15
توتارن ۽ ڌمالن باھه جي شور کي هيڪاري خوفناڪ بڻائي ڇڏيو. مغلن جي اَٿاھه لشڪر ٿوريءَ ئي دير ۾ صفون ٻڌي، حملي ڪرڻ لاءِ تيار ٿي بيهي رهيو. مجاهد خان پنهنجي سفيد گھوڙي تي سوار ٿي، گھوڙيسوارن جي دستن جو معائنو ڪري، پيادل فوج جي سردارن کي ڪوٽ ڏانهن وڌڻ جو حڪم ڏنو. فيلدارن کي هاٿين کي اڳيان ڪرڻ لاءِ چئي، هو وري گھوڙي سوارن ڏانهن موٽي آيو. دستن مهندارن کي گڏ ڪري، هن غضبناڪ آواز ۾ چيو: ”آءٌ چاهيان ٿو ته سنڌين هن شب خون جي اهڙي سزا ڏني وڃي، جو هنن کي وري ظل الاهيءَ جي لشڪر تي آڱر کڻڻ جي همت نه ٿئي. اڄ جو اڄ سيوهڻ جو قلعو اسان جي قدمن ۾ هئڻ گھرجي. دلاور خان، آتش خان، بينظير خان ۽ رامسنگھه جا دستا هر اول دستا ٿي اڳتي وڌندا. ٻيا سپھه سالار هنن جي پويان هلندا. جڏهن هاٿي دروازو ڪيرائين تڏهن هر اول دستن جا چار ئي سالار الڳ الڳ دروازن کان سنڌين تي حملو ڪندا. خدا جو قسم، جيڪڏهن هي حملو ناڪام ٿيو ته اوهان جا سِرَ پنهنجي هٿن سان وڍي، ظل الاهيءَ جي خدمت اقدس ۾ موڪلينداسين . . . . ! رامسنگھه، ترخانن کي هڪدم حڪم ڪيو وڃي ته هو پٺيان هڪدم قلعي تي قبضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪن، جئن سنڌين کي ڀڄڻ جو موقعو نه ملي!“
مغل فوج جو هي سمنڊ جڏهن سيوهڻ تي چڙهڻ لاءِ آيو نڪتو، تڏهن زيبا جو ساھه مٺ ۾ اچي ويو. هوءَ تڪڙي تڪڙي دادن جي تنبوءَ ۾ لنگھي آئي. ”اوهين اِتي آرام سان ويٺا آهيو، ۽ حضور جن قلعي تي حملي ڪرڻ وارا آهن!“ هن سهڪندي چيو.
”تون ڪا ڳڻتي نه ڪر. سيوهڻ کي فتح ڪرڻ ۾ خان اعظم کي ڪي سال کپن!“ دادن کلي چيو.
زيبا کي هن جي اِها کل نه وڻي. هن کي مجاهد خان جي ڪاوڙ ۽ بهادريءَ جي خبر هئي. هن ائين سمجھيو ته ڏينهن چڙهڻ کان اڳ مجاهد خان قلعو فتح ڪري وٺندو، ۽ پوءِ هن جي دادن جو ڇا ٿيندو؟ هن دادن کي اهڙين نظرن سان ڏٺو، جنهن ۾ هڪ عجيب اِلتجا هئي، ڄڻ چوندي هجي، ”سڄڻ، هن ڪوڙيءَ سياست جي جھڳڙن کان دور مون کي پاڻ سان وٺي هل! دادن به ان نظر کي پروڙي ويو؛ ۽ نه چاهيندي به هن چئي ڏنو: ”زيبا، منهنجي ڳالھ مڃ، خان اعظم کي آزمائڻ ڏي، ۽ جڏهن ھو ناڪام ٿي موٽندو، تڏهن مغل لشڪر کيس خود مجبور ڪندو ته سنڌ تان هٿ کڻي؛ ۽ جڏهن خان اعظم لاهور ڏانهن اُسهندو تڏهن جي تون منهنجو ساٿ ڏيندينءِ ته اسين به پنهنجي ڪا منزل حاصل ڪنداسون!“
