُپي ويو. هن کان رڙ نڪري ويئي، ترار هيٺ اڇلائي هن اهو هٿ کڻي پنهنجي ٻانهن ۾ وڌو. امير خان جون وايون ولڙيون ٿي ويون. خود سوڍل کي پنهنجن همراهن تي ڪاوڙ اچڻ لڳي: هن جي اشاري کان سواءِ هنن وار ڇو ڪيو. هن پاڻ اڳتي وڌي، ڇڪ ڏيئي تير تيمور خان جي ٻانهن مان ڪڍي ورتو، ۽ هني تي پيل کيسَ مان هڪ ڊگھي لينگھه ڦاڙي، مضبوطيءَ سان سندس ٻانهن ٻڌي ڇڏي ته جئين رت بند ٿي وڃي.
”تڪر ڪم شيطان جو آهي، امير خان !“ ائين چئي، هن امير خان تي هڪ نظر وجھندي، پنهنجي گھوڙي ڏانهن وک کنئي.
امير خان جي اکين مان جنسي باھ نڪرڻ لڳي. سوڍل جي بت بدن کي ڏسي، هُن دل ئي دل ۾ هميشه لاءِ هن کي پنهنجو دشمن ٺهرائي ورتو. هن جا ٻه ماڻهو سندس اکين اڳيان پاڻ ڌڪايو ويٺا هئا. ان بي عزتي کان هن جو رت ٽهڪڻ لڳو هو؛ ۽ اوچتو هن مست اُٺ وانگر گوڙ ڪندي چيو: ”خبردار، پاڻ بچائجانءِ!“ ائين چوندي هن ترار جو وار سڌو سوڍل جي مٿي تي واريو. سوڍل پٺيرو هو، پر هن جي آواز تي ڦُڙتيءَسان ٻه قدم پاسي هٽي ويو. جيڪڏهن هٽڻ ۾ هو پل به دير ڪري ها، ته ترار سندس جسم کي ٻن اڌن ۾ ورهائي ڇڏي ها. امير خان گھوڙي کي ورائي، وري ٻيو وار ڪيو. سندس ساٿين جا هٿ به ترارن جي مٺين ۾ ڦٻندا ويا. هنن کي امير خان جي سورهيائي ۾ يقين هو، هن جي ترار جو وار ڪوبه بچائي نه سگهندو. پر سوڍل اهو وار به بچائي ويو؛ ۽ جئين ئي امير خان وري گھوڙي کي ورايو، تيئن سوڍل ٽپ ڏيئي کڻي امير خان جي ڪمربند ۾ هٿ وڌو، ۽ کيس هڪ ٻالڪ جيان گھوڙي تان مٿي کڻي، وٺي اُڇل ڏنائين. اڳيان بيٺل سوارن مان هڪڙي جي مٿان امير خان ائين ڪريو جيئن حمال ڳوڻيون سٽيندا آهن. ان سوار جي گھوڙي ان اوچتي آفت کي پاڻ ڏانهن ايندي ڏسي، ٽهي ٻئي پير اڳيان کڻي ذري گھٽ سوار جو ڪنڌ ڀڳو هو. امير خان جو نَرو کُلي، ڪُلي ۾ سوڌو اچي گھوڙي جي پوين سنبن ۾ پيو. هو پنهنجي زندگيءَ ۾ ايترو بي عزت نه ٿيو هو. سوڍل لاءِ دشمني هن جي دل ۾ وڻ وانگر پاڙون هڻي ويئي، هن کي ڪرندو ڏسي هڪ ئي وقت سؤ تراريون مياڻين مان نڪري جھلڪا ڏيڻ لڳيون. امير خان پنهنجي پيڙا کي پنهنجي همراهن کان لڪائيندي، بنان ڪنجھڻ ڪرڪڻ جي اٿي، پنهنجو ڪمر بند سڌو ڪري ٻڌڻ لڳو، ۽ سوڍل کي پنهنجي گھوڙي ڏانهن ويندو ڏسي، هن پنهنجن همراهن کي هلڪو اشارو ڏنو. سوڍل جي ڪميت گھوڙي پنهنجي مالڪ لاءِ خطرو محسوس ڪري، ٻه قدم اڳيان وڌي آئي. سوڍل گھوڙيءَ جي اکين مان خطرو محسوس ڪري، سندس بشڪن تي هٿ گھمائيندي پويان نهاريو. سؤ تلوارون هن جي سِرَ لاءِ آتيون هيون، ۽ گول دائري ۾ هن ڏانهن وڌي رهيون هيون.
سوڍل ڏاڍيان چيو: ”امير خان، هروڀرو موت کي ڇو ٿا سڏ ڪريو . . . . منهنجي هٿ جي اشاري تي، منهنجا همراه بگھڙن وانگر اوهان تي واهوڙ ڪري وري ويندا، ۽ اوهان مان ڪنهن جو سنَڌ سَنڌ سان ڪونه ملندو.“
امير خان ۽ سندس همراه اتي ئي ڄمي ويا. امير خان جڏهن پنهنجي ترار مياڻ ۾ وڌي، تڏهن سؤ ترارون هڪ ئي ڇڻڪي سان پنهنجي مياڻين ۾ هليون ويون. ترخانن کي سوڍل جا ساٿي اوچتو ياد اچي ويا، ڄڻ کين پنهنجو موت ياد اچي ويو هو؛ ڪن کي ته ان وسوسي ئي ڏڪڻي وجھي ڇڏي ته جيڪڏهن سوڍل تي حملو ٿئي ها ته سندن ڪهڙو حشر ٿئي ها. امير خان ڪُلو ٻڌي، مٿي تي رکندي سوڍل ڏانهن وڌيو. هن جي اکين ۾ نفرت ماٺي ٿي ويئي هئي، ۽ سياست ان جي جاءِ والارڻ لڳي. سوڍل جي ويجھو پهچي، هٿ وڌائيندي هن چيوۡ؛ ”سوڍل خان، مون کي بهادرن سان ياري رکڻ جو مرض آهي. اچ ته سنڌي دستور موجب پڳ مٽائي ياري رکون!“
سوڍل ڪو جواب نه ڏنو. ڪنهن سنڌيءَ جي ترخان سان پڳ ــ مَٽ ياري ممڪن ئي نه آهي: ٻه تراريون هڪ ئي مياڻ ۾ ڪيئن اينديون؟ هن نرڙ گھنجائيندي امير خان ڏانهن ڏٺو، هن جي اڳتي وڌيل هٿ ڏي ڏٺو، هن جي سياست ڀريل اکين ڏانهن ڏٺو، ۽ هن جي ساٿين ڏانهن ڏٺو، پر هن جي دل وري به هٿ وڌائڻ تي نه آئي.
