5
”ڌيءُ، اڄ هو بيحد اُداس آهي. وڃ، وڃي سندس دل وندراءِ!“ ٻڍڙي بيبي خانم جي آواز ۾ التجا هئي.
”آءٌ نه وينديس هن وٽ! هو ڪانئر آهي، بزدل آهي؛ هن مون کي هڪ سنڌيءَ اڳيان بي پردو ڪيو آهي؛ آءٌ نه وينديس. . . . . “ ليلىءَ جي اکين ۾ لڙڪ اچي ويا.
بيبي خانم منجھي پئي. هن کي ليلى جي هوڏ جي خبر هئي. هن جيڪڏهن کيس وڃڻ لاءِ زور ڀريو ته هوءَ خنجر پنهنجي پيٽ ۾ ٽنبي ڏيندي. پر امير خان اُداس هو، سندس دل گهايل هئي، ان تي دلداريءَ جو پُهو رکڻ فقط ليلى جي هٿ ۾ هو. هن جي اندر جي عورت جاڳي پئي، ۽ هن چيو: ”اڄ تنهنجي اکين ۾ چمڪ پئي ڏسان؛ تنهنجي اُرھه جي هيءَ مونجھه مون اڳ ڪڏهن به نه ڏٺي آهي؛ متان ڇوري، سنڌيءَ کي دل ڏيئي ويٺي آهين؟“
ليلى کي ڄڻ ڪنهن نانگ ڏنگي وڌو؛ جنهن پيڙا کي اڃا هوءَ سمجھڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي، سا هڪ تير بنجي هن جي دل ۾ چڀڻ لڳي، هڪ ڄَرَ بنجي هن جي جسم کي ساڙيندي ويئي، ۽ هوءَ ان جي لهس کان اُڀي ٿي ويئي. سندس اکين مان ڄڻ نظر گم ٿي ويئي، ۽ بنا ڪنهن ديد جي هوءَ بيبي خانم کي گھورڻ لڳي. پر هن جي اکين ۾ ترڪستان جا وسيع ميدان هئا، تناور وڻ هئا، وحشي اڻ پاليل گھوڙا هئا، موڪرين ڇاتين، مضبوط ٻانهن ۽ نيرين اکين وارا دلاور مڙس هئا ــــ ۽ پوءِ هن جي اکين ۾ سوڍل موٽي آيو. هن جي اکين ۾ لڙڪ موٽي آيا، ۽ چپن تي ٻھه ٻھه ڪندڙ مرڪ موٽي آئي. هن جي اکين ۾ ديد به موٽي آئي، ۽ هن بيبي خانم جي ڪلهي تي هٿ رکندي چيو هو: ”ها، بيبي خانم! آءُ چاهيان ٿي ته ان سنڌيءَ جي ڇاتيءَ ۾، مضبوط ٻانهن ۾ ۽ نيرين اکين ۾ سمائجي گم ٿي وڃان. بيبي خانم، جيجل! مون کي اهو سنڌي آڻي ڏي، يا مون کي وٽس پهچائي اچ!“
”آهستي ته ڳالهاءِ ڇوري! امير خان جي ڪَن تي ڀڻڪ پئي ته توکي مون کي گھاڻي ۾ پيڙائي ڇڏيندو!“ ٻڍڙيءَ کي ڀَوَ کان ڏڪڻي وٺي ويئي. ترخانن جي ڪاوڙ ۽ غضب کان هو واقف هئي. چنگيز ۽ هلاڪوءَ جي اولاد کي هن پاڻ به ته لوليون ڏيئي، مڇن جي ساوڪ ڏني هئي.