زيبا ڪجھه چوڻ تي هئي، ته هن تنبوءَ جي پٺيان ڪجھه کڙڪو ٻڌي ورتو. هن اشاري ئي اشاري ۾ دادن کي ڳالھه سمجھائي. دادن ڀڙڪو ڏيئي ٻاهر نڪتو، پر تيسين ڪو ماڻهو تڪڙو اتان کسڪي ويو، ۽ هن جي نظرن کان غائب ٿي ويو. جڏهن هو واپس تنبوءَ ۾ آيو ته اتي زبيا ڪانه هئي. هن ڪن لائي ٻڌڻ جي ڪوشش ڪئي، ۽ هري هري ٿي پاسي واري تنبوءَ ۾ داخل ٿيو. تنبوءَ ۾ داخل ٿيڻ سان ٻه مغل هڪ ئي وقت هن تي ترارين سان حملو ڪري آيا. دادن ڦڙتيءَ سان اڳيان ٽپ ڏيئي، وار ته بچائي ويو، پر مغل وري ڦري آيس. هيڏانهن هوڏانهن ڏسندي، هن ديوان تي پيل هڪڙي چادر کڻي ورتي، ۽ ڪنهن طرح سان هڪڙي مغل جي ٻوٿ ۾ ڦهڪائي ڏنائين. جيسين اهو مغل چادر مان منهن ڪڍي، تيسيسن هن ٻئي مغل جو وار روڪي، کيس ڪنڌ تي اهڙو زوردار ڌڪ هنيو جو هو گوڏن ڀر ويهي رهيو. هن جي هٿ مان ترار ڦري، هن ٻئي مغل جي پيٽ ۾ ٽنبي ڏني. ڍڳي جھڙي رنڀ ڪري مغل اُتي ئي اونڌو ٿي ڪري پيو.
دادن ترار کڻي ٻاهر نڪتو، ۽ هڪ هڪ تنبوءَ ۾ ڏسندو ويو، پر هن کي زيبا ڪٿي به نظر نه آئي. مغلن جي حرمن ڏانهن وڃڻ خطري کان خالي نه هو، ۽ هاڻ هن جو ائين تنبوءَ ۾ رهڻ به جوکائتو هو. هن کي اهو سمجھه ۾ نٿي آيو، ته هن تي ڪنهن حملو ڪرايو جڏهن سڀني کي خبر هئي ته هو مجاهد خان جو مهمان هو. البت ڪيترا مغل سردار هن کي شڪ جي نظرن سان ڏسڻ لڳا هئا. اهو سوچي، هو گھوڙو هٿ ڪري، پاڻ به مغل لشڪر جي پويان هلڻ لڳو.
مغلن جي فوج جڏهن سيوهڻ تي چڙهڻ لاءِ اڳتي وڌي تڏهن سندن پويان ٻرندڙ مچ سندن ئي پاڇولن کي عجيب منظر ڏيئي ڇڏيو. اهي لڏندڙ ٿڙڪندڙ پاڇولا ائين ٿي معلوم ٿيا ڄڻ جنن ڀوتن جو ڪو ڪٽڪ هنن جي اڳرائي ڪندو ٿي ويو. جئن جئن سج جا ڪِرڻا چڙهندا آيا، تئن تئن پاڇولن جو اهو لشڪر مغل لشڪر جي پيرن هيٺان لتاڙجندو ويو، ۽ جڏهن پهر سج جو چڙهي آيو، تڏهن سيوهڻ جي قلعي هيٺان انسانن جو هيءُ سمنڊ حملي جي تيارين ۾ لڳي ويو. مجاهد خان فيلدارن کي اشارو ڪيو. ڏھه ڏھه هاٿي قلعي جي چئن دروازن ڏانهن وڌڻ لاءِ تيار ڪيا ويا. پر جڏهن فيلبانن هاٿين کي سوئا ٽنبي، کين دروازن ڏانهن وڌڻ جي هُشي ڏني، ان وقت ڪوٽ جي ڪُنگرن ۽ بُرجن مان تيرن جو مينهن وسڻ شروع ٿي ويو. فيلبان بولاٽيون کائيندا ڪِرندا ويا، ۽ هاٿي رانڀاٽ ڪندا، موٽي پنهنجي ئي لشڪر ۾ ڪاهي پيا. فيلدارن جئن تئن ڪري وري هاٿين کي تيار ڪري، نئين سر نَون فيلبانن سان چاڙهي موڪليو پر هنن جو به اهوئي حشر ٿيو. جئن جئن ڏينهن چڙهندو آيو، تئن تئن سنڌ جي ڌرتيءَ به مغلن کي تپائڻ شروع ڪيو. اڃ ۽ بک هنن کي وري پنهنجا تنبو ۽ خيما ياد ڏيارائي ڇڏيا. سنڌ جي سهڻي اس هنن جي بدنن ۾ سيون ٽنبڻ لڳي، ۽ هنن وَرَ ور ڪري پير مٽائڻ ٿي شروع ڪيا.