امير خان هن کي دل ــ مَن هڻندو ڏسي، داءُ بدلايو: ”مون ٻڌو هو ته سنڌي سڄڻپي جو هٿ ڪڏهن به نه موٽائيندا آهن. آءٌ هار کاڌل آهيان: منهنجو هٿ موٽائڻ توکي سونهين ڪونه ٿو.“
لاچار سوڍل، پنهنجو هٿ اڳتي وڌايو. امير خان ائين ڀانيو ڄڻ سندس هٿ ڪنهن رُڪَ جي چنبي ۾ اچي ويو هو. هن گهڻن ئي سورهين سان هٿ ملايو هو، پر هي سڀني کان سرس هو.
”ڪاڏي سنبت آهي؟“
”ٻڌو اٿم ته ٺٽي کي فرنگي ورائي ويا آهن . . . . اوڏانهن ٿي ويس.
”اسين به اوڏانهن ٿي وياسون. حضور مرزا صاحب سلطان محمود جي ڪتن کي منهن ڏيڻ ويو آهي، ۽ ٺٽي ۾ ذات سپاهي ڪونهي.“
سوڍل کي دل ۾ آيو ته چئي ڏي ته هڪڙو ڪتو ٻئي ڪتي کان هڏي بچائڻ جي فڪر ۾ آهي، ۽ ٻن سانن جي ويڙھه ۾ سنڌيءَ ٻُوڙا پيا لتاڙجن. پر هن چيو ڪجھه به نه. گھوڙي تي لانگ ورائيندي. پنهنجن همراهن لاءِ هٿ مٿي کڻي اشارو ڪيائين.
امير خان چيو: ” بسم الله،
اچو ته گڏجي ٺٽي کي فرنگين جي فتني کان آزاد ڪرايون . . . . “
سوڍل جي دل ان وقت اُڏامي ٺٽي وڃي پهتي هئي، جتي پورچوگيز مال متاع لٽيندي، ٻارن، زالن، ۽ ٻڍڙن کي پنهنجين ٻه مُنهين بندوقن ۽ پستولن سان ماريندا ٿي ويا. امير خان ۽ سوڍل گڏوگڏ هلندا رهيا. ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ته طوفان تي سوار هئا. سوڍل جي ڪميت کي ڄڻ پَر لڳي ويا هئا: سندس واڇن مان گجي اڏامي، دز ۾ ملندي ٿي ويئي، ۽ سندس ناسن مان آواز ائين نڪري رهيو ڄڻ هو پاڻ پنهنجو ساھه گھٽڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. جڏهن هو ٺٽي جي ويجھو پهتا، تڏهن سوڍل کي پنهنجي دل ۾ وڍ پوڻ لڳا. سنڌ جي هن سدا ملوڪ شهر مان دونهين جا ڪڪر آسمان تائين پهچڻ لڳا هئا. جتان ڪٿان گھرن جي سڙڻ جا ٽڙڪاٽ، ماڻهن جا ڪوڪرا، ۽ پستولن جي ڌڪائن جا آواز اچي رهيا هئا.
”سوڍا خان، اچ ته دريا وارو گس وٺو. فرنگين جا بتيلا اتي هوندا، ۽ ائين ٿو ڀائنجي ته فرنگي هاڻ شهر مان هٽندا ٿا وڃن . . . “
فرنگين جي ياد ايندي ئي سوڍل وري گھوڙي کي اَڙي هنئي. ٻئي رقيب گھوڙيءَ جي ڪُکين ۾ کُپي ويا، ۽ ڪميت پنهنجي مالڪ جو ارادو سهي ڪري، امالڪ پيچرو ڇڏي ٻيلي ڏانهن ڀڙڪو کاڌو. هنن جي پويان، هنن جي ساٿين جي گھوڙن جي سنبن ڄڻ ته سُپَ ڀري دز ٿي اُڏائي، ۽ ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ته ڌرتي ڌٻڻ لڳي هئي. پتڻ جي ويجھو پهتا ته سوڍل کان دانهن نڪري ويئي؛ ڇھه ست بتيلا اڳيئي دريا جي لهواري تي روانا ٿي چڪا هئا. باقي ٽي بتيلا بيٺل هئا، جن ۾ پورچو گيز ڦر جو سامان ڏٽي ڀري رهيا هئا، ۽ شايد اڃا پنهنجن ڪن ساٿين جي اوسيئڙي ۾ هئا. سوڍل رڙ ڪري چيو: ”متان ڇڏيو اَٿوَ حرامخورن کي!“
هن جو جملو اڃا پورو ئي مس ٿيو ته ٽيهارو کن تير هڪڙي بتيلي ۾ سامان لڏيندڙ پورچوگيزن جي پٺين ۾ کُپي ويا. راڙو راڙ مچي ويئي. تيرن جي جواب ۾ پورچوگيزن پنهنجا بارودي پستول سنڀاليا. اوچتو سوڍل پورچوگيزن جي هڪ انبوھه کي پستول ڇوڙيندو، پتڻ ڏانهن ايندو ڏسي. هن اميرخان کي هڪل ڪئي: ”امير خان، اِتي تنهنجي همراهن جو وارو آهي!“
اميرخان پنهنجي لشڪر کي اشارو ڪيو، ۽ هن جو دستو سوڍل جي ماڻهن کان جدا ٿي، وڃي پورچوگيزن تي ڪڙڪيو. سوڍل کي الائي ڪهڙو خيال آيو. هن ڪميت کي هلڪو اشارو ڪيو، ۽ گھوڙي پتڻ جي ڀر ۾ دِڪي وٽ اچي بيهي رهي. سوڍل ڪٽارو وات ۾ جھلي، گھوڙيءَ تان درياءَ ۾ ٽپي پيو. سندس ساٿي مسلسل ڦِري گھِري بتيلن ۾ تيرن جو مينهن وسائيندا ويا. پورچوگيزن جا پستول هنن تائين ڪونه ٿي رسيا، پر انهن جي ڌڪائن تي سندن گھوڙا ٽهڻ لڳا هئا. سوڍل کي پاڻيءَ ۾ گھڙندو ڏسي، هنن مان به ڪي گھوڙا ڇڏي پاڻيءَ ۾ لهي پيا.
سوڍل سڀني کان ويجھي بتيلي جي ڀر ۾ پهچي، پاڻ مٿي کنيو، پر بتيلا ايترا اوچا هئا، جو هنن ۾ هٿ وجھڻ جي جاءِ ڪانه هئي، فقط هڪڙو هنڌ اهڙو هو، جتان بتيلي ۾ چڙهي ٿي سگهيو، ۽ اها جاءِ هئي بتيلي جي مهڙ، جا دِڪي سان ٻڌل هئي. دڪي جي منهن تي پورچوگيزن جو پهرو اڃا موجود هو.فائرن ۽ تيرن جي آواز هنن کي هيڪاري خبردار ڪري ڇڏيو هو. پر سوڍل نه مڙيو، ۽ بتيلي کي ڦِري آيو. جڏهن مهڙ وٽ پهتو، تڏهن گھڙي لاءِ وري پاڻي ۾ هليو ويو. پوءِ وجھه ڏسي هڪ پاسي کان منهن ڪڍيائين. اتي هڪڙو فرنگي بتيلي جي کليل تختي تي زنجير کي ٽيڪ ڏيو بيٺو هو. سوڍل آهستي آهستي هڪڙو هٿ تختي ۾ ڦٻائي، پنهنجو جسم ڪوئي، پاڻ مٿي کڻي ورتو. سندس ٻيو هٿ فرنگي جي ٽنگ ۾ ڦٻي ويو. پورچوگيز کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ ڌرتي ڦاٽي پيئي، ۽ هو ان ۾ ڪرندو ٿي ويو. هڪ وڏي رڙ ڪري، ٻئي ٻانهون مٿي ڪري، وڃي دريا ۾ ڦهڪو ڪيائين. پنهنجي ساٿي جي رڙ ٻڌي، ڪي پورچوگيز بتيلي مان هيٺ نهارڻ لڳا. سوڍل تختي جي هيٺان لنگھي، ٻئي پاسي ڦري آيو. ٻئي هٿ تختي ۾ وجھي، پاڻ مٿي کڻي، اٿي بيهي رهيو. هن اڃا پاڻ سنڀاليو مس ته هڪڙي پورچوگيز پستول کڻي ڇاتي تي رکيس . . . ۽ گڏوگڏ زور زور سان پنهنجي ٻولي ۾ ڪجھه چوڻ لڳو ”آميگو، آميگو، آميگو، سالوِي مي سالويِ مي . . . !“
فرنگي تي، پاڻي ۾ ڀنل هن ديو جھڙي مڙس جي هيبت ڇائنجي ويئي هئي، ۽ پستول هوندي به هن جا ٻيئي هٿ ڏڪي رهيا هئا، ۽ ”سالوي مي، سالوي“ چوندو رهيو. سوڍل ڪجھه سوچڻ بنان، پستول واري ٻانهن ۾ هٿ وجھي، ٿورو پاسيرو ٿي پٺي کان ورائي کيس ڌڪو ڏنو. پورچوگيز جي وات مان اکر چچرجي نڪتا ” . . . ميئا ديئو . . . “ هن جي ڪِرڻ سان دڪي تان، وچ واري تختي تان ۽ بتيلي مان پستولن جا واڄٽ شروع ٿي ويا. سوڍل خطرو محسوس ڪري، وات مان ڪٽارو ڪڍي، ڪمربند ۾ هڻي ڇڏيو ۽ هيٺ نمي بتيلي ۾ پير رکيائين. بتيلي ۾ اندر ٿيندي، هن دڪي ۽ بتيلي کي ڳنڍڻ واري سنهي زنجيز کي ڇڪيو. پر سنگھر چڱي مضبوط هئي. سوڍل وري ٻيهر زور لڳايو، ۽ زور لڳائيندي هن جي جسم جون سموريون رڳون تڻڪجي، خود رُڪ جون زنجيرون بنجي ويون. اوچتو زنجير ٻنهي پاسن کان ٽٽي پيئي، ۽ سوڍل آٿرجي پويان ڪري پيو. وال کن سنگھر جو ٽڪر هن جي هٿ ۾ اچي ويو. زنجير هن جي هٿ ۾ ڇا آئي، ڄڻ موت جو فرشتو هن جي هٿ ۾ کيڏڻ لڳو هو. جيڪو فرنگي هن کي نظر آيو ٿي، ان جي منهن تي سنگھر جو اهو گرز ائين ٿي ڪڙڪيو، ڄڻ مٿس کنوڻ ڪِريو ٿي پيئي، ڄڻ سرڻ لامارو ڏيئي، چنبو هڻي وري مٿي اڏامڻ ٿي شروع ڪيو. فرنگين ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو، ۽ هنن لٽيل سامان جي پويان لڪڻ شروع ڪيو. هنن کي پنهنجا هٿيار ئي وسري ويا. سنگھر کي ڦيرائيندي، سوڍل بتيلي جي وچ ۾، پڃري مان نڪتل شينهن وانگر گُڙڻ لڳو. اتي ئي هن ڏهاڪو کن زالن ۽ ڪن ڇوڪرن کي رسن ۾ ٻڌل ڏٺو. هو سمجھي ويو ته انهن زالن ۽ ڇوڪرن کي فرنگي لُٽ جي مال سان گڏ ٻانهن طور کنيو ٿي ويا. انهن مان تيرهن چوڏهن ورهين جو هڪ نينگر، سوڍل کي اڪيلو هيترن فرنگين سان وڙهندو ڏسي، ڪنهن عجيب جذبي کان اٿي بيهي رهيو. سندس ٻانهون پويان رسن سان ٻڌل هيون. سوڍل وڌي وٽس آيو. اوڏي مهل هڪ پورچوگيز، هڪ ڳوڻ جي پٺيان لڪي، هڪ ڊگھو چاقو سوڍل ڏانهن اڇلايو. ڇوڪري کان رڙ نڪري ويئي: ”ڀائو، سنڀال!“ سوڍو رڙ ٻڌي، هيٺ جھڪي ويو، ۽ چاقو ”زون“ ڪندي هڪڙي سڙھه ۾ وڃي کُتو. سوڍل پنهنجي ڪٽاري سان ڇوڪري جا رسا ڪپيندي چيو: ”ادل، هي ڪٽارو پاڻ وٽ رک، ۽ ٻين جا بند آزاد ڪر ته آءٌ اجھو آيس!“