”هون. . . . . ، ٻڌندو ته ڇا ڪندو، اهو بزدل!“ ليلى نفرت مان چيو؛ ۽ پوءِ پنهنجي اُرھه سان ارڏائي ڪندي، ان کي ڪُڏائيندي هن چيو هو: ”اڄ کان پوءِ هي اُرھه، هي ٻانهون هڪ نئين انتظار، نئين اوسيئڙي ۾ رهنديون؛ امير خان هاڻ هنن کي هٿ به نه لائي سگھندو. . . .. !“
هن اڃا جملو پورو مس ڪيو هو ته دروازي تي اميرخان کي بيٺل ڏٺائون. بيبي خانم سڪل پن جيان ڏڪڻ لڳي، ۽ هن کي ليلى جي سر جو خير نظر نه آيو. امير خان اندر اچي، اکين ئي اکين ۾ بيبي خانم کي وڃڻ جو اشارو ڏنو. هوءَ ٻاهر هلي ويئي هئي، ۽ هينئر جڏهن هوءَ موٽي هن جي خواب گاھ ڏانهن وڌي رهي هئي، تڏهن دل ئي دل ۾ مرڪڻ لڳي هئي. هوءَ روز ليلى جي سيني تي اميرخان کي ستل ڏسڻ جي عادي ٿي ويئي هئي ۽ اهو منظر هن کي ڏاڍو وڻندو هو. ڪيترو وقت ٻن خوبصورت جسمن کي پاڻ ۾ ويڙهيل سيڙهيل ڏسندي رهندي هئي، پوءِ اڳتي وڌي، چادر سان کين ڍڪيندي، سڏ ڪري جاڳائيندي هين. اڄ به ساڳئي منظر ڏسڻ لاءِ هوءَ مرڪندي، خواب گاھ ۾ داخل ٿي، پر هنڌ خالي ڏسي، کيس راتوڪي ڳالھ ياد اچي ويئي. هوءَ ليلى جي خواب گاھ ۾ پهتي هئي ته اتي ليلى کي به اڪيلو ستل ڏٺائين. هن کي هدڪ پئجي ويو؛ متان سنڌين وري ڪا بغاوت ڪئي آهي، ۽ راتو رات مرزا باقي بيگ کيس سڏايو هجي. پهريدارن کان پڇڻ کان سواءِ، هن گھوڙن جي ڪڙھه ڏانهن رخ رکيو. اميرخان جو ابلق سڀني گھوڙن کان جدا هڪ خاص ڪڙھه ۾ ٻڌل هوندو هو. اتي پهچي ، هن ڪڙھه جو کرسڻ هٽايو. گھوڙن جي پيرن وٽ لِڏ جي ڍير تي امير خان ستل هو، ۽ سندس پيرانديءَ کان ادراڪي ويڙهيو سيڙهيو ستو پيو هو. امير خان جي وارن ۽ ڪپڙن تي لِڏ ٿڦيل هئي؛ سندس هڪڙو ڳَل ته تازي لِڏ سان لِتل هو. بيبي خانم ويجھو وڃي پهرين ادراڪيءَ کي اٿاريو. ادراڪي ڇرڪ ڀري اُٿي ويٺو. بيبي خانم کي پاڻ ڏانهن گھوريندو ڏسي، سندس هوش حواس درست ٿيڻ لڳا. هن بيبي خانم کي ٻڌايو ته رات امير خان اوچتو هن جي ڪوٺيءَ ۾ آيو هو، ۽ هو وري ديوان خاني ۾ موٽي پوءِ ڪڙھه ۾ اچي گھوڙي جي ڳچيءَ ۾ ٻانهون وجھي، ڳالهيون ڪرڻ لڳو هو، ۽ کيس ائين ئي اتي ننڊ اچي ويئي هئي.