مجاهد خان ناڪام ٿيندڙ حملن کان فيلدارن کي گاريون ڏيڻ لڳو. پر جڏهن ترخانن ڏانهن موڪليل رامسنگھه جا ماڻهو موٽيا، ۽ مجاهد خان کي ترخانن جي لشڪر بدران سندن سڙندڙ لاشن جي خبر ڏنائون تڏهن مجاهد خان زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو پنهنجي تڪڙ ۽ اُٻهرائيءَ تي پيشمان ٿيڻ لڳو. پر حملي کي اڌ ۾ ڇڏڻ به نٿي چاهيو. هن حڪم ڪيو ته ڪمند اُڇلائي فصيلن تي چڙهڻ وارا دستا اڳيان وڌن. راٺوڙن ۽ روهيلن جا اهي دستا پنهنجا ڪمند ۽ٌ رسا سنڀالي قلعي ڏانهن وڌيا. قلعي کي جئن ئي ويجھا پهتا ته هنن جي مرحبا به تيرن جي اهڙي وسڪاري سان ٿي جو سندن صفن جون صفون ڪِرنديون چٽ ٿينديون ويون. ٻين انهن جي جاءِ ورتي، ۽ اهي به پنهنجن ئي همراهن مٿان ڪرندا ويا. جڏهن سج نيزي چڙهي آيو، تڏهن اڃ ۽ بک کان مغل لشڪر بيحال ٿيڻ لڳو. مختلف جٿن جا سردار مجاهد خان کي جنگبنديءَ لاءِ منٿون ڪرڻ لڳا. بغاوت بلوي جي ڊپ کان لاچار مجاهد خان جنگبنديءَ جو حڪم ڪيو، ۽ مغل لشڪر پنهنجن خيمن ڏانهن موٽڻ لڳو.
خيمن کي پهچندي ئي لشڪري پاڻيءَ جي مٽن ۽ نادين تي ٽٽي پيا. جڏهن هنن جي اڃ لٿي تڏهن هنن کي کاڌي جو خيال آيو: ان سان گڏ هنن کي سنڌين جي راتاهي جو خيال آيو. رسد خانو سڄو ڦلهيار ٿيل هو: سمورو اَن، گھوڙن ۽ جانورن لاءِ گاھه باھه جي نذر ٿي ويو هو. هاهوڪار مچي ويئي. بکيو لشڪر انڌي هاٿيءَ جيان ٿونا هڻڻ لڳو. مغل سردار ۽ امير پنهنجن ئي لشڪرين ۽ سپاهين کان ڊڄڻ لڳا. نئين رسد پهچڻ ۾ وقت لڳندو، ان وچ ۾ لشڪر جي بغاوت کي ڪير منهن ڏيندو. اها صورتحال ڏسي سمورا امير ۽ سالار مجاهد خان جي شامياني اڳيان گڏ ٿيڻ لڳا. مجاهد خان به صورتحال سمجھي ويو هو؛ پر هو ڪري به ڇا ٿي سگھيو. مجاهد خان کي اها به پڪ هئي ته نئين رسد پهچڻ ۾ ايترو وقت لڳي ويندو جو نئين حملي ڪرڻ جو خيال به ملتوي ڪرڻو پوندو. تنهن کان سواءِ قلعي کي فتح ڪرڻ آسان نه هو. هي قلعو تاريخ ۾ سڀني لاءِ ڏکئي ۾ ڏکيو قلعو هو. سڪندر اعظم جھڙي فاتح کي به هزارين سپاهي قربان ڪرڻا پيا هئا، ۽ ڇهن مهينن جي انتظار کان پوءِ قلعي هٿ ڪرڻ جي صورت نڪتي هئي. خلجين ۽ تغلقن به ان قلعي پويان ئي جوتا کائي دهليءَ جو رستو ورتو هو. جن فاتحن اهو قلعو فتح ڪيو هو، تن هميشه ڪنهن نه ڪنهن دوکيبازيءَ ۽ دغا کان ڪم ورتو هو. سڌو سنئون قلعي کي فتح ڪرڻ ناممڪن هو. بهتر هو ته سنڌين سان صلح ڪري، اڪبري لشڪر کي وري لاهور ۽ آگري جي عافيت ڏانهن موٽائجي. ٻئي طرف اڪبر جي غيض ۽ غضب کان مغل سردارن جا هنيان ئي کاڄي ٿي ويا. هنن مان ڪنهن به ان رٿ پيش ڪرڻ ۾ اڳرائيءَ جي همت نه ڪئي، جيتوڻيڪ سڀني جي دل آگري پهچڻ لاءِ ملندي هئي، جتي جون محفلون، عيش عشرتون هنن جي انتظار ۾ هيون. مجاهد خان خود ئي اهڙي راءِ ڏيکاري، تڏهن گھڻن مغلن سردارن کيس پنهنجي همراهي هجڻ جو يقين ڏياريو. فيصلو اهو ڪيائون ته دادن کي ڪن مغلن سان گڏ وري سنڌين ڏانهن صلح جي پيشڪش لاءِ موڪلجي.
دادن جڏهن شامياني ۾ پهتو، تڏهن سڀني مغلن جا لٿل منهن ڏسي، هن جي چپن تي مرڪ اچي ويئي. هن کي پڪ ٿي ته مجاهد خان پنهنجي دليريءَ ۽ سورهيائيءَ جي گھمنڊ ۾ پاڻ پوئتي هٽڻ کي مغل شان جي گھٽتائي سمجھي، هاڻ مغل لشڪر جي واپسيءَ جو ڪو عزت وارو رستو ڳولي رهيو هو.
مجاهد خان پنهنجي ڪاوڙ ۽ شرمساريءَ کي لڪائيندي چيو: ”سنڌي، اسين نٿا چاهيون ته وڌيڪ خونريزي ٿئي. ان ڪري جيڪڏهن سنڌي وڌيڪ شورشون بند ڪن ته اسين شهنشاھه هند طرفان کين معاف ڪرڻ لاءِ تيار آهيون. موهن ڪوٽ ۽ سيوهڻ جا اجازت ناما ۽ شاهي پروانا پڻ ڏيڻ لاءِ تيار آهيون، بشرطيڪ سنڌي ڪو نئون حملو نه ڪندا جيسين ظل الاهي سنڌين ۽ ترخانن جو ڪو تصفيو ڪري!“
دادن غور سان هن شڪست کاڌل مغرور مغل کي ڪو وقت ته ڏسندو رهيو. پوءِ ڌيرج سان چيائين: ”مون ته اڳي ئي عرض ڪيو هو ته سنڌي خود مغل لشڪر سان وڙهڻ نٿا گھرن. مغل ته هروڀرو سنڌ جي اندروني جھيڙي ۾ مداخلت ڪن ٿا. موهن ڪوٽ، سيوهڻ ۽ ٻين شهرن لاءِ به هنن کي شاهي پروانن جي ڪا ضرورت ڪانهي: اهي ته آهن ئي هنن جا پنهنجا. رهي ڳالھه شورشن جي، سو جيسين ترخان حڪمران رهندا، شورش بند نه ٿيندي. جيسين هڪڙو به ترخان سنڌ جي سرزمين تي موجود آهي، تيسين هنن جي بغاوت جاري رهندي. آءٌ سنڌين پاران اوهان کي رڳو اها پڪ ڏيئي ٿو سگھان ته مغل لشڪر جي واپسيءَ وقت سنڌي ڪوبه حملو نه ڪندا!“
”پر شنهشاھه جي اطاعت ته شرط آهي.“ هڪڙي سردار وچ ۾ چئي ڏنو.