ڇوڪرو سڀني جا رسا وڍڻ کي لڳي ويو، ۽ سوڍل ٽپ ڏيندو فرنگيءَ تائين پهتو ۽ کيس ڳچيءَ کان جھلي، ٻليءَ جي ٻلونگڙي وانگر مٿي کڻي، وٺي اُڇل ڏنائين. فرنگيءَ جو مٿو، هڪڙي سڙھه جي ڪام ۾ اهڙو زور سان لڳو، جو ان جي آواز تي سڀني جو ڌيان اوڏانهن کڄي ويو. فرنگيءَ دانهن به ڪانه ڪئي، ۽ وڍيل بنڊ جيان اتي ئي ٿڌو ٿي ويو. سوڍل سامان جي هڪڙي سٿي کان ٻيءَ سٿي تائين ڦرندو، فرنگين کي سنگھر سان ڪُٽيندو رهيو. فرنگيءَ هاڻ ڊپ کان بتيلو ڇڏي درياءَ ۾ ٽپندا ويا. سوڍل بتيلو خالي ڏسي، وري قيدين ڏانهن موٽي آيو. هن جوانڙي تيسين سڀني جا بند ۡڪٽي، آزاد ڪري ڇڏيو هو. هنن مان ٻه ٽي زائفائون ڌَڪيل به هيون. سوڍل ڇوڪري کان پڇيو: ”ادل، ڪير مڙس آهين؟“
”سمون آهيان؛ ٻني جو ويٺل آهيان. ٺٽي ناناڻا گھمڻ آيو هوس. اوچتو هي راڪاس شهر ۾ گھڙي پيا. شهر ۾ جيڪي ترخان سپاهي هئا، سي يا ته شهر ڇڏي ڀڄي يا، ڪي وري اهڙن پاڙن کي لٽڻ لڳي ويا، جتي اڃا فرنگي نه پهتا هئا. فرنگي اصل گھرن ۾ گھڙي پيا. ڪن منهن ڏنو، ڪن نه ڏنو. مدرسن جا جوان گھٽين ۾ فرنگين سان چوٽون کائڻ لڳا. پر هنن فرنگين وٽ الائي ڪھڙا هٿيار هئا، جن مان باھه جا اُلا پئي نڪتا، ۽ پري کان ٿي مار ڪيائون. جڏهن مدرسن جا شاگرد کين سوڙها پوڻ لڳا ته وٺي گھرن کي باهيون ڏيڻ شروع ڪيائون. بس قيامت هئي، ادا ! ڦُرڻ لُٽڻ کان پوءِ وري ٻانهون کڻڻ شروع ڪيائون. منهنجي ڀيڻ کي ــ او، اِجھا هوءَ ويٺي آهي ـــ کنيائون ٿي ته هن ويچاريءَ به بُنڊي کڻي هڪ ــ ٻن جا هَڏ گَڏ ڀڃي وڌا. مون کي به هڪڙو سونٽو هٿ اچي ويو، پر هنن راڪاسن سان ڪير پڄي، اديءَ سان گڏ مون کي به کڻي ٻڌائون. . . . “
هن جوانڙي اهو سڀ ڪجھه ائين بيان ڪيو ڄڻ اهو واقعو ٻئي ڪنهن سان ٿي گذريو هو؛ ڊپ ۽ ڀؤ جو هن ۾ نالو نشان به ڪونه ٿي ڏٺو. شايد هن سان هيتريون وارداتون ايتريون تڪڙيون تڪڙيون ٿي گذريون هيون، جو هن کي ڊپ جو اڃا موقعو ئي نه مليو هو. سوڍل هن جي ڀيڻ ڏانهن نهاريو؛ منهن مهانڊيءَ جي ملوڪ، سترهن ارڙهن ورهين جي ڪنواري نينگر کي ڳل تي هڪ وڏو چير هو، جنهن سندس منهن ۾ حيا ۽ بيوسيءَ جو عجيب گڏيل رنگ آڻي ڇڏيو هو. سوڍل کي پنهنجي دل وڍجندي محسوس ٿي؛ الا، منهنجي سنڌ جون هي نياڻيون! پنهنجي پاڻ کي ايترو بيوس ۽ ويچارو سمجھڻ لڳيون آهن، جو لاچاري سندن حيا کي ڍڪڻ لڳي آهي! ان نينگر سان گڏ ٻيون به زالون هيون. ڪي اڃا تائين موڙهيل هيون، ته ڪن کي اهو آسرو جاڳيو هو ته سندن لڄ بچائڻ وارا واهرو اچي پهتا هئا. سانجھيءَ جو سج به هن منظر کي ڏسڻ جو تاب نه جھلي، درياءَ جي پرانهين پار ٻڏڻ وارو هو. بتيلو دڪي کان ڇڄي ڌار ٿيڻ ڪري به درياءَ جي لهرن سان هَري هَري ٽُلڪڻ لڳو هو؛ ۽ دريا جي دل ۾ به آنڌ مانڌ مچي ويئي هئي.
سوڍل پتڻ ڏانهن نهاريو. سندس همراهن پتڻ کي فرنگين کان آجو ڪري ڇڏيو هو، ۽ باقي بتيلن ۾ به هن جي همراهن سندن سِرَن جا ڍير لڳائي ڇڏيا هئا. فرنگي بتيلا ڇڏي درياءَ ۾ ٽپندا ٿي ويا. پتڻ وارن همراهن وري مٿان کين تيرن جو شڪار بنائڻ شروع ڪيو هو. سوڍل ڇوڪري کي ڪلهي تي هٿ رکندي چيو: ”ادل، هاڻي ڌڻيءَ کي پرتا آهيو. آئون بتيلو وري ٿو دڪي سان لڳايان. تون ۽ هي ٻيا نينگر گڏجي، هنن زائفائن کي هيٺ لاهي، سڀني کي پنهنجي پنهنجي گھر پهچائجو . . . .“
سڀني جا منهن شڪرگذاري ۽ هڪ عجيب فخر جي احساس کان ٻهڪڻ لڳا هئا. سوڍل وري پاڻي ۾ لهي پيو، ۽ ٽٽل زنجير کي ڇڪي، آڻي دڪي تائين پهتو. قيدي تختي تان هلي، هيٺ لهڻ لڳا. ٻين بتيلن مان به ڪيتريون ئي زائفائون ۽ ڇوڪرڙا آزاد ٿيا هئا. پتڻ تي هُل مچندو ٿي ويو. سوڍل پاڻي کان ٻاهر نڪتو ته امير خان به پنهنجن همراهن سان اچي پتڻ تي نڪتو. هن جا ويهارو لشڪري ڪِري پيا هئا، پر هنن ڪافي فرنگين کي جيئرو جھلي ورتو هو، جن کي رسن ۾ ٻڌيو گھليندا پئي آيا.
ترخانن بتيلن مان لٿل زائفائن کي ڏٺو ته سندن اکين ۾ چمڪ اچي ويئي، ۽ پنهنجي پاڻ ۾ چرچا گھٻا ڪري ٽهڪ ڏيڻ لڳا هئا. سوڍل فارسي چڱي ڄاڻيندو هو. هو چُپ چاپ هنن جي بڪواس ٻڌندو رهيو؛ پر جڏهن هڪڙي ترخان گھوڙو وڌائي، هڪڙي زائفان اڳيان جھلي، سندس ٻانهن ۾ هٿ وجھڻ لاءِ نوِڙيو، تڏهن سوڍل جي سنگھر سندس ڪلھن ۽ پٺن تي کنوڻ وانگر ڪري پيئي، ۽ هو ڍڳي جھڙو رانڀاٽ ڪري، انهيءَ زائفان جي قدمن ۾ ڪري پيو. سوڍل چپن ۾ چيو : ”ڌاريان سي ئي ڌاريان ــــ فرنگي هجن يا قنڌاري! “ ۽ پوءِ ڏاڍيان رڙ ڪري چيائين: ”امير خان، پنهنجن ماڻهن کي لغام ڏي نه ته . . . . فرنگين جون ڪسرون منجھانئن ڪڍنداسون!“
خود امير خان کي پنهنجي سپاهين جي ارڏائي بري لڳي هئي، سو پاڻ گھوڙي تان لهي سوڍل وٽ آيو ۽ سندس ڪلهي تي هٿ رکندي چيائين: ”چڱو ڪيئي، هن حرامخور کي تون سزا نه ڏين ها ته آءٌ سندس سر قلم ڪرڻ وارو هوس!“
”هي اسان جو لَڄون آهن: هنن کي هٿ لائڻ موت سان کيڏڻو آهي، امير خان!“
”بيشڪ بيشڪ!“
سوڍل کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ ته امير خان جي انهيءَ ”بيشڪ“ ۾ وڏي ٽوڪ سمايل هئي، پر ان وقت هن کي ڪي ٻيا خيال ستائي رهيا هئا. بتيلن ۾ لڏيل سامان ۽ اسلحو، سونُ، ڪپڙو، هٿيار ۽ سنج سڙا جيڪڏهن هنن ڇڏي ڏنا ته هي قنڌاري پاڻ ورهائي ورڇي کڻندا. هي سنڌين جو مال متاع هو، سندن هڏن جو پورهيو، ان تي هي پرمار ڳجھن وانگر لامارا ڏيڻ لڳندا. اميرخان ڄڻ سندس خيال پروڙي ورتا، ۽ هن کي پاسيرو وٺي چيائين: ”سوڍا خان، هي بتيلا ۽ سامان اسين پنهنجي قبضي ۾ آڻينداسون. جيسين اصل مالڪن جي خبر پوي، تيسين هي سمورو مال سرڪاري توشي خاني ۾ رهندو!“
”هي سنڌين جو ملڪ آهي، ۽ سنڌي ئي انهيءَ جي سنڀال ڪندا!“ سوڍي مختصر جواب ڏنو.
”ائين وري ڪيئن ٿيندو؟ اسين سرڪاري ماڻهو آهيون: آءٌ جھرڪن جو نائب عامل آهيان. هي مال اسان جي حفاظت ۾ رهندو.“ امير خان جي آواز ۾ ترشي اچي ويئي.
سوڍل ڄڻ اها ڳالھه ٻڌي اَڻ ٻڌي ڪري ڇڏي؛ ۽ هن پنهنجن همراهن کي هڪل ڪئي: ”سوڀا، قبوليا، شيرو . . . . سامان بتيلن سوڌو اوهان سوگھو ڪريو!“
سوڍي جا همراه گھوڙن تان لهي بتيلن ڏانهن وڌيا. امير خان به پنهنجن ماڻهن کي اشارو ڪيو، ۽ پاڻ گهوڙي ڏانهن وڌيو. سوڍل وک اڳيان وڌائي کڻي پويان ڀاڪر وڌس. سندس ٻئي ٻانهون پويان موڙي هڪڙي هٿ ۾ جھليائين ۽ سندس ئي خنجر ڪڍي، پٺ ۾ رکندي چيائين: ”اوهان مان ڪو اڳتي وڌيو آهي ته هي خنجر اميرخان جي پٺ ۾ کوڙي ڏيندس. . . “
سوڍل جي اکرن ۾ ڪاوڙ بلڪل ڪانه هئي، پر ترخان سمجھي ويا ته هن جو هڪڙو هڪڙو لفظ سچو هو. جن پنهنجي ترارين جي مٺين تي هٿ رکيا هئا تن پنهنجا هٿ کڻي ورتا؛ جن پنهنجا ڀالا ۽ نيزا سنڀاليا هئا، تن وري اهي پويان لڙڪائي ڇڏيا. هنن ترخانن اڄوڪي جيتري بي عزتي ڪڏهن به نه سَٺي هئي. هنن مان ڪيترا اهڙا هئا، جن سنڌين جي ڪيترين ئي بغاوتن ۽ شورشن کي ڇيپاٽي ڇڏيو هو، جن ڪيترن سنڌي سورمن کي پنهنجن گھوڙن جي پڇن ۾ گھلي ماريو هو، جن ڪيترن سنڌين سورهين جي اکين ۾ تتل سيخون سرمي ڪانيءَ وانگر گُھمايون هيون، جن ڪيترن سنڌي سوڍن جو سَنڌ سَنڌ ڪري ڪپيو هو؛ پر هي سوڍو ڄڻ ڪنهن مختلف مٽيءَ مان ٺهيل هو، جنهن جي رڳ رڳ ڄڻ رُڪ جي ٺهيل هئي، جنهن جي دل ۾ ڪو رحم نه هو، جنهن ڌڪ پهرين ٿي هنيو، سوچيو پوءِ ٿي! اهي آزمودگار ترخان پاڻ کي بيوس لاچار ڏسي ڏند ڪرٽيندا رهيا.
سج به درياءَ جي اورين ڪنڌي ٽپي، ٺٽي جي ماڙين ۽ منگھن مان ليئا پائيندو لڪندو لهي ويو هو. قبوليو سڀني کان اڳ بتيلو پڳھه مان ڇوڙي، هڪ ڊگھي لڙهي سان بتيلي کي اڳيان ڌڪي ويو، هن فقط هڪڙُ سڙھه چاڙهائي ڇڏيو، ۽ بتيلو آهستي آهستي لهواري تي، پاسيرو ٿي لڙهڻ لڳو. سندس پويان ٻيا بتيلا به سڌي قطار ۾ رڙهڻ لڳا، ۽ امير خان جي ماڻهن جي ڏسندي وڃي درياءَ جو وچ ورتائون.
سوڍل پنهنجن ڪن همراهن کي اکين ئي اکين ۾ ڪو نياپو ڏنو. ۽ اهي همراهه گھوڙن کي اڙي هڻي، درياءَ جي ڪنڌيءَ ڪنڌيءَ هليا ويا. سوڍل امير خان جي پٺ تان خنجر هٽائي، سندس ٻانهون ڇڏي ڏنيون. اميرخان پنهنجن ٻانهن کي مهٽيندو سوڍي جي اکين ۾ نهاريندو رهيو. سندس اکين ۾ ڪاوڙ ۽ حيرت جا جذبا هَري هَري ٿي ڍرا ٿيڻ لڳا، ۽ پوءِ هن مرڪ چپن تي آڻيندي چيو؛ ” سوڍا خان، اڄوڪي رات ٺٽي ۾ اسان جي مهماني قبول ڪر!“
”بلاشڪ . . . !“ ائين چئي سوڍل پنهنجي باقي ساٿين سان گڏجي اميرخان جي ٺٽي واري حويلي تي پهتو. رستي تي، ٺٽي جي گھٽين ۾ فرنگين جي مچايل تباهي ۽ بربادي کي ڏسي، رت هن جي لؤڻن ۾ دريا وانگر اڇلون کائڻ لڳو هو. ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ گھر باھه کان بچيو هو. شهر جي گھٽين ۾ دونهون ايترو هو، جو هو کنگھندا گھٽجندا ترخاني محلي ۾ پهتا هئا.
ترخاني محلو شهر جي هڪ طرف جامع مسجد جي ويجهو هو. فرنگي جامع مسجد جي سونين نيلن تان به نه ٽريا هئا. ان رات امير خان ميزباني ۾ ڪا ڪثر نه ڇڏي. جڏهن سوڍل طول تي ٽيڪ ڏيئي انگوري جا ڪجھ پيالا پي چڪو، تڏهن اميرخان هن کي وري پڳ مٽائڻ جي دعوت ڏني. سوڍل ان وقت نشي ۾ هو، ۽ کِلندي پنهنجو ڀِنل پٽڪو مٿي تي ٻڌي، لاهي کلي اميرخان جي مٿي تي رکيو، ۽ اميرخان پنهنجي پڳ ڪُلي سوڌي کڻي سوڍل جي مٿي تي رکي.
”سوڍل، مون کي قسم آهي هن پڳ جو ته سنڌي ۽ ترخان پاڻ ۾ ڪهڙي به ڏاڙهي پٽ ڪن، آءٌ تنهنجو سر کي هٿ نه لائيندس!“
سوڍل تي شايد انگوري ايتري چڙهي ويئي هئي، جو هن ڪوبه جواب نه ڏنو. ان کان پوءِ سوڍل جڏهن به ٺٽي ايندو هو، تڏهن اميرخان وٽ اچي مهمان ٿي لهندو هو. سندس ساٿين سنگتين مان ڪيترن کي اها ڳالھه نٿي وڻي، پر سوڍل کي چوڻ جي مجال ڪنهن کي نه ٿي. 968ھه واري بغاوت ڀيري، جڏهن سوڍل ۽ سندس ساٿين مرزا عيسى جي هڪ ارغون سردار امير تيمور جي لشڪر تي راتاهو ڏنو، تڏهن ته ڳالھه سڀني کي ڏکي لڳي. سوڍل ۽ شيرو امير تيمور جي تنبوءَ ۾ گھڙيا ته امير خان وٽس ويٺو هو. اميرخان جي منٿ ڪرڻ تي سوڍل امير تيمور جي جان بخشي ڪري ڇڏي. شيروءَ جڏهن اها ڳالھه سنگت سان ڪئي، تڏهن باقاعدي پئنچائت ويٺي ته سوڍل کي ائين ڪرڻ گھربو هو يا نه. چاچي وريام سڀني پاران ڳالهائيندي چيو: ”سوڍا، ابا انهيءَ امير تيمور ٺٽي شهر جي گھٽين مان سنڌي زائفائن جو لنگھڻ حرام ڪري ڇڏيو آهي. جڏهن دارون پي مست هاٿيءَ وانگر ٺٽي جي بازارن ۾ ٿو اچي ته ڪنهن جي عزت سلامت نٿي رهي؛ سنڌين کي زن دختر گاريون ڏيندو وتي، ۽ تو ان ڪميني کي جيئدان ڏيئي ڇڏيو، سا ڳالھه اسان کي ڪانه ٿي آئڙي. ڪٿي تون، ڪٿي هڪ ترخان؛ اها ياري ڪئين ٿي ٺهي؟ تون ياريون ڀل رک، پر اسان جي ڪِئي تي پاڻي نه ڦير!“
سوڍل کي به ڪاوڙ اچي ويئي: ”منهنجي مرضي، جيئن وڻندم، تيئن ڪندس!“
پوڙهو وريام تڏهن به ماٺ نه ٿيو: ”تنهنجي مرضيءَ جي ڪاڻِ ڪنهن کي ڪانهي، سوڍا! هي سنڌين جي دشمن جو سوال آهي.“ وريام جي لفظن ۾ سختي اچي ويئي. سوڍل ڪو جواب نه ڏنو. هو پنهنجي ڪٽاري سان ڪاٺ جي ٽُڪر مان گھوڙي جي شڪل گھڙيندو رهيو.
ڪراڙي وريام وري چيو: ”مون کي ارغون ۽ ترخانن سان وڙهندي ڄمارون گذري ويون آهن. آءٌ جڏهن تنهنجي ڄمار هوس، تڏهن منهنجي بدن تي ترخانن جي ترارين ۽ ڀالن جا ايترا ڦٽ هئا، جيترا تنهنجي مٿي تي وار آهن. مرزا شاھ حسن جھڙي جبل سان مون ٽڪر کاڌا؛ مٿس راتاها ڏنم. مرزا عيسى خان منهنجي سِسيءَ جي قيمت هڪ لک اشرفيون رکي هئي. ٺٽي کان بکر تائين مون ارغونن ۽ ترخانن سان چوٽون کاڌيون آهن، پر مون کي قسم آهي پروردگار جو، جيڪڏهن منهنجو پٽ ڪنهن ترخان جي سسيءَ جو جيئدان گھري ها ته آءٌ پهرين کيس دڳ لائي ڇڏيان ها ــــــــ ۽ تون امير تيمور جھڙي فرعون جي جان بخشي آيو آهين! مون کي بخش ڪج پر مون کي ته تنهنجي سنڌي هجڻ . . . . . . “
”بس بس چاچا وريام، بس . . . . حد نه اورانگھه . . . “ ائين چئي سوڍل پئنچات ڇڏي هليو ويو هو.
وري 978ھ واري اٿل وقت، جڏهن سنڌي هڪ ڀيرو وري پنهنجي ڳچيءَ مان ڦاهيءَ جو ڦندو لاهڻ لاءِ سنبريا هئا، ۽ پنهنجو جڻ ــ ٻچو ڪهائي ويهي رهيا، تڏهن وري سوڍل ۽ اميرخان جي ياري جو امتحان آيو هو. چاچو وريام جھلجي پيو هو، ۽ کيس ٺٽي جي سيدن واري چونڪ ۾ ڦاهيءَ تي ٿي لٽڪايائون، سوڍل ويس بدلائي اميرخان وٽ آيو هو، ۽ اچي چاچي وريام جي سِر جي گُهر ڪئي هئائين. اميرخان سندس ڳالھه ٻڌي، وڏا وڏا ٽهڪ ڏيئي چيو هو: ”اول ته اها ڳالھه منهنجي وس کان ٻاهر آهي. حضور مرزا صاحب وٽ هڪ سنڌيءَ جي سِر لاءِ وڃڻ مون کان ڪونه پڄندو. تنهن کان سواءِ سوڍل مون تنهنجي جان بخشيءَ جو قسم کنيو آهي، نه سنڌي باغين جي جان بخشيءَ جو. هينئر به وقت اهڙو آهي، جو جيڪڏهن منهنجو سُنهن کنيل نه هجي ها ته توکي هتان جيئرو وڃڻ ڪين ڏيان ها . . . . “
سوڍل کي ان جواب تان ايتري ڪاوڙ آئي هئي، جو ڪٽار جو مٺيو سندس هٿ جي نسن ۾ گھڙي ويو هو. هو اتان اٿي، ڪميت تي چڙهي سڌو آيو سيدن واري چونڪ تي. کيس ترخانن وارو چوغو پيل هو، ۽ ڪُلي تي پٽڪو. پنهنجن منهن ۽ شهپرن کي لڪائڻ لاءِ هن هڪ ترخاني رومال منهن آڏو ڏيئي ڇڏيو هو. چونڪ ۾ هزارين ماڻهو وريام جي ڦاهيءَ چڙهڻ جو ٻڌي اچي گڏ ٿيا هئا. سنڌين جا ڪنڌ هيٺ هئا. ڪيترا اهڙا سنڌي هئا، جيڪي ترخانن جا نوڪر چاڪر هئا، يا ترخانن جا هٿ ٺوڪيا ماڻهو هئا. گھڻو تڻو رڳو تيموري ۽ چنگيزي ارغونن جو هجوم هو. سوڍل ترخانن جي وچ ۾ ترخان ٿي لڳو. اوچتو هاهوڙ ٿي ويئي؛ ڏهاڪو کن سپاهي اگھاڙين ترارين سان ڪراڙي وريام کي وچ ۾ ڪري وٺي آيا. چونڪ جي پوري وچ تي ڦاهيءَ جو ٽياس کوڙيو هئائون. چاچو وريام سڄو رت ۾ رڱيل هو؛ سندس ڏاڙهيءَ جا وار چهچ ڳاڙهي رت ۾ رڱجي چڳون چڳون ٿي چٿرجي ويا هئا. جڏهن کيس ٽياس جي ويجھو آندائون، تڏهن امير تيمور مڇن کي تاءُ ڏيندو، ٽياس تائين آيو، ۽ وڏي واڪي چيائين: ”سنڌيو، اوهان کي معلوم هئڻ گھرجي ته ظلِ الاهيءَ سان بغاوت ڪرڻ وارن ڪتن جوسزا هيءَ آهي!“ ائين چئي جلاد کي اشارو ڏنو. جلاد ٽياس جي ڀرسان پيل تختي تان ڪاري پٽي کڻي، وريام جي اکين ٻڌڻ لاءِ اڳتي وڌي آيو. وريام هٿ سان کيس منع ڪندي، ٽياس ڏانهن ڏٺو.
اوچتو سوڍل جي ڪميت هڻڪار ڪئي، پوءِ ماڻهن رڳو گھوڙي جي ٽاٻڙ ٽاٻڙ ٻڌي. سوڍو کنوڻ وانگر ٽياس تائين پهچي ويو. سندس ڀالو امير تيمور جي نڙيءَ مان پار هليو ويو. هن باز وانگر جھپ هڻي، وريام جي چيلھه ۾ ٻانهن ڦٻائيندي، کيس کڻي پنهنجي هني تي رکيو. جيسين ترخان سڄاڻ ٿين، تيسين ڪميت ماڻهن جي ميڙ کي ڇيپاٽيندي، چيريندي ٻاهر نڪري ويئي. ترخانن جا ڪيترا سوار هن ڪڍ لڳا، پر سوڍي جي ڪميت کي ڄڻ پڇ ۾ باھه وچڙيل هئي، ۽ هوءَ کنوڻ جيان کنوندي الائي ڪٿان وڃي نڪتي.
اهو ڏينهن اڄوڪو ڏينهن، سوڍل وري امير خان جي در تي نه ويو هو. امير خان جو کيس سڏائڻ ضرور ڪنهن مقصد سان هوندو. ڀانئجي ٿو ته سنڌين جي اندر جو کورو وري تپي تپي ڄڀيون ڪڍڻ لڳو هو، ۽ اهي ڄڀيون وري قنڌارين کي ساڙڻ لڳيون هيون. اهو ڄڻ ته هڪ اهڃاڻ هو، هڪ چتاءُ هيو ـــــ نئين طوفان، نئين ڇوهي جو! پر هن نئين ڇوهي جو نتيجو ڇا نڪرندو؟ وري سنڌي ڪک پن وانگر لڙهي ويندا، وري ڳچ ڳرندا، ڪنڌ ڪرندا، سِسين جا لابارا پوندا، سِرن جا لابارا لهندا، ڪنڌن جو فصل ڳاهبو، ۽ سنڌ غلام رهندي! هن شڪايتي انداز سان مٿي نهاريو، ڄڻ آسمان جي هن پار رهڻ وارن تي به هن کي چڙ اچڻ لڳي هئي. سنڌ جي سٻاجھي سٻاجھي صورت هن جي اکين اڳيان اچي ويئي، ۽ هو نهايت پيار مان پنهنجي ڪميت جي ڳچيءَ تي هٿ ڦيرڻ لڳو. هن کي ائين محسوس ٿيڻ لڳو ڄڻ ان ڪميت گھوڙيءَ ۾ سنڌ جي روح جو ڪو ذرو سمايل هو ـــ وفادار ۽ هميشه قربان ٿيندڙ! سنڌ، هن جي جيجل ماءُ، هن جي پروردگار، جنهن ايامن کان ظلم سٺا هئا؛ يونانين جا، ايرانين جا، ساسانين جا، عربن جا ـــ ۽ هر ڀيري جڏهن سنڌين جي غيرت کي ڌڌڪو ٿي آيو ته هزارين سنڌين، پنهنجا ڪنڌ ڪپائي، وري پنهنجي جيجل ماءُ کي عزت سان رهڻ جو سنيهو ٿي ڏنو. انهن ڪنڌن ۾ هن جي ابن ڏاڏن جو رت چم ماس ۽ هڏا ٻيجي وانگر وري وري ڦٽندا، وري لڻجندا رهيا. هر بار هن جي جيجل سنڌ گھڙي لاءِ ڳاٽ اوچو ٿي ڪيو ته آسمان جي هن پار وسندڙن کيس غيرن جي غلاميءَ ۾ ڏيئي ٿي ڇڏيو. ائين ڇو ٿي ٿيو؟ سنڌ ڪهڙو ڏوھه ڪيو هو؟ ڇا انهيءَ ڪري جو منجھس هر انسان کي پيار ۽ پاٻوھه ڏيڻ جي عجيب عادت هئي . . . . اي خدا ڇو؟ هتي جا پيارا پيارا سٻاجھڙا ماڻهو، پيارا پيارا کيت، مٺڙا مٺڙا گيت، سهڻا سهڻا ناچ، سهج ـــ سنوان ڳوٺ، وهيون، واهڻ ـــــ هي ٺٽو، هي بکر، هي اروڙ، هي موهن ڪوٽ، هي برهمڻ آباد، هي لڪيءَ جا جبل، پٻ، هالار، اڇا ڪارا جبل، هي ساگر، هي سمنڊ، هي درياءُ، هي ٻيلا ـــــــ هي ڪائنات جا بي مثال تحفا، ۽ هي مٺڙي منهنجي سولي آسماني سنڌي ٻولي، هي مسجدون، هي مندر، هي مٺَ، هي راڳ، هي ويراڳ، هي سماع، هي صوفي، هي ويڄ، هي پورهيت، هي ڪمي ڪاسبي، هي هاري ناري، هي لوهار، هي واڍا، هي اوڏ، اهي اوستا ـــــ هي منهنجي ملوڪ سنڌ ڇا ڪڏهن به ڌارين کان آزاد ڪانه ٿيندي؟
سوڍل کي پنهنجي دل ڊانوان ڊول ٿيندي محسوس ٿي، ۽ اُن گھڙي جي ان ڪمزوريءَ کان هُن پنهنجو منهن ڪميت جي کهرين کهرين بشڪن ۾ لڪائي ڇڏيو. هن کي انهن بشڪن جي ڪوسي ڪوسي لهس ۾ ڄڻ آرام ملي ويو. ان پيار ڀريءَ ڳراٽيءَ ڪميت کي به ڪونئرو ڪري وڌو، ۽ هو ڪنڌ جھولڻ لڳي، اڳئين سنب سان سنڌ جي مٽيءَ سان پيار ونڊڻ لڳي، ڄڻ هن کي چئي رهي هئي ته ”آءُ سڄڻ، ته آءٌ توکي سنڌ جي آزاديءَ جي راھه تي وٺي هلان!“ سوڍل ڄڻ سندس سنيهو سُڻي ورتو، ۽ هوريان چيائين ”هل مٺي ته هلون!“