بيبي خانم ادراڪي کي موڪلي هڪ صاف چادر گھرائي ورتي. پنهنجي گنديءَ جو پلاند آلو ڪري، هن آهستي آهستي امير خان جو منهن ۽ وار صاف ڪرڻ شروع ڪيا. ٿڌي ٿڌي پاڻي لڳڻ سان، امير خان پاسو ورائي وري سمهي رهيو. بيبي خانم لاچار کيس ڌونڌاڙي جاڳائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي. نيٺ امير خان اکيون کوليندي، پنهنجي چوڌاري نهاريو، پاڻ کي ڪڙھه ۾، لِڏ مٿان ستل ڏسي، هن چيو: ”اسان کي هت ڪنهن آندو؟“
بيبي خانم ڪوبه جواب نه ڏنو؛ فقط صاف چادر کڻي سندس ڪلهن آڏو ڏنائين. هري هري ڪري رات جا سمورا واقعا امير خان جي دل تي هُري آيا . . . . ۽ ڪاوڙ کان هن جون مٺيون ڀيڙجنديون ويون. هو چادر ڍَڪي، هلي ديوانخاني تائين آيو. غاليچي تي پيل رت کي ڏسي، ۽ هن کي پنهنجي وفادار خواجه سرا سليمان جي يادگيري اچي ويئي، ۽ هن نئڙي ڄميل رت مان چَپٽي ڀري، ترين ۾ مليندي، پنهنجي منهن تي مکي ڇڏيو، ۽ ڀڻڪندي چيائين ته ”آءُ پنهنجي پيءُ جو ۽، تنهنجو بدلو ضرور وٺندس، سليمان! مون کي قسم آهي پروردگار جو، آءُ بدلو ضرور وٺندس!“ هن تاڙي وڄائي، پهريدارن کي گھرايو، ۽ کين گھوڙو سنبرائڻ لاءِ چئي پاڻ تڙ ڪرڻ هليو ويو.
مرزا باقيءَ جي محل ڏانهن ويندي، هو پوئينءَ رات بابت سوچڻ لڳو. جيئن جيئن سوڍل ياد ايندو ويس، تيئن تيئن هن جي رت جو دورو تيز ٿيندو ويو. هن کي ليلى ياد اچي ويئي، جنهن چيو هو ته ”آءٌ توکي پاڻ وٽ سمهڻ تڏهن ڏينديس، جڏهن ان سنڌيءَ کي گرفتار ڪري منهنجي اڳيان پيش ڪندين!“ ۽ پوءِ ڌڪار مان خنجر جي نوڪ سان هن کي پنهنجي خواب گاھ مان ڪڍي، دروازي کي ڪڙو ڏيئي ڇڏيو هئائين.
مرزا باقي بيگ اڳي ئي هن جي انتظار ۾ هو، ۽ پريان ئي چيائينس: ”امير خان تو جھڙن دلير سردارن جي هوندي، ترخانن ۽ ارغونن کي هيڏيون بي عزتيون سهڻيون ٿيون پون. ترخان اميرن کي جاگيرن تان اَن ڪونه ٿو ملي. ڪوڪلتاش جھڙي سردار کي گھر ويٺي سنڌي بي عزتو ڪيو ٿا وڃن. هت ٺٽي ۾ اسان کي کليو کلايو گاريون ٿيون ملن. آخوند صالح دارالعلوم ۾ فارسي پڙهائڻ کان انڪار ڪرڻ جي جرات ٿو ڪري، ۽ اسان جي فرمان جي جواب ۾ اسان کي نصيحتون ٿو ڪري!“
امير خان ڪنڌ جھڪائي بيهي رهيو. ٽيڏيءَ اک سان ڪوڪلتاش ارغون، خسرو خان، برق انداز خان ۽ مرزا باقي بيگ ڏانهن ڏٺائين. سڀ ڊپ کان چپ هئا. مرزا باقيءَ پنهنجي ڏاڙهيءَ ۾ مٺ وجھندي چيو: ”اسان کي سلطنت جون ڳالهيون سنڀالڻيون آهن، اسين ڪيترو وقت انهن ننڍين ننڍين شورشن کي منهن ڏينداسون، جيڪڏهن اهي حال رهيا ته سنڌي اسان کي جوتا هڻي وري قنڌار پهچائي ايندا. هوڏانهن شهنشاھه ڏن نه ملڻ ڪري ڇتو ٿي پيو آهي، ۽ ڪالھه ايلچي آيو آهي، ته ظلِ سبحاني لاهور ۾ منزل انداز آهي ۽ اسين وڃي سندس قدم بوسيءَ لاءِ حاضر ٿيون. هن کي ڪهڙي خبر ته ترخانن ۽ ارغونن جو خون پاڻي ٿيندو وڃي، ۽ هو گاريون کائي چپ ڪري ويهي ٿا رهن، ۽ هر ڳالھه جو تدارڪ اسان کي ڪرڻو ٿو پوي. امير ڪوڪلتاش جي جاگير جي بحاليءَ لاءِ اسان کي کيس لشڪر ڏيڻو پيو، ٺٽي جي سيدن جي ايڏي مجال ٿي آهي، جو ترخانن کي پنهنجي محلي مان نٿا لنگھڻ ڏيڻ جو هو دارون پي گھرن ۾ گھڙي ٿا پون. ويندي ڪافرن جي ايڏي همت ٿي آهي جو پنهنجا فيصلا نبيرا اسان جي قاضين اڳيان ڪرائڻ بدران آخوند صالح وٽ ٿا وڃن. امير خان، اسين ٺٽي جي عملداري تو کي ٿا سونپيون. اسين ڏسڻ ٿا چاهيون ته تون ڪئين ٿو شورش کي منهن ڏين!“
ڪوڪلتاش ارغون ڪجھه چوڻ ٿي چاهيو، پر مرزا باقيءَ جي منهن تي ڪاوڙ جا ڪڪر ڏسي، وري چپ ٿي ويو. هن کي خبر هئي ته مرزا جي ڪنهن ڳالھه تي اعتراض ڪرڻ جي معنى سڄي خاندان کي مارائڻ هو.