”سنڌي اڳ ته شايد شنهشاھه جي اطاعت جي اعلان ڪرڻ کان ڪونه ڪيٻائين ها، پر جڏهن کان ظل الاهيءَ مرزا باقيءَ جي حمايت جو اعلان فرمايو آهي، تڏهن کان ته هو مرڻ وڌيڪ پسند ڪندا، ۽ شهنشاھه جي اطاعت جو اعلان هرگز نه ڪندا!“
”پر سنڌي مغل شهنشاهيت کان ڪيترو وقت بچندا . . . . . . ! “ رامسنگھه جي دل جو راجپوت لفظن جي صورت ۾ ظاهر ٿيڻ لڳو.
”مغل شهنشاھه . . . . . “
دادن ڪجھ چوڻ ٿي گھريو، پر اوچتو لشڪر ۾ شور ۽ هنگامي جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا. لشڪري زور زور سان نعرا هڻي رهيا هئا. ڪنهن کي سمجھه ۾ نه آيو ته ڇا ٿي رهيو هو. مجاهد خان کي پڪ ٿي ته لشڪر ۾ بغاوت ڦهلڻ لڳي هئي. اڃا هو ڪجھه چوڻ تي هو ته لشڪرين جو هڪ شاهي دستو شامياني کي گھيرو ڪري بيهي رهيو. ڪجھه اگھاڙين ترارين سان اندر گھڙي آيا، ۽ مغل سردارن جي پويان بيهي رهيا. ڪنهن کي به نڪرڻ جو موقعو نه ملي سگھيو. اوچتو هيبت خان اگھاڙي ترار هٿ ۾ جھلي اندر هليو آيو، ۽ مجاهد خان ڏانهن منهن ڪري چيائين: ”مجاهد خان، اڪبري لشڪري جي هيڏي بيعزتي تنهنجي لاءِ ڪافي نه هئي، جو هاڻ سنڌين سان صلح جون ڳالهيون ٿو ڪرين!“ پوءِ ٻين سردارن ۽ اميرن ڏانهن منهن ڪري چيائين: ”اوهين پاڻ کي مغل امير ٿا سڏايو! حيف آهي اوهان جي حياتيءَ تي! اڪبري فوج جا سالار مُٺ جيترن سنڌين سان مقابلو ڪرڻ بدران آگري ڏانهن موٽڻ جو تياريون ٿا ڪن. ظل الاهيءَ کي ڪهڙو منهن ڏيکاريندؤ؟ لشڪر جو سمورو کاڌو سنڌين جي راتاهي تباھه ڪري ڇڏيو، ۽ انهن کي کاڌي کارائڻ بدران اوهين ميدان ڇڏي ڀڄڻ جون صلاحون پيا ڪريو. اڄ کان هن لشڪر جو سپھه سالار آءٌ آهيان: مجاهد خان کي گرفتار ڪيو وڃي ٿو. اوهان مان جيڪو مون سان ساٿ ڏيڻ گھري، سو هٿ مٿي کڻي. آءٌ سنڌين کي اهڙي سيکت ڏيندس، جو هنن کي وري ڪنهن مغل بادشاھه جي حڪم عدوليءَ جي همت نه ٿيندي. سمورو لشڪر مون سان آهي. جيسين ٻاهران رسد پهچي، جنهن لاءِ مون اڳي ئي ماڻهو موڪلي ڇڏيا آهن، تيسين سڀني سردارن، اميرن، سالارن، جٿن جي مهندارن جي ذاتي رسدگاهن مان کاڌو لشڪرين ۾ تقسيم ڪيو ويندو. جنهن امير يا سردار ائين ڪرڻ ۾ ڪو اعتراض ڪيو، ته ان کي لشڪرين جي حوالي ڪيو ويندو!“
سڀني اميرن جا ڪنڌ هيٺ ٿي ويا. هنن کي پنهنجن ئي لشڪرين هٿان مرڻ جا خيال ستائڻ لڳا. هيبت خان هنن سڀني کي ڏسندي وري چيو: ”مجاهد خان کي ظل الاهيءَ جي خدمت ۾ پيش ڪري آءٌ سموري حقيقت بيان ڪندس. انهن سردارن ۽ اميرن جا نالا پڻ پيش ڪندس جن مجاهد خان جو ساٿ ڏنو، يا هن کان پوءِ ڏيندا. جيڪڏهن ظل الاهيءَ مون کي ئي قصور وار ڪيو ته آءٌ خوشي سان سزا ڀوڳيندس، پر مونکي قسم آهي پروردگار جو، آءٌ مغل لشڪر، مغل شهنشاھ ۽ خاندان تيموريه جي بيعزتي ٿيڻ ڪونه ڏيندس!“
ٻاهر سڄو لشڪر هيبت خان جي حق ۾ نعرا هڻي رهيو هو. ڪنهن به سردار کي هيبت خان جي منهن ۾ نهارڻ جي همت نه ٿي، ۽ پوءِ هري هري ٿي امير ۽ سردار هٿ مٿي کڻندا، هيبت خان کي پنهنجي وفاداريءَ جو يقين ڏياريندا ويا. فقط مجاهد خان، دلاور خان، محمود خان، ۽ رامسنگھه چار ڄڻا هئا، جن پنهنجا هٿ مٿي کنيا.
”اڄ کان اسين سيوهڻ تي سڌي حملي ڪرڻ بدران انکي گھيرو ڪري ويهنداسون، ۽ سندن مڪمل ناڪابندي ڪنداسون، کڻي اسان کي هت ڇهه مهينا ڇونه ويهڻو پوي. سنڌي ٿورن ڏينهن ۾ تنگ ٿي اسان کان امان گھرندا ................. !“
اوچتو هن دادن ڏانهن منهن ڪري چيو: ”سنڌي، تو هيبت خان کي نه سڃاتو آهي. مونکي اِها به خبر آهي ته سنڌين اهو شبخون ڪيئن، ۽ ڪنهن جي چوڻ تي ڪيو. ان ڪري تنهنجو احتساب منهنجي وس ۾ آهي! وٺي وڃو هنن مردودن کي! هن سنڌيءَ کي زنجيرن ۾ جڪڙي مٿس سخت پهرو بيهاري ڇڏيو!“
مجاهد خان جو ڪنڌ هيٺ هو. مغل لشڪر جي هن ڄاڻو سپهه سالار هڪڙي ئي ڏينهن ۾ پنهنجي اٻهرائيءَ ۽ گھنڊ ۾ ايتريون شڪستون کاڌيون هيون، جو شرمساريءَ کان هو جُھور پوڙهو نظر اچڻ لڳو هو. دادن کي الائي ڇو هن پوڙهي مغل تي رحم اچي ويو. سپاهين سان گڏ ٻاهر ويندي، مجاهد خان ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو: ”سنڌي، اسين نهايت شرمنده آهيون، جو اسين تنهنجي ڪابه ڳالهه پوري نه ڪري سگھياسين ............ شايد خدا کي اِن ڪري ئي اسان جي هي ذلت منظور آهي!“ مجاهد خان پنهنجين اکين جي لڙڪن لڪائڻ لاءِ هڪڙو هٿ منهن آڏو ڏيئي ڇڏيو.