14
هڪڙو ننڍڙو ڇوڪر، هن جي ڪميت مومل جي بشڪن ۾ آڱرين سان ڦڻي ڏيئي رهيو هو. ڪيترو نه پيار هو ان ۾. سوڍل کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ مومل به ڇوڪرڙي کي پنهنجو وڇيرو ٿي سمجھيو، ۽ موقعو ملندي ئي هن جي ڳچيءَ ۽ ٻانهن کي ائين ٿي چٽائين جئن ماءُ پنهنجي کير پياڪ وڇيري کي چٽيندي آهي. اهو ڇوڪر ۽ هو پاڻ ۾ ائين ڳالهائيندا هئا، جو ڇوڪرو کلندو ويندو هو، ۽ مومل ڪنڌ ڌوڻيندي، ڪن ڦڙڪائيندي، سنب هڻندي رهندي هئي. جڏهن کان هو سيوهڻ آيو هو، اهو ڇوڪر ڄڻ خاص هن جي گھوڙيءَ کي روز ڏسڻ لاءِ هليو ايندو هو، ۽ سوڍل کي پنهنجو ڀائيٽو سانوڻ ياد اچي ويندو هو.
هو وڌي اچي نينگر جي پٺيان بيهي رهيو. نينگر مومل جي بشڪن ۾ مشغول هو، پر سوڍل جي ويجھو اچڻ تي مومل جي چمڙي ڄڻ جتان ڪٿان اُبڙڻ لڳي هئي. سندس وارن ۾ هٿ ڦيرائيندي چيو: ”پٽ، هاڻ رات ٿي ويئي آهي، تون وڃي گھر ڀيڙو ٿيءُ!“
”چاچا . . . . . هي مغل ڪير آهن؟“ نينگر اوچتو سوال ڪيو.
”ترخانن جا ئي سوٽ ماسات آهن، پٽ!“ سوڍي کلي جواب ڏنو.
”پر ڪي چون ٿا ته هو ترخانن کي سڌو ڪرڻ آيا آهن. . . . “
”چون ته هو پاڻ به ائين ٿا پٽ! پر . . . . “
”پر ڇا ؟ . . . . . “
ڇوڪر کي ڪجھه سمجھه ۾ نه آيو.
اوچتو پريان ڪنهن جي گھوڙي جي سنبن جو آواز ٻڌي، سوڍل ماٺ ٿي ويو. الائي ڇو سوڍل جي دل ۾ ڪو ڀرم ڀري آيو: گھوڙي جا سنب هميشه هن کي ڪجھه نه ڪجھ ٻڌائيندا هئا، ۽ هو سوچڻ لڳو، هيءَ چال سڃاتل هوندي به ڪيتري نه اڻ پرکي آهي. هو پنهنجي ئي خيالن ۾ وري مومل جي بشڪن ۾ آڱريون ڦيرائڻ لڳو. گھوڙيسوار وٽس پهچي، جھيڻي آواز ۾ چيو: ”جيئي سنڌ!“
”جيئي سنڌ! ڇو ميان جھيڻو پيو ڳالهائين؟“
”مغلن جا ٽي همراھه اڇو جھنڊو کڻي، ڪوٽ جي دروازي تي بيٺا آهن. چون ٿا ته مجاهد خان جو ڪو نياپو ڏيڻو اٿن!“
”آءٌ ملان ٿو اندر. تون کين وڃي وٺي اچ. پر ڪوٽ ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ سندن اکيون ضرور ٻڌجو!“ سوڍي ڄڻ کيس ياد ڏياريندي چيو.
سوڍو مورچي جي ڏاکڻي طرف، پنهنجي تنبوءَ ۾ هليو ويو. هن جي چوياري اڳيئي ويٺي هئي. کين ٻڌايائين ته مغلن جو ڪو نياپو آيو آهي، ڏسجي ته ڇا ٿا چون. مغل جڏهن اندر آيا، ۽ سندن اکين ٻڌل پٽيون لاٿائون، تڏهن هنن جي اکين ۾ اچرج ۽ حيرت ڇانئجي ويئي. هو مغل درٻارن، صوبائي عاملن جي مجلسن، ڪيمخواب ۽ اطلس جي گاديلن، سونن تختن، بلوري صراحين ۽ جامن ڏسڻ جا عادي هئا. هنن کي هي تڏن تونئرين تي ويٺل، سادا سوٽي ڪپڙا پهريل امير بلڪل ڪونه آئڙيا. اها حيرت هڪڙي مغل جي اکين ۾ ڪانه هئي، جنهن پنهنجي تري جي پلاند سان اکين کان سواءِ باقي سڄو منهن ڍڪي ڇڏيو هو. ان مغل جي اچرج بدران ڪا اَڄاتي گھرائي ۽ پنهنجائپ ٿي ڀانئي.
دعا سلام جو جواب ڏيندي، سوڍي کين پنهنجي اڳيان پيل ٻيءَ هڪ تونئري تي ويهڻ جي آڇ ڪئي. منهن ڍڪيل مغل ته هڪدم ويهي رهيو، پر ٻيا ٻه مغل بيٺا رهيا. هيٺ ويهڻ هنن پنهنجي شان وٽان نٿي سمجھيو. پر ويٺل مغل ٿورو درشتيءَ سان کين ويهڻ لاءِ چيو ته لاچار هو ويهي رهيا، پر سندن منهن مان بيزاري صاف ظاهر هئي.
سوڍي فارسيءَ ۾ پاڻ ئي شروعات ڪئي: ”ڪيئن اچڻ ٿيو آهي؟“
منهن ويڙهيل مغل چيو: ”ظل الاهي، شنهشاھه هند حضور محمد جلال الدين اڪبر جي پاران امير الامراء خان دوران خان اعظم نواب مجاهد خان جي سلامن کان پوءِ معلوم هجي ته ظل الاهي سنڌ ۾ بغاوتن ۽ شورشن کي ناپسند فرمائين ٿا، ۽ چاهين ٿا ته سندن سموري رعيت امن امان ۽ عافيت سان رهي. ان خيال سان سنڌ ۾ امن امان قائم ڪرڻ لاءِ حضور جن خان اعظم کي مامور فرمايو آهي. خان اعظم اوهان جي همت، دليريءَ ۽ قربانين جو قدر ڪري ٿو، پر هو چاهي ٿو ته جئن ته هاڻ هو انصاف ۽ عافيت قائم ڪرڻ لاءِ سنڌ جي سرزمين تي پهچي چڪو آهي، ان ڪري اوهين پنهنجي بغاوت کي ختم ڪريو، ۽ شنهشاهه هند جي اطاعت ڪريو ته اوهان کي عام معافي نامي جو پروانو عنايت ڪيو ويندو! ان مضمون جو هي خط خان اعظم طرفان آءٌ اوهان کي پيش ٿو ڪريان.“ هن، خط سوڍي کي ڏيندي، ٻنهي مغلن ڏانهن نهاريو، جن ڪنڌ ڌوڻي هن جي حمايت جو اعلان ڪيو.
سوڍو ڪا گھڙي چپ رهيو. پوءِ خط پڙهي، مغلن تي نظر وجھندي چيائين: ”شنهشاھه هند کي ۽ خان اعظم نواب مجاهد خان کي سڀني سنڌين طرفان سلامن بعد معلوم ٿئي ته اول ته سنڌين ظالمن خلاف بغاوت ڪئي آهي، جنهن سان مغل حڪومت جو ڪو واسطو ڪونهي. ٻيو ته مغل شهنشاھه جي ڪنن تائين يقينن ترخانن جي ظلم ۽ ستم جا داستان پهچي چڪا هوندا، ان ڪري بجاءِ سنڌين جي، شنهشاھه جو عتاب انهن تي ڪرڻ گھرجي، ۽ ٽيون ته سنڌي ڪنهن به ڌارئين ــــــــ اهو ترخان هجي يا مغل ـــــــ جي اطاعت قبول ڪرڻ کان سر ڏيڻ وڌيڪ پسند ڪندا !“
آخري لفظ چوندي سوڍي جي اکين ۾ عجيب شوخي ڀرجي آئي، ۽ سندس لفظن ۾ هڪ عجيب ڪوڙاڻ ڀرجي آئي. مغلن جي منهن تي ڪاوڙ جو رنگ اچڻ لڳو.
”اوهان کي معلوم هجي ته ظل الاهي يقينن ظالمن کي ختم ڪري پنهنجي رعيت جي جان ۽ مال جي حفاظت لاءِ جتن ڪرڻ جو حڪم صادر ڪرڻ فرمائيندا. پر ان لاءِ ضروري آهي ته پهرين رعيت پنهنجي اطاعت جو اعلان ڪري.“ مغل ڄڻ سوڍي جي ڳالھه نه سمجھندي چيو.
”سنڌي ڪنهن به ڌارئين جي اطاعت هرگز نه ڪندا!“ سوڍي وڌيڪ سختيءَ سان چيو.
هڪڙي مغل کان رهيو نه ٿيو، ۽ وچ ۾ چئي ڏنائين: ”اوهان کي شايد حضور جن جي غضب کان ڊپ نٿو ٿئي. پر ياد رکو ته خان اعظم سمورن باغين کي هڪڙو هڪڙو ڪري هاٿين جي پيرن ۾ ڇيپاٽي مارائيندو، گھوڙن جي پُڇن ۾ گھلائيندو ــــــ ان وقت تائين، جيسين هنن جي رڙين کان سنڌ ته ڇا آسمان به پناھه گھرڻ لڳندو !“ مغل ڪاوڙ ۽ وڏائيءَ کان پاڻ به ٿڙڪڻ لڳو هو.
سوڍي جي منهن جو رنگ ئي بدلجي ويو. هن مغل کي اهڙين نظرن سان ڏٺو، جنهن ۾ نهارڻ سان مغل کي سڌو سنئون پنهنجو موت نظر اچڻ لڳو. هن ڏند ڀيڙيندي چيو: ”مغل، جيڪڏهن تون منهنجي تڏي تي آيل نه هجين ها ته آءٌ سکڻن هٿن سان توکي ان ساڳئي آسمان جا تارا ڏيکاريان ها. اسان اهڙا سوين ظلم پنهنجي اکئين ڏٺا آهن، پنهنجن هنن هڏن تي سالن جا سال سٺا آهن. پر هاڻ اهو ماءُ پٽ ڄائو ئي ڪونهي جو سنڌين تي اهي ظلم ڪري. وڃو! اُٿو هتان، ۽ وڃي پنهنجي خان دوران کي سلام ڏيو، ۽ کيس چئو ته شنهشاھه کي اهو نياپو موڪلي ته سنڌ جي سرزمين هن جي پيءُ کي پناھه ڏني، جنهن جو نمڪ خود سندس رت ۾ شامل آهي، جنهن ڌرتيءَ سندس پهريون ساھه کيس بخش ڪيو هو، سان سنڌ وقت اچڻ تي سندس مقابلي ڪرڻ کان ڪانه ڪيٻائيندي. اسين سنڌي شهنشاهيت ۽ وڏيءَ سياست مان نه ڄاڻون، پر جيڪڏهن ڪنهن به کڻي اهو اڪبر ڇو نه هجي، سنڌ کي ميري اک سان نهاريو ته اهو شخص پنهنجون ٻيئي اکيون وڃائي ويهندو! هاڻ اُٿو، وڃو!“
مغل انهن لفظن جي ڪوڙاڻ کي محسوس ڪندي، جک کائيندو، ڏند ڪرٽيندو رهيو. منهن ويڙهيل مغل جي اکين ۾ هڪ عجيب احساس اوتي آيو، جنهن کي ڪوبه سمجھي نه سگھيو. هن اُٿندي وقت ڌيرج سان چيو: ”آءٌ آخري دفعو اوهان کي چوڻ گھران ٿو ته اڪبري فوج سان جھيڙڻ موت کي سڏ ڪرڻو آهي. جيڪڏهن اوهين ظل الاهيءَ جي اطاعت جو قسم کڻو ته خان اعظم ڪوشش ڪندو ته مرزا باقيءَ جا ظلم بند ٿين ۽ حڪومت ظل الاهيءَ جي قانون مطابق هلي!“
”ان جي معنى ته اوهان جو ظل الاهي مرزا باقيءَ کي سنڌ مٿان قائم رکڻ گھري ٿو، ۽ هو چاهي ٿو ته اسين هڪ طرف مرزا باقيءَ کي سنڌ کي تاراج ڪرڻ ڏيون، ۽ ٻئي طرف مغلن جو ڳٽ به پنهنجي ڳچيءَ ۾ وجھون ۽ سندن ڏن الڳ ڀريندا رهون. جيسين اسان جي سريءَ ۾ ساھه آهي، تيسين اسين ترخانن سان جنگ جوٽينداسون. ان ۾ اڪبر ته ڇا، سڄي دنيا هن جي پٺڀرائي ڪري ته اسين سڄي دنيا سان وڙهڻ کان ڪونه مڙنداسون!“ سوڍي ملاقات ختم ڪندي چيو.
مغل ٻاهر نڪري آيا. ڪجھه وقت هو ٽيئي ٻاهر بيهي پاڻ ۾ سُس پُس ڪندا رهيا. گھڙيءَ کان پوءِ منهن ويڙهيل مغل ٻين کي اتي ئي بيهڻ لاءِ چئي، پاڻ وري اندر هليو آيو. سوڍي هن کي اندر ايندو ڏسي چيو: ”هاڻ وري ڇا آهي؟“
مغل ڪوبه جواب نه ڏنو: ”هڪ ٽِڪ سوڍي جي منهن ۾ نهاريندو رهيو. انهيءَ نگاھه ۾ عجيب پيار ۽ پنهنجائپ هئي. سوڍو هنجي ان گھُور کي نه سمجھندي، تکائي مان ڪجھه چوڻ وارو هو ته مغل پنهنجي ڪُلي جو پلاند ڇڪي منهن تان لاهي ڇڏيو.
”دادن، تون؟“
”ها ادا، آءٌ آهيان دادن!“ ۽ دادن سوڍي کي ڀاڪر پائڻ لاءِ اڳتي وڌي آيو. سڀ حيرت مان هن مغل کي ڏسڻ لڳا. پر سوڍي جي اکين ۾ پيار بدران نفرت جو هڪ درياءُ ڏسي، دادن اتي ئي ڄمي ويو. هيءُ سوڍو هن جي ڀاءُ سوڍي کان بنھه مختلف هو.
”تون دشمن جو پانڌي آهين، دادن . . . . .“
سوڍو وڌيڪ ڪجھه چئي نه سگھيو. هن ائين ڀانيو ڄڻ ته اکر هن جي نڙيءَ ۾ اڙجڻ اَٽوڙجڻ لڳا هئا. هن جي دل ته ائين ٿي چاهيو ته هڪ ئي ڌڪ سان پنهنجي هن ڀاءُ کي پورو ڪري ڇڏي. پر هن وقت هو سندس تڏي آيل مهمان هو ۽ مهمان تي هٿ کڻڻ هن جو مَرڪ نه هو.
دادن جي دل ۾ چير پوڻ لڳا. هن کي پاڻ کان، سڄي دنيا کان بڇان اچڻ لڳي، ۽ ڪڏهن نه روئڻ وارو دادن ڄڻ روئي ويٺو: ”ادا، اهو ويڻ ته نه ڏينم! منهنجو سر سنڌ تان صدقي، ڌڻيءَ لڳ اهڙو ويڻ ته نه ڏينم!“
اهي لفظ نه ڄڻ ورلاپ هئا، جي چوياريءَ ۾ ويٺل سