8
”ڪير؟“ ٻڍڙي علوءَ ڊڄندي ڊڄندي سوال ڪيو.
”آءٌ آهيان سوڍل!“ سوڍل مختصر جواب ڏنو.
”سوڍل، تون؟ هن مهل؟ اچ، اچ، ٻاهر ڇو بيٺو آهين؟ تون هل اندر ته آءٌ گھوڙي ڪڙھه ۾ ٻڌي ٿو اچان . . . . داڻو ڏيانس؟“ ٻڍڙي گھوڙيءَ جو لغام هن کان وٺندي پڇيو.
سوڍل سراءِ ۾ اندر اچي، ڏئي جي وٽ کي ٿورو ڇنڊي مٿي کنيو، ۽ وڇايل هنڌ تي، مٿو ٻنهي هٿن ۾ جھلي ويهي رهيو. رت سندس مغز ۾ ڪنهن درياءَ وانگر ڇوليون هڻي رهيو هو. هن جو سمورو بدن ڪنهن عجيب آڳ کان جلي رهيو هو. هن جي اکين اڳيان رکي رکي ٻه ڳارها چپ چميءَ جي شڪل ٺاهي اُڀري ٿي آيا، ۽ هن ڄڻ ان تصور کي هٽائڻ لاءِ پنهنجيون اکيون مهٽڻ ٿي شروع ڪيون.
ٻڍڙو علو موٽي آيو. هن کي ائين ڪنهن سوچ ۾ ويٺل ڏٺائين، ته ڏاڍي پاٻوھ مان چيائين: ”ڇو سوڍل، ڪهڙين ڳڻتين ۾ آهين؟“
”ڪجھه به ڪونهي. تون منهنجي لاءِ ڪا ڪوٺڙي کول،“ هن ڄڻ سوال کان پاڻ بچائڻ ڪاڻ چيو.
ڪوٺيءَ ۾ وڇايل هنڌ تي، هو جُتي لاهڻ بنان ئي ليٽي پيو. علو به سندس آڏو بيهي، غور سان سندس منهن ۾ نهاريندو رهيو. هو سوڍل کي ورهين کان سڃاڻندو هو. ترخانن خلاف هن جي ڪارنامن کان ڪير واقف ڪونه هو؟ هر ڪنهن بغاوت جي منڍ مهاڙ ۾ سوڍل هوندو هو. چاچي وريام واري واقعي کان پوءِ ته سمورا ماڻهو سوڍل کي پنهنجو سڳو مِٽ سمجھندا هئا ۽ وڏي ڳالھه ته ترخانن ۾ جيترو ڊپ سوڍل جو هوندو هو، ايترو ڪنهن جو نه هو.
سوڍل جڏهن به ٺٽي ايندو هو، رهندو علوءَ جي سراءِ ۾ هو؛ علو به هن جي خاص ڪوٺڙي هن لاءِ خالي رکندو هو، چاهي هن کي مسافرن کي پڌر ۾ سمهارڻو پوي. مسافرن جي خدمت چاڪريءَ لاءِ هن وٽ ٻه ٽي ماڻهو هئا، پر سوڍل لاءِ ماني ٽڪي هو پاڻ کڻي ايندو هو، سندس هنڌ پنهنجن هٿن سان وڇائيندو هو، سندس گھوڙي کي داڻو پاڻي پاڻ ڏيندو هو. سوڍل جي باغي هجڻ جي خبر هونئن ته سڄي سنڌ کي هئي، پر سندس اندر جي اڌمن کان ٻڍڙو علو وڌيڪ واقف هو. هن کي هن جي طبيعت، هن جي مزاج جي چڱيءَ طرح خبر هئي. اڄ به هو سمجھي ويو ته سوڍل ڳالهائڻ نٿو گھري. پر کانئس رهيو نه ٿيو. ۽ پڇيائين: ”سوڍا، بکيو هوندين؛ ڪجھه تيار ڪرائي وٺان؟“
”نه چاچا، البت اُڃيو آهيان. اٿئي ڪجھه رکيل؟“ سوڍي آهستي چيو.
”بابل، تنهنجي لاءِ سڀڪجھه آهي. ڪالھه اڇي جي ماٽي ڪلالڻ ڏيئي ويئي آهي، سا تنهنجي ملڪ آهي!“
گھڙيءَ کان پوءِ هو ماٽي ۽ وٽي سوڍي اڳيان رکي، چُپڙي ڪري ٻاهر نڪري ويو. سوڍي وٽي ڀري سرڪ پيتي ته ڄڻ ته مچ تي ڇنڊو پئجي ويو. هو الائي ڪيتري دير پيئندو رهيو: جئن جئن پيئندو ويو، تئن تئن ننڊ هن جي اکين کان ڪوهين دور ڀڄندي ويئي. هو پنهنجي ڪوٺڙيءَ ۾ اچ وڃ ڪندو رهيو. هن جي ذهن ۾ واچوڙا ورندا رهيا، ۽ هو انهن مان جند ڇڏائڻ لاءِ وري ماٽيءَ ڏانهن موٽي ٿي آيو. ليلى جو هر انگ هن جي جسم ۾ کنوڻ وانگر کنوندو رهيو: هن جا چپ، هن جون اگھاڙيون ٻانهون، هن جو اُرھه، هن جو دُن، هن جي جسم جي جھلڪ، هن جي آواز جي لَي رکي رکي هن جي ذهن کي ڏينڀن وانگر ڏنگيندا رهيا، ۽ هن کي پنهنجي پاڻ تي ڪاوڙ اچي ويئي. ”آءٌ ايترو هيڻو ٿي ويو آهيان، جو هڪ زال منهنجي جسم، دل ۽ دماغ تي ڇائنجندي ٿي وڃي. آءٌ هڪ ترخان زال جو مقابلو ئي نٿو ڪري سگھان ته سنڌ ترخانن کان ڪيئن آزاد ٿيندي!“
اوچتو ”سنڌ“ جو نالو زبان تي ايندي ئي، هن جي ذهن ۽ جسم جي ڇڪ ۽ تڻڪ لهي ويئي. واچوڙا بيهي رهيا. هن وري اهو نالو اچاريو ”سنڌ!“ ۽ هن کي محسوس ٿيو ڄڻ ته هن جي بدن ۾ نئون رت اوتجندو ٿي ويو. هن کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ هن کي امرت جو پيالو ملي ويو. هن هڪ دفعي وري سنڌ جو نالو زبان تي آندو، ۽ هن کي ائين محسوس ٿيڻ لڳو ڄڻ هن جي اندر ۾ جيڪا ڇڪتاڻ هئي، جيڪا به ڪشمڪش هئي، سا بيهي رهي هي. ان نالي ڄڻ نانگ جي مڻ وانگر، هن جي جسم مان زهر ڇڪي ڪڍي ورتو هو، ۽ هن ائين ڀانيو ته ان پارس جي سندس زبان سان ڇهاءَ جي ڪري، هو سڄو سونو ٿي پيو هو. هن جو هر انگ، هن جو لڱ لڱ سونو ٿي پيو هو، ۽ هن کي پڪ ٿي ته هن جو رت به سونو ٿي ويو هو. جيڪڏهن ھن جو رت وهيو ته هر رت ڦُڙي مان هڪ نئون سنڌي پيدا ٿيندو. هن جي هر انگ وڍڻ سان سوين انگ پيدا ٿي پوندا، ۽ هن کي سنڌ جي اَمر هجڻ جو يقين ٿي ويو، پنهنجي امر هجڻ جي يقين اچي ويو، ۽ هن ڄڻ نعرو هڻندي چيو: ”جيئي سنڌ، سدا جيئي سنڌ!“
ان نعري لحظي ۾ هن جا سڀ دک دور ڪري ڇڏيا، ۽ هو من ئي من ۾ تجويزون ۽ رٿائون ٺاهيندو، بستري تي ليٽي پيو. هن سوچيو ته سنگھار کي اميرخان جي نياپي ڏيڻ جي بهاني پنهنجيءَ رٿ ۾ شامل ڪري، جبل هليو ويندو ۽ لشڪر گڏ ڪري ٺٽي تي چڙهي ايندو. سنگھار جي گھر جو سوچيندي هن کي سانول ياد اچي ويو. سانول جو معصوم مکڙو ياد ڪندي هو اٿي بيٺو. چاچي علوءَ کي گھوڙي سنبرائڻ لاءِ سڏ ڪيائين.
جڏهن ٻڍڙي علوءَ کيس گھوڙيءَ جي تياري جو ٻڌايو تڏهن الائي ڇو سوڍل کيس ڀاڪر پائيندي چيو: ”چاچا علو، آءٌ ڳوٺان ٿي ٿو اچان، ڏينهڪ موٽندس. پر ان وچ ۾ ٺٽي ۾ سنگھار جو ٻڌين ته ماڻهو موڪلي، کيس منهنجي لاءِ ترسائج!“
ٻڍڙو علو سنڌ جي هن جوڌي جوان کي پيار ۽ سڪ مان ڏسندو رهيو، ۽ جڏهن سوڍل جي ڪميت سندس نظرن کان اوجھل ٿي ويئي، تڏهن هن آسمان ڏانهن نهاريندي، ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو: ”ڌڻي منهنجا، اسان بروبر سڄي عمر گناهن ۾ گذاري، پر تون اسان جي گناهن ڏانهن نه ڏس. . . . ههڙن سوڍن کي سلامت رکج . . . . . . مَنَ سنڌ وري منهن کڻي موچاري ٿئي.“ ۽ پوءِ دل ئي دل ۾ ڪجھه پڙهندي، هڪ ڊگھو شوڪارو ڀري، سوڍي جي ڪوٺڙيءَ ۾ داخل ٿيو.
ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ
سنگھار جي زال، ڀاڳل چاڏيءَ مان مکڻ تاريندي هڪ وڏو چاڻو ٺاهي کڻي وٽيءَ ۾ رکيو، ۽ پاڻ وري نيهر سڌي ڪري، منڌيءَ کي ڦيرائڻ ويهي رهي. ڏُڌ ولوڙيندي، خود هن جي دل به ولوڙجندي ٿي ويئي. سنگھار کي اڄ ٽيون ڏينهن ٿيو هو: پاڻ چئي ويو هو ته ڏينهڪ موٽندو، ۽ مٿان هي چوٿون سج چڙهي آيو هو. ”ڌڻي منهنجا، تون خير سان ورائينس!“ هن دل ئي دل ۾ ڪا باس باسيندي چيو. منڌي ڦيرائيندي هن جون آسروند اکيون، هر ھر در ڏانهن کڄيو ٿي ويون. هن جي دل کي وسوسا کائڻ لڳا هئا. مڙس سان پڄي ڪانه سگھندي هئي نه ته هوند کيس شهر ڏانهن ڪڏهن به نه ڇڏي ها. هن ڪڏهن به مڙس سان ڪا هوڏ ڪانه ڪئي هئي؛ ۽ هوڏ ڪري ها ته به سنگھار مڃيس ٿورو ئي ها. هو پاڻ هوڏ تي چڙهندو هو ته پنهنجي سر جو ئي سانگو نه ڪندو هو، ۽ شهر ۾ هن جي هوڏ ته هميشه ڪو نئون رنگ لائيندي هئي. ٻاگھيءَ جي مڙس علو پنوهر کيس گھڻائي ڀيرا چيو هو ته: ”ماسي، چاچو سنگھار جڏهن ٿو شهر وڃي تڏهن ٿو ارغونن ۽ ترخانن سان وڙهي. تون نٿي سمجھائينس؟ ترخان ته نيٺ به مُلڪ جا والي آهن؛ لڏائينس نه ته منهنجو نالو لاهي ڇڏجانءِ!“
ڀاڳل رڳو هڪڙو ڀيرو ڊنو ڊپ ڪري کيس چيو هو: ”آ، سڻين ٿو؛ علو پنوهر ٿو چئي ته تون ترخانن سان ٿو کؤنسين، ۽ ترخان مرڳو اسان کي لڏائيندا!“ سنگھار جو جواب ٻڌي هن جا ته تاڪ لڳي ويا هئا. ”ترخان لڏائيندا منهنجي آڱوٺي کي! آءٌ ڪو علو پنوهر ٿورو ئي آهيان، جو پيءُ کي جھلائي، جاگير پنهنجي نالي لکائي آيو آهي. هو ته ترخانن جو نمڪ ويٺو کائي، سو هن کي پنهنجي لڏائڻ جو ڀؤ ٿو ٿئي! علو تنهنجي ماروٽ جو پٽ آهي ته ڇا ٿيو، سمجھائي ڇڏينس ته منهنجي گھر ۾ اهڙيون ڪانئرتا جون ڳالهيون نه ڪري. هون، ترخان لڏائيندا جو آءٌ سندن ڪڙئي تي ويٺو آهيان! سنگھار کي لڏائڻ وارو ماءُ پٽ اڃا ڄائو ئي ڪونهي!“
هوءَ وري نيهر لاهي، مکڻ اُگھڻ لڳي. وٽيءَ تي نظر پيس ته مکڻ جو چاڻو غائب ٿي ويو هو. هن حيرت مان پنهنجي ڏيراڻيءَ ڏانهن نهاريو، جا پڌر ۾ سَوڙ سبي رهي هئي. هيڏانهن هوڏانهن نهاريندي هن چيو: ”ائي ٻڙي، ڏٺئي! رَن ٻلي منهنجي اکين اڳيان مکڻ جو چاڻو چٽ ڪري ويئي!“
ڏيراڻيس منهن مٿي ڪري هن ڏانهن نهاريو، ۽ ڪجھه ڏسي چيائين: ”ادي، ٻلي ته ڪانهي؛ البت تنهنجي پٺيان هڪ نور ويٺو پنهنجا چنبا صاف ڪري. ڀانيان ٿي ته مکڻ انهيءَ نور کنيو آهي!“
ڀاڳل حيران ٿي پويان نهاريو، ۽ پويان سانول کي ويٺل ڏسي، اچي ٽهڪڙن ۾ پيئي. ”گھوري وڃانءِ، اها چٽ وٽار توکي پاراتو ڏياريندي. آءٌ ته سچ پچ نور کي پٽڻ واري هيس. اچي هان، هي ٻيو چاڻو به کائي چڙھه ڪر!“ هن وٽي سانول ڏانهن وڌائيندي چيو. سانول سندس ننڍي ڏير جو اڪيلو پٽ هو. گھر ۾ ٻار به اهو هڪڙو ئي هو، ۽ پنهنجو اولاد به ڪونه هوس، ان ڪري سانول ئي هن لاءِ سڀ ڪجھه هو. ماءُ کان وڌيڪ گھرندي هيس. سانول سندس لاڏ جي ڪري، تنگ به کيس ئي ڪندو هو. پر هوءَ سدائين گھوري پيئي ويندي هئس. چنچل به حد درجي جو هو. ڪنهن کان ڪونه ڊڄندو هو. سڄو ڏينهن ڳوٺ جي نينگرن سان ڪنهن نه ڪنهن کيچل ۾ لڳو پيو هوندو هو.
”جيجي، چوريءَ جي مکڻ ۾ جيڪو مزو هو، سو هن ۾ ڪٿي. پر جيجي تو مکڻ لاهي ڇڏيو، اڄ منهنجي مهي به وسري ويئي؟“
”صدقي وڃانءِ، هوءَ رکي اَٿئي جاري ۾. وٽو ڀريل اٿئي، جي بچائي اَٿيئي ته پاڻ ٿو ڄاڻين!“ ڀاڳل کلندي چيو. گھڙيءَ لاءِ هن کي سنگھار جي اونَ به وسري ويئي.
سانول ٺينگ ڏيندو جاري تائين پهتو، ۽ مهيءَ جو وٽو ڳٽ ڳٽ ڪري پي ويو. ڀاڳل ۽ ماڻس کيس پيار مان ڏسنديون رهيون. جڏهن وٽو خالي ڪري هن جاري تي رکيو، تڏهن ماڻس سئيءَ ۾ ڌاڳو پوئيندي چيو: ”ابا، اڄ کٿاب کان سويري ڪيئن آيو آهين؟“
”اسان آخوند کي ڳالھه ئي اهڙي ٻڌائي، جو سڀني کي موڪل ڏنائون.“ سانول سادگيءَ سان جواب ڏنو.
”ڀلا اسان کي ڪونه ٻڌائيندين ڇا اها ڳالھه؟“ ڀاڳل منڌيءَ تان اٿندي چيو. سانول کلي ڏنو. هن کي اڃا تائين آخوند جي ڊپ تي کل پئي آئي. هن سڄي ڳالھه ڪري ٻڌائي ته کٿاب ۾ نئون قنڌاري مولوي آيو هو. سڀني ڇوڪرن گڏجي ”ترخاني تُرا واٽ تي؛ جيئن گڏھه هلن گھاٽ تي!“ ڳائي، ترخاني مولويءَ جي آجيان ڪئي هئي؛ ۽ آخوند قنڌاريءَ جي ڪاوڙ جي ڊپ کان سڀني کي موڪل ڏيئي ڇڏي. سانول اها ڳالھه ڪئي ته ڀاڳل کي وري سنگھار ياد پيو. تڏهن چئبو ته اهي ڳالهيون سچيون هيون ته سڄي سنڌ ۾ ترخانن خلاف سنڌين ۾ وري تاءُ پيدا ٿيڻ لڳو هو، ۽ وري ڪا هلچل ٿيڻ واري هئي. هن جو ته هنيون ئي هڄي ويو. اڳين هلچلن ۾ هن جا ٻه ڪونڌر ڀاءُ ۽ هڪڙو ڀائيٽو قربان ٿي چڪا هئا. اڳين بغاوت ڌاري ته پڻس به ڌڪجي پيو هو، ۽ مري بچيو هو. ”اي ڌڻي منهنجا، اسان سنڌين ڪهڙو ڏوھه ڪيو آهي؟ ملڪ اسان جو، جُوءِ اسان جي، پورهيو اسان جو، پوءِ به سِر ڏيڻ لاءِ سنڌي اڳ ۾! هي ڪهڙو انڌير آهي، منهنجا مالڪ! ترخان ته پرائي مال تي، ٽوپي نراڙ تي، رڳو تراريون تکيون ڪندا وتن!“
”ابا، تو وري ٻي ڪا کيچل ته ڪانه ڪئي آهي؟“ ماڻس به هن جي ڳالھ ٻڌي، ڪنهن ڳوڙهي ويچار ۾ پئجي ويئي هئي. هن کي سانول جي کيچلن مان هميشه ڊپ ٿيندو هو اڳئين ڀيري به هڪڙي ارغون کي ذري گھٽ کوھه ۾ ٻوڙي ماريو هئائون. هڪڙي ٻوڙي گونگي فقير کي اڳيان ڪري ارغون کي چيائون ته مسجد واري ڀانڊي ۾ خزانو پوريل هو، جنهن جي گونگي فقير کي خبر آهي. ارغون خزاني جو نالو ٻڌي هرکجي ويو، ۽ گونگي کان پڇائون ڪرڻ لڳو. گونگو رڳو هٿ جا اِشارا ڏيڻ لڳو؛ تڏهن سانول ۽ سندس ساٿين کيس چيو ته هي درويش ڏينهن جو وات سان ڪونه ڳالهائيندو آهي، پر چوي ٿو ته جيڪڏهن اکيون ٻڌي اسان سان هلين ته توکي هلي خزانو ڏيکاريون. ارغون جھٽ راضي ٿي ويو. سانول هڪڙي ڇوڪري جي پٽڪي سان اکيون ٻڌيون ۽ کيس مسجد واري کوھه وٽ وٺي آيا. کوھه جي ڪنڌيءَ وٽ پهچي، ڇوڪرا گونگي فقير کي وٺي اتان کسڪي ويا. ارغون به خزاني جي لوڀ ۾ جھڙو اڳتي وڌيو تهڙو ڌُو وڃي کوھه ۾ ڦهڪو ڪيائين. شڪر جو کوھه کاري پاڻيءَ ڪري لٽائي ڇڏيو هئائون نه ته ارغونن ٻڏي مري ها. هن کي ڏاڍا ڌڪ لڳا، پر مئو ڪونه. رڙين تي ڪن نمازين اچي کيس کوھه مان ڪڍيو. ارغون ترخان عامل وٽ دانهين ٿي ويو، پر سچي ڪنهن نه ڪئي، ۽ ڳالھه لئه مٽي ٿي ويئي.
”نه امان، اڄ رڳو نامدار خان چرڪس جي ڪبوترن جي وڏي پڃري ۾ ٻه ٻليون وجھي ڇڏيونسون!“ سانول کلندي چيو.
”آ ابا، اهو ڪهڙو ڪِيس ڪيو؛ ويچارا اَويکا پکيئڙا انهن کي ڇو ٿا ڏکويو!“ ڀاڳل کي ڪبوترن تي رحم اچي ويو. هن اڃا ڳالھه پوري مس ڪئي ته پري کان گھوڙي جي سنبن جو آواز ويجھو پوندو ويو. ڀاڳل دل ئي دل ۾ دعا گھرڻ لڳي ته شل اهو سنگھار هجي. پر هيءَ چال سنگھار جي گھوڙي جي ڪانه هئي. جڏهن آواز ويجھو ٿيو تڏهن گھوڙي جي هڻڪار مان ڀاڳل سهي ڪيو ته هي سندس ڏير سوڍل جي ڪميت اچي در تي جھلي هئي. سوڍل جو اچڻ هميشه ڀاڳل کي ڪو اُڊڪو ڏيئي ڇڏيندو هو. سوڍو ۽ سنگھار پاڻ ۾ ٺهندا ئي ڪين هئا، ۽ ڀاڳل هميشه سوڍل جو طرف وٺندي هئي. سوڍل جو اچڻ سدائين ڪنهن ايندڙ فتني جو اهڃاڻ هوندو هو. هن جي ڏائي اک زور سان ڦڙڪڻ لڳي، ۽ دل ئي دل ۾ هوءَ وري باسون باسڻ ۽ دعائون گھرڻ لڳي.
سوڍل ڄاڻ ڪري اندر هليو آيو. سانول جو سوڍل کي ڏٺو ته ڊوڙي سندس پٺن تي چڙهي ويو. ”چاچا . . . . چاچا!“
سانول کي پنهنجن سمورن چاچن مان سوڍل سان دل هئي؛ هن جي ڏيا، هن جي هيبت ۽ هن جي ٺاهوڪي شڪل کان سواءِ هن ماڻهن کان سوڍل جي پهلوانيءَ ۽ سورهيائيءَ جون ايتريون ته ڳالهيون ٻڌيون هيون، جو هن دل ئي دل ۾ کيس پنهنجو سورمو بنائي ڇڏيو هو. سوڍل کي به پنهنجي ڀائيٽي سان ڏاڍي محبت هئي. هن ۾ کيس شايد پنهنجي ئي طبيعت جي ارڏائي نظر ايندي هئي ــــ اها ئي بيڊپائي، پاڻ تي ڀروسو، ۽ سڀ کان وڌيڪ سندس موڪري ڇاتي، ڪشادو نرڙ، نيريون ڀوريون اکيون ۽ ڳتيل جسم کيس ڏاڍو وڻندو هو. هو جڏهن به ايندو هو تڏهن گھڻو تڻو وقت سانول سان گذاريندو هو. سانول سان گڏجي کيتن ۾، درياءِ جي ڪپ تي يا ٽڪرين تي گھمڻ هليو ويندو هو، ۽ هن کي هن جي سرزمين جي ذري ذري جي ڪهاڻي ٻڌائيندو هو. يونانين کان وٺي ڄام فيروز تائين سنڌ جي سموري تاريخ مان سنڌين جي بهادري، قربانين ۽ بغاوت جا قصا ٻڌائيندو هو. سنڌين جي پاڻ ۾ نا اتفاقيءَ، ڌارين جي دغابازين، خونريزين ۽ ڦرلٽ جا واقعا هن کي ٻڌائيندو هو. هو هن کي آزاديءَ ۽ غلاميءَ جو فرق ٻڌائيندو هو. هن کيس ڪيترا ڀيرا اهي ڳالهيون ٻڌايون هيون ته سومرن کان اڳ جڏهن ڌاريان سنڌ کي هڙپ ڪريو ويٺا هئا تڏهن ٽئين سال ڏڪر پوندو هو. سومرن ۽ سمن جي راڄ ۾ هڪ ڀيرو به سنڌ ڏڪر نه ڏٺو. وري جڏهن قنڌاري ڪڙڪيا ۽ سنڌ وري غلام ٿي ته سنڌ ۾ هر ٻئي ٽئين سال ڏڪر پوڻ لڳو. ماڻهن جو رت ست سڪندو ٿي ويو. سنڌين جيڪي ٿي اُپايو، سي پرمار قنڌاري ميڙيندا ٿي ويا. ماڻهو پنهنجو پورهيو، پنهنجو اَن هوندي، پيٽ سان پٽيون ٻڌڻ لڳا هئا. سڀ کان وڏي ڳالھ ته جڏهن به سنڌ غلام رهي، تڏهن ماڻهن کي پنهنجي ٻولي ڳالهائڻ تي به بندشون سَهڻيون ٿي پيون. عرب آيا ته عربي ڳالهائڻي ٿي پين، قنڌاري آيا ته فارسيءَ جو غلام ٿيڻو پين! جنهن قوم جي زبان تي تالا لڳايا وڃن، ان قوملاءِ سر ڏيڻ جو وقت ايندو آهي، ڇاڪاڻ ته زبان ئي آهي جا ماڻهوءَ کي ماڻهپو ٿي ڏئي، ۽ ڌاريون ماڻهو، اوپرو ماڻهپو ائي آهي، جئين ڌڙ ريڍو سسي ٻاڪري! سانول کي الائي ڇو اِهي ڳالهيون ايتريون وڻنديون هيون، جو انهن ڏينهن ۾ هن کان هر کيچل وسري ويندي هئي. هن کان مڪتب وسري ويندو هو، پنهنجا سنگتي وسري ويندا هئا، ۽ هو اهوئي چاهيندو هو ته سوڍل سان گڏ هو سنڌ جي وسين واهڻن جا سير ڪندو رهي!
پر اڄ سوڍل ڪنهن اهڙي اونهي ويچار ۾ هو، جو ڀاڄاين سان خوش خير عافيت ڪرڻ کان پوءِ کٽ تي ويهي، هو ڪيتري دير چپ چاپ ڌرتيءَ ۾ نهاريندو رهيو. ڪافي وقت ائين ويهڻ کان پوءِ، هن پڇيو: ”ڀاڄائي، سنگھار ڪٿي آهي؟“
”ادا، اڄ چوٿون سج چڙهيو آهي پر اڃا نه وريو آهي ـــ چئي ويو هو ته ڏينهڪ موٽندس.“ ڀاڳل پنهنجي شوڪاري کي روڪيندي چيو.
”ويو ڪيڏانهن؟“ سوڍل مختصر سوال ڪيو.
”ننگر ٺٽي. ڏاس کڻائي ويو هو. چيو هئائين ته موٽندي ٻه ــ ٽي کيس ۽ اجرڪون وٺڻيون آهن.“
”هُون . . . . . !“ ان هُونءَ ۾ هن جي دل جي سموري واردات اوتجي آئي هئي، پر ڀاڃايس سهي ڪري نه سگھي.
سوڍل اٿي بيٺو، ۽ ٻاهر وڃڻ لاءِ در ڏانهن وڌيو. ڀاڳل جي هينئين ۾ هُڙڪ پئجي ويئي. سوڍل اڄ پهريون ڀيرو ٽڪر کان سواءِ وڃڻ لاءِ سنڀريو هو. هن وسوسي کي دور ڪرڻ لاءِ چيو: ”ادا ماني ته کائين ها!“
”نه ڀاڄائي، مون کي سنگھار کي نهارڻو آهي، ۽ اڳيان پربت جيڏو پنڌ آهي، چڱو سانول، هيل پنهنجي ڪچهري نه ٿي. وري آئيندي . . . . . ڌڻي کي پرتؤ!“ ۽ هو دروازي کان ٻاهر هليو ويو.
ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ
ٻپهريءَ کان اُتر لڳڻ شروع ٿيو هو؛ ۽ اوچتو ئي اوچتو آسمان تي نيرا نيرا ڪڪر به ڊوڙڻ لڳا، جن جي روءِ جيئن پوءَ تيئن ڪاري ٿيندي وئي. هوا ۾ به تکائي اچي ويئي، ۽ منگھن ۾ هوا لڳي، سوساٽ ڪندي ماڻهن جي ڪنن ۾ پڙاڏا پيدا ڪندي ويئي. ماڻهن اجرڪن، لوئين ۽ شالن سان پنهنجا ڪن ڍڪڻ شروع ڪيا. شهر ۾ جيڪي مسافر هئا، سي سويري ئي پنهنجن ڳوٺن ڏانهن ورڻ لاءِ تڪڙا تڪڙا وهٽ پلاڻڻ لڳا هئا. شهر جا دڪان دڙا به سوير بند ٿيڻ لڳا ۽ هٽ ــ تاڙ ٿي ويئي. پر هٽ ــ تاڙ جو سبب سيءُ ڪونه هو. ماڻهن جي دلين کي سيئي تپ اچي ورتو هو: ٺٽي جو نڪ، آخوند صالح، جنهن جي نيڪيءَ جو قسم کنيو ويندو هو، اڄ جامع مسجد واري چونڪ ۾ ڦاهيءَ تي لٽڪيل هو. سنڌين جا پراڻا گھاءَ وري چڪڻ لڳا هئا. زالون ٻارن کي ٻوٿاري، گھرن کي ڪڙا ڏيئي ويهي رهيون، ۽ پنهنجي مڙسالن جي صحيح سلامت اچڻ لاءِ ڌڻي در ٻاڏائڻ لڳيون. ڪو سوار تکو تکو ڪٿان لنگھيو ٿي ته سوين اکيون دروازن جي لوگھن مان ان کي ڏسڻ ٿي لڳيون. هِن اُتر واءُ، سيءَ سان گڏ رت جي بوءِ به پاڻ سان آندي هئي. دڪان دڙا بند ڪري ماڻهو پنهنجن گھرن بدران جامع مسجد واري چوسول ڏانهن وڃي رهيا هئا ـــ هنن پنهنجي ڀاءُ، آخوند صالح، جو آخري ديدار ڪرڻ ٿي گھريو. اهو آخوند صالح جنهن وٽ سڀ ڇيڙا نبيرا ٿيندا هئا؛ ڪنهن لُچ جي سزا کان وٺي مرڻي پرڻي جون ڳالهيون آخوند صالح سان اوريندا هئا، ۽ هو هر ڪنهن سان کلندو، چرچا ڀوڳ ڪندو، جيڪو فيصلو ڪندو هو، اهو سڀني کي وڻندو هو. لُچ کان لچ ماڻهو به آخوند صالح جي ڏنل سزا کلندي ڀوڳيندو هو. هاڻ ماڻهو ڪنهن وٽ ڇيڙيندا نبيريندا؟ هن جي هوندي ته ترخانن جا مقرر ڪيل قاضي رڳو مکيون ويٺا ماريندا هئا. هن جي هوندي شهر ۾ ڏوھه گھٽ ٿيندو هو؛ هن جي هوندي نياڻيون سياڻيون بنان ڪنهن ڀؤ جي بازارن مان سودو وٺڻ اينديون هيون؛ هن جي هوندي ماڻهو پنهنجا دڪان دڙا بنان تالي جي ڇڏي نماز پڙهڻ هليا ويندا هئا. هن جو ڏَکو ايترو هوندو هو، جو ترخانن کي به پنهنجي محلي کان ٻاهر ڪا لچائي ڪندي ڊپ ٿيندو هو؛ ۽ اهو آخوند صالح اڄ هزارين سنڌين جي اڳيان ٽياس ۾ ٽنگيل هو. هو چپ چاپ ٻن معصومن جي وڍيل زبانن کي، رتو رت ٿيل وات کي ڏسندا رهيا. هنن جي اندر ۾ مچ دکندو رهيو: ان مچ کي ڀنڀٽ بڻائڻ ۾ اُتر واءُ بيڪار هو، ڀيڙ ڀڙڪائڻ لاءِ ته ڪنهن ڇوهي جي گھرج هئي، ڪنهن طوفان جي ضرورت هئي.
چاچو علو به هنن کي ڏسي آيو هو، ۽ ذري ذري پنهنجي ڏاڙهي وات ۾ وجھي، چڪ هڻي پنهنجا لڙڪ روڪڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. واپس ويندڙ مسافرن سان ڳالهائڻ بدران سندن اکين ۾ ڪجھه ڳوليندو رهيو: متان ڪا جوت، ڪو ٻارڻ، ڪو مچ مچندو هجي. پر هن انهن ۾ به پنهنجي اکين جيان رڳو لڙڪ چمڪندا ڏٺا. سندن اکيون وساڻل هيون، سندن منهن تي هيڊ هاريل هئي، ۽ هو چپ چاپ پنهنجا اُٺ، پنهنجا گھوڙا پلاڻي رهيا هئا ــــ واپس وڃڻ لاءِ، پنهنجي ٻچن ڀيڙو ٿيڻ لاءِ، ڪنهن گوشائتيءَ ڪنڊ ۾ منهن لڪائي روئڻ لاءِ!
اوچتو ڪنهن تيز گھوڙي جي ٽاپ ٽاپ ٻڌي، چاچو علو ٻاهر نڪري آيو. هن پريان ئي سوڍل کي سڃاتو: هو حيران ٿي ويو ته سوڍل ايترو ترت ڪيئن موٽيو هو. پر سندس دل جي هڪ ڪنڊ ۾ اميد جو ڏيئو ازخود ٻري پيو. ”اسان جو سوڍل ضرور ان جو ڪو تدارڪ ڪندو!“ ٻڍڙو علو ڄڻ سندس انتظار ۾ هو، ۽ ڊوڙيندي وڃي ڪميت جي لغام ۾ هٿ وڌا. ڪميت ٽهي، ٻيئي نرا کڻي ذري گھٽ کيس ماريو هو.
”چاچا، خير ته آهي؟“ سوڍل هن جي منهن جي رنگ ۽ هن جي اتاولائي ڏسي چيو.
”بابل، ڪهڙو خير ٿو پڇين! مدرسن ۾ فارسي پڙهائڻ جي مامري تان، ترخانن آخوند صالح کي ڦاهيءَ چاڙهي ڇڏيو آهي، ۽ ٻن معصومن جي ڄڀ ڪٽي کين جامع مسجد واري چونڪ ۾ لڙڪائي ڇڏيو اٿن!“
سوڍل ائين ڀانيو ڄڻ ڪنهن کيس منهن وارو چهبڪ وهائي ڪڍيو. هن جا هٿ گھوڙي جي رينن تي ايترو ڇڪجي ويا، جو ڪميت کان به دانهن نڪري ويئي. هن چپ ۾ چڪ هڻندي چيو: ”سنگھار ته شهر ۾ ڪونهي؟“
”ٻڌو هوم ته آخوند نور محمد کيس ڪنهن ضروري ڪم سان موڪليو آهي؟“
سوڍل ڄڻ ته هن جو جواب ٻڌو ئي ڪونه. رت هن جي هٿن پيرن مان چڙهي هن جي لوڻن ۽ اکين ۾ ڇلڪڻ لڳو. رت جي انهيءَ ڇوهي هن جي اکين ۾ ڪوهيڙا پيدا ڪري وڌا، ۽ لڙڪن کان بچڻ لاءِ هن وري گھوڙيءَ جي لغام کي اهڙي سٽ ڏني، جو ڪميت جو ذري گھٽ ڪنڌ ڀڳو هو؛ ۽ هو پنهنجي مالڪ جي آساري سمجھڻ واري هن تنبيھه تي حيران ٿي ويئي. پر هن جيڪا وک کنئي، اهڙي وک هن ڪڏهن به نه کنئي هئي. گھڙي دير کان پوءِ سوڍل پريان ئي آخوند صالح کي ٽياس تي ٽنگيل ڏٺو. هشام ماڻهن جا سندس چوڌاري مڙيل هئا، فقط هڪڙو پاسو خالو هو جتي سپاهي پنهنجا ڀالا تيار جھليو بيٺا هئا. سوڍل ڪميت کي هلڪو اشارو ڏنو، ۽ ڪميت هڪڙي سپاهيءَ جي گھوڙي جي ڀر مان کنوڻ وانگر لنگھي ويئي. ان وقت سوڍل جو ڪٽارو گھوڙيسوار جي چيلھه ڪپيندو ويو، ۽ هو رڙ ڪري اڳيان جھڪي پيو. سوڍل ساڳيءَ گھڙي هن کان ڀالو کسي ورتو هو. ڪميت تيزيءَ ۾ گھڻو اڳيان نڪري آئي هئي، پر وري سوڍل جي اشاري تي ڀڙڪو ڏيئي، واپس سپاهين جي وچ مان سرڙاٽ ڪندي نڪتي. سوڍل جو ڀالو ٻن سپاهين جي ڇاتين کي ڏاريندو ويو. هن آسماني آفت ترخانن جا اوسان خطا ڪري ڇڏيا، ۽ جيسين پاڻ سنڀالين، تيسين سوڍل جي ڪميت وري هڪ ڀيرو ڪاريهر وارو وَرُ کاڌو، ۽ هڪ ترخان جي دانهن آسمان ڏارڻ لڳي. باقي ترخان سپاهين، ڳالھه کي نه سمجھي، گھوڙن کي پوئتي هٽائڻ شروع ڪيو، ۽ پوئين پير ڀڄڻ جي واٽ نهارڻ لڳا. سوڍي تي ڄڻ ڪو جن ڀوت سوار هو، ۽ هن سندن پويان ڪميت کي ڇڏيندي، ٻن ترخانن جي پٺين ۾ واري واري سان ڀالو ٽنبي ڏنو؛ ۽ پوءِ ڪميت کي ورائي، اچي آخوند صالح جي لڙڪندڙ لاش اڳيان بيهي رهيو. ماڻهو حيرت ۽ ڀَوَ کان هن موت جي فرشتي جي اچڻ تي سوچي رهيا هئا. سوڍل آخوند صالح جي ڳچيءَ مان رسو ڪپيندي، سندس لاش کي آهستي آهستي پنهنجي گھوڙيءَ تي لاهي، ميڙ ڏانهن منهن ڪندي چيو: ”سنڌيو حيف هجو! اوهان ترخانن کان سئوڻا هوندي به ماٺ ڪريو تماشو ڏسي رهيا آهيو. اوهان جي دل جي ٽڪرن جي ڄڀ وڍي ترخانن اوهان کي به گونگو ڪري ڇڏيو آهي. اوهين جيڪڏهن خالي هٿين ترخانن تي وري پئو ها تڏهن به آخوند صالح هينئر جيئرو هجي ها! هان، هي وٺو آخوند صالح جو لاش، وڃي کيس دفن ڪريو، ۽ پوءِ رلين ۾ منهن ڏيئي ويهي رُئو!“
هو لاش کڻي ماڻهن جي ميڙ ڏانهن موٽي آيو. ٻن چئن ڄڻن وڌي لاش کي هيٺ لاٿو. سوڍل وري گھوڙي ورائي، ٻنهي ڇوڪرن وٽ آيو. ڇوڪرا ايترو رت ڇڏڻ ڪري بنھه ذردا ٿي ويا هئا. انهن مان هڪڙي جو جسم سڄو سيٽجي ويو هو؛ سوڍل سمجھي ويو ته نينگر جھان ڇڏي ويو هو. ٻئي کي به هوش ڪونه هو. سوڍل ٻن چئن کي اشارو ڪري، ڇوڪرا سندن حوالي ڪيا.
اوچتو ماڻهن جي پويان ڄڻ درياءَ جو بند ٽٽي پيو. گھوڙن جي ٽاپين جو هڪ سمنڊ هنن ڏانهن وڌي رهيو هو. رخ مان ئي ماڻهن سمجھيو ته گھوڙا ان طرف وڌي رهيا هئا. هنن کي پڪ ٿي ته ڀڄي ويل سپاهي امير خان کي وٺيو ٿي آيا. پر ائين نه هو؛ پريان هنن ڪن شاگردن کي ڊوڙي ايندو ڏٺو. سوڍل به ان ايندڙ طوفان جو انتظار ڪندو رهيو. شاگرد رڙيون ڪندا آيا: ”مرزا جان بابا جو لشڪر ٺٽي ۾ ڪاهي پيو آهي، ۽ مرزا باقيءَ جي ڪڍ آهي . . . . . . مرزا باقيءَ جو لشڪر ڇانوڻيون ڇڏي ڀڄندو ٿو وڃي . . . . . . . سنڌيو، وقت اچي ويو آهي! مرزا باقيءَ جھڙي ظالم مان جند ڇڏائڻ جو وقت اچي ويو . . . . . . !“
ماڻهو ڄڻ ان اعلان جي انتظار ۾ هئا، ۽ هزارين سنڌين جو هي هجوم طوفان وانگيان ترخانن جي محلن ڏانهن وڌڻ لڳو؛ ڪنهن ڪا لٺ کنئي، ڪنهن بانٺو، ڪن پنهنجي ڪمر بندن مان ڪٽارا ۽ خنجر ڪڍيا ته ڪي خالي هٿين اڳيان وڌڻ لڳا. ٿوريءَ دير ۾ مرزا جان بابا جو لشڪر به اچي ساڻن گڏيو، ۽ سنڌين نعرو هنيو: ”مرزا جان بابا زنده باد!“ ”مرزا باقي ڪتو مرده باد!“
مرزا جان بابا لشڪر جي اڳيان هو؛ اهي نعرا ٻڌي هن جي همت ٻيڻي ٿي ويئي، ۽ هن زور سان چيو: ”شاباس بهادرو، مرزا باقي بيگ جو ٻوٽيون ڪري ٺٽي جي ڪتن کي ڏيو . . . . . الله اڪبر، وَڌو ۽ مٿن عقابن وانگر ڦهلجي وڃو . . . . . . !“
گھوڙن جي هڻڪارن، هٿيارن جي ڇڻڪي، گھوڙن جي سنبن جي آوازن، پويان ايندڙ پيادي لشڪر جي قدمن، ماڻهن جي نعرن ۽ رڙين ڄڻ قيامت جو شور برپا ڪري وڌو. ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ڌرتي ڌٻي، ڦاٽڻ تي هئي، ڄڻ سمنڊ شهر کي پائي رهيو هو، ڄڻ آسمان ٽڪرا ٽڪرا ٿي ٺٽي تي ڪِرڻ وارو هو.
سوڍل منجھي بيهي رهيو. هن کي ڪجھه سمجھه ۾ نه ٿي آيو. سنڌين جي ان بغاوت کي هو بلڪل سمجھي نه سگھيو. شينهن جي خلاف بگھڙ کي پنهنجي واڙي ۾ آڻڻ جي سنڌي مت هن جي من کي ڪانه آئڙي، ۽ هن جو شرم کان ڪنڌ جھڪي ويو. هن کي پنهنجي هن قوم جي بيوقوفيءَ تي ڪاوڙ بدران لڄ اچڻ لڳي. اهي سنڌي، جن کي ترخانن کي سنڌ مان لوڌي ڪڍڻو هو، سي اڄ انهن ئي ترخانن سان ٻانهن ٻيلي ٿي بيٺا هئا. الائي ڇو هن پاڻ کي پهريون ڀيرو ويچارو، بيوس ۽ نستو محسوس ڪيو، ۽ ان بيوسيءَ مان ڪُميت جي بشڪن ۾ مٺيون وجھندي، هن جي دل مان دانهن نڪري ويئي: ”هيءَ جنگ منهنجي جنگ نه آهي!“ هل هنگامي جو طوفان، ۽ هي لشڪر ڄڻ هن جي دل مٿان لنگھي رهيو هو، ۽ هو چپ چاپ اڻ ڏسندڙ اکين سان هنن کي ڏسندو رهيو. جڏهن هو اڪيلو رهجي ويو، تڏهن هن کان زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو ٿڌو شوڪارو نڪري ويو، ۽ هن ڪميت کي علوءَ جي سراءِ ڏانهن موڙي ڇڏيو.