”۽ امير خان اسين توکي پنج هزاري مرتبو ٿا بخشيون. اسان کي اميد آهي ته اسان کي مايوس نه ڪندين!“
چوڌاري ”مبارڪ سلامت!“ جو شور برپا ٿي ويو. اميرخان ادب مان ڪنڌ جھڪائيندي چيو: ”حضور جن جو هر حڪم پورو ٿيندو!“
اوڏيءَ مهل توشي خاني جو نائب عامل حاضر ٿيو، ۽ چيائين، ”حضور جو اقبال بلند هجي! حضور ڪڻڪ جو ذخيرو ختم ٿيندو ٿو وڃي. سُرن هڻي سموري ڪڻڪ جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيو آهي، ۽ سڄي ڪڻڪ مٽي بڻجي ويئي آهي، ۽ کاڌي جي لائق نه رهي آهي. عملدار ۽ سپاهي اها ڪڻڪ کائڻ کان انڪار ڪرڻ لڳا آهن. حڪم هجي ته اهو اَن اڇلائي ڇڏيون!“
”هون . . . . . . هون! اڄ ٻپهريءَ تي انهيءَ ڪڻڪ جون مانيون ٺاهي پيش ڪيون وڃن، ۽ توشي خان جا عملدار اسان سان ماني کائيندا؛ . . . . . ۽ اهو به حڪم ڏنو وڃي ته ڪجھه مانيون مٽيءَ جون پچائي آنديون وڃن!“
توشي خاني جو نائب ”جي حضور“ چئي هليو ويو. گھڙيءَ کان پوءِ چوبدار عرض ڪيو: ”ترخانن جي محلي ۾ شورش ڪندڙ ٻه سنڌي حاضر آهن!“
”پيش ڪيا وڃن!“ مرزا باقي بيگ جي اکين ۾ خونخوار چمڪ پيدا ٿي ويئي.
گھڙي کان پوءِ ٻه اڌڙوٽ عمر جا سنڌي چوکنڀا ٻڌل پيش ڪيا ويا. مرزا باقي کين ڏسي تخت تان هيٺ لهي آيو، ۽ چرين وانگر رڙيون ڪندي بي تحاشا کين ٿَڦڙ ۽ مڪون هڻڻ لڳو. جڏهن سندس هٿ ٿڪجي پيا، تڏهن هن چوبدار ڏانهن منهن ڪري چيو: ”هنن کان ڪو سنڌيءَ ۾ پڇي ته ڏوھه قبول ڪن ٿا يا نه، ۽ آئيندي اطاعت لاءِ اقرار ڪن ٿا يا نه؟“
هڪڙي ترخان امير، اڳتي وڌي سنڌيءَ ۾ چيو: ”اڙي ڏوھه قبوليو ته جيئدان ملندو!“
سنڌي خاموش رهيا، فقط هلڪي مرڪ سندن چپن تي کيڏڻ لڳي. هڪڙو ٿورو ڏاڍيان کلندي چيو: ”ترخانن جي محلي مان لنگھڻ، جي ڏوھه آهي، ته اسين بروبر ڏوهي آهيون.“
”پر اوهان هڪ ترخان امير زاديءَ سان هٿ چراند ڪئي آهي . . . . .“ ترخان امير ڪاوڙ ۾ چيو.
”هن پاڻ اسان کي سڏ ڪيو، ۽ پنهنجو اُرھه ڏيکاريندي چيائين ته هٿ لائي ڏسو ته هي قنڌاري ڏاڙهون پڪل آهي يا نه . . . .اسان ته رڳو هن جو چوڻ مڃيو؛ هوءَ به ته ترخان آهي، ۽ ترخانن حاڪمن جو حڪم ڪيئن نه مڃون!“ هن پنهنجي کِل روڪيندي چيو.
ترخان امير پنهنجي ڪاوڙ روڪيندي، مرزا باقي ڏانهن منهن ڪري چيو: ”حضور هي پنهنجو ڏوھه قبولين ٿا.“
”هون . . . . چئين ته آئيندہ وري ترخان اميرن جي محلي ۾ نه ايندا، ۽ اسان جي اطاعت جو قسم کڻڻ!“
ترخان امير وري سنڌين ڏانهن منهن ڪري چيو: ”ڇورا چئو ته حضور جو سر سلامت، اسين اوهان جا غلام آهيون ته جان بچي پوندو نه ته . . . .“
”ڌارين جي حڪومت تي لک لعنت . . . . مرزا باقي سگ است!“ ٻنهي سنڌين هڪ زبان ٿي فارسيءَ ۾ چيو.
سڀني اميرن کي ڄڻ ڏينڀو چنبڙي ويا. مرزا باقي به تخت تان اُڀو ٿي ويو، ۽ هن ڄڻ وڦلندي چيو: ”هنن جي جيئري کل لاٿي وڃي . . . . اسان جي سامهون . . . . هينئر جو هينئر . . . چوبدار . . . !“
چار سپاهي تراريون کڻي سنڌين اڳيان اچي بيهي رهيا. ترخان امير مزو ڏسڻ لاءِ اڳتي وڌي، گھيرو ٺاهي بيهي رهيا. هڪڙي سپاهيءَ اڳتي وڌي ترار جي نوڪ هڪڙي سنڌيءَ جي نرڙ تي رکي وٺي چهڪ ڏنو. رت جي تکي ڪوسي ڌار سنڌيءَ جي نرڙ مان نڪري سپاهي جي سفيد جامي کي رنڱي ڇڏيو. هڪڙو سپاهي هري هري ترار جا چهڪ ڏيندو ويو، ۽ ٻيو کل کي ڇڪيندو لاهيندو ويو. جڏهن ڳلن جو ڪچو ڪچو ماس ظاهر ٿيو، تڏهن هڪڙي ترخان امير کان دل جھلي نه ٿي، ۽ هن اتي ئي پيٽ کي هٿ ڏيئي الٽي ڪري وڌي. مرزا باقي هن کي اهڙين نظرن سان ڏٺو ڄڻ سندن کَل لاهرائڻ جو حڪم ڏيڻ وارو هو. امير کي پنهنجو ڊپ وٺي ويو، ۽ هو وات اُگھندو، آت ڏيندو، پوئتي هٽندو ويو.
جڏهن منهن جي سڄي کل لهي ويئي، ۽ ڪچي ڪچي گوشت جي بوءِ ماحول ۾ ڦهلجي ويئي، تڏهن ٻئي سنڌيءَ کان رهيو نه ٿيو، ۽ هن پاڻ ڇڏائڻ لاءِ زور لائڻ شروع ڪيا، ۽ رڙيون ڪرڻ لڳو. ”اوهين انسان نه ڳِجھون آهيو! حرامخور، آدمخور، گونھه خور . . . . “ هڪ سپاهي خنجر ڪڍي سندس نرڙ تي رکيو، ۽ هيٺ چهڪ ڏنائين. هن جو نرڙ وڍجي ٻه ڦاڪون ٿي پيو، ۽ رت جو هڪ ڦوهارو سامهون بيٺل اميرن جي ڪپڙن کي ڳاڙهو ڪري ويو. اوڏيءَ مهل، پنهنجي پاڻ کي ڪجھه سيٽيندي، سنڌيءَ پنهنجي وات ۾ ٿُڪ گڏ ڪري، زور سان مرزا باقيءَ ڏانهن اڇلائي؛ ٿڪ جو بوڻيندو مرزا باقيءَ جي ڏاڙهيءَ ۾ وڃي کُتو. هڪ ترخان امير هڪ ئي ڌڪ سان ان سنڌيءَ جي سِسي دڙ کان جدا ڪري ڇڏي.
مرزا باقيءَ جي اکين ۾ وحشت نچڻ لڳي، ۽ انهيءَ امير جو تُرو لاهيندي، ان سان پنهنجي ڏاڙهي صاف ڪرڻ لڳو. سڀ امير ششدر ٿي، کسڪڻ جي واٽ ڳولڻ لڳا. عين ان وقت چوبدار عرض ڪيو: ”حضور، ٻپهريءَ جي ماني لڳائي ويئي آهي: حضور جن قدم رنج فرمائين!“
هو سڀ ديوان خاني ڏانهن وڌيا. دسترخوان تي قسمين قسمين طعام سجايل هئا، ۽ هڪ طرف انگوريءَ جون ڳاڙهيون، گلابي ۽ قرمزي صراحيون سجايل هيون. سهڻن سهڻن ترڪ ڇوڪرن وڌي سڀني جا هٿ ڌُئاريا. امير ۽ سردار انهن ڇوڪرن جي ڳَلن ۾ چهنڊڙيون پائيندا، کلندا، مذاق ڪندا، مرزا باقيءَ جي خوشامد ڪندا، صراحين ڏانهن وڌيا. ترڪ ساقين نازن نخرن ۽ ادائن سان جام ڀري ڀري پيش ڪيا. جڏهن انگوريءَ جو دور ختم ٿيو، تڏهن هنن مانيءَ ڏانهن هٿ وڌايو. مرزا باقي هٿ مٿي کڻي سڀني کي منع ڪئي، ۽ پوءِ توشي خاني جي اعلى عملدار ڏانهن منهن ڪري چيو ”پهرين تون!“
سامهون ٽن قسمن جون مانيون رکيل هيون: سٺيءَ ڪڻڪ مان ٺهل اڇا کير جھڙا ڍڳڙا، سُريل ڪڻڪ مان ٺهيل ڪارسريون مانيون، ۽ چيڪي مٽيءَ مان ٺهيل ڪاريون ڀوريون مانيون. عامل سٺي مانيءَ ڏانهن هٿ وڌائيندي، جيئن هڪڙي ماني کنئي ته مرزا باقي ٻانهن ۾ ڌڪ هڻندي چيس: ”اها نه، هيءَ ماني کاءُ!“ ۽ مٽيءَ جي مانين ڏانهن اشارو ڪيائين.
توشي خاني جي عملدارن جي منهن جو پنو لهي ويو. هن مرزا باقيءَ ڏانهن رحم طلب نگاهن سان نهاريو. مرزا باقيءَ جي چپن تي هڪ خونخوار مُرڪ نچڻ لڳي. لاچار هُن هٿ وڌائي، مٽيءَ جي مانيءَ مان ڀور ڀڳو، ۽ وات ۾ وجھي چٻاڙڻ لڳو. مٽيءَ هن جي وات ۾ ڪاري گپ بنجڻ لڳي، ۽ اهو اُٽوڙجڻ لڳو. سندس چپن جي ڪنڊن مان ڪاري ڪاري گجي نڪري، هن جي پهراڻ تي ڪرڻ لڳي. سندس اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو. هن ڳيت ڏيئي گپ جو ڍُڪ هيٺ لاٿو. سڀني اميرن جو ساھه ان وقت مٺ ۾ اچي ويو. امير خان به ششدر ٿي، ذري مرزا باقيءَ ڏانهن ٿي ڏٺو ته ذري هن مٽيءَ کائيندڙ عامل ڏانهن ڏٺو. جڏهن عامل پاڻ تي جبر ڪري، گپ جو گراھه هيٺ لاٿو، تڏهن مرزا باقي سريل مانيون هنن ڏانھن وڌايون. هنن سريل مانيءَ جو ڳڀو وات ۾ وجھي چاٻا ڏيڻ شروع ڪيا، ۽ گپ جو سواد وات ۽ نڙيءَ مان ڪڍڻ لاءِ تڪڙا تڪڙا گرھه کڻڻ شروع ڪيا. مرزا باقي هن جي منهن ۾ نهاريندو، هن کي جاچيندو رهيو؛ ۽ پوءِ کلي چيائين: ”ڪيئن ڪهڙي ماني بهتر آهي؟ مٽيءَ جي يا سُريل ڪڻڪ جي؟“
عامل ڪنڌ هيٺ ڪري بيهي رهيو. سڀني جا ڪنڌ هيٺ هئا. مرزا باقيءَ غضبناڪ آواز ۾ چيو: ”قنڌار ۾ ته اوهان کي کائڻ لاءِ چيڪي مٽي به ڪانه ملندي هئي، ۽ هت سُريل ڪڻڪ کائڻ کان عار ٿو ٿئيو! خبردار، آءٌ وري شڪايت نه ٻڌان!“
توشي خاني جو عامل ”جي حضور، جي سرڪار!“ ڪندي، پوئين پير اتان نڪري ويو، ۽ باقي اَمير ۽ سردار مرزا باقيءَ سان گڏ پڪل گوشت، ڪڻڪ جي ڍڳڙن، پلائن ۽ ٺٽي جي آچارن تي ڪري پيا، ڄڻ ته هنن ماني زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو ڏٺي هئي، يا ڄڻ ته هو آخري ڀيرو ماني کائي رهيا هئا. اميرخان کي الائي ڇو هنن هٻڇي ترخانن کان بڇان اچڻ لڳي. هو سوچڻ لڳو: جيڪڏهن سنڌين کي سنئين دڳ لائڻو آهي، ته پهرين هنن ترخانن ۾ وري تنظيم آڻڻ جي سخت ضرورت آهي.
جڏهن ماني کائي لاٿائون، تڏهن مرزا باقي اميرخان ڏانهن منهن ڪندي چيو: ”اسان قنڌار کان ٻه سو مولوي ۽ استاد گھرايا آهن. ان جو بندوبست ٿيڻ گھرجي ته آخوند صالح واري مدرسي ۽ ٻين سمورن مدرسن ۽ دارالعلومن ۾ هو شاگردن کي فارسي پڙهائين. سنڌي جيسين خيام، حافظ ۽ روميءَ کي نه پڙهندا، تيسين هو بغاوتن کان ڪونه مڙندا. زندگيءَ جي لذيذ شين، شيرازي ترڪن، ۽ صراحين، جامن، ۽ زندگيءَ جي بي ثباتيءَ ۽ لامڪاني منزلن جي ڄاڻ کان پوءِ بغاوت جو خيال اچڻ محال آهي. ان ڪري ضرورت آهي ته سنڌي پنهنجي ڄٽڪي زبان ڇڏي، فارسيءَ ڏانهن مائل ٿين!“
”جي، حضور جن سچ ٿا فرمائين!“ اميرخان ڪنڌ ڌوڻيندي چيو.
جڏهن مرزا باقي محل اندر هليو ويو، تڏهن اميرخان سمورن سردارن کي چيو ته قيلولي کان پوءِ سڀ ترخان ساقي خاني ۾ گڏ ٿين ته جيئن ٺٽي جي انتظامي ڪمن بابت ڪي صلاحون ڪجن. هيتري ساري ماني کائڻ کان پوءِ، سڀني سردارن کي اوٻاسيون اچڻ لڳيون هيون، پر مرزا باقيءَ جي موجودگي ۾ اوٻاسي ڏيڻ موت کي سڏ ڪرڻو هو. مرزا باقي جي وڃڻ کان پوءِ، هنن دل کولي اوٻاسيون ڏيڻ ۽ ڪر موڙڻ شروع ڪيا هئا. امير خان هنن جي حالت ڏسي، پنهنجي چپن ۾ ڀُڻڪندو، پنهنجي محل ڏانهن روانو ٿيو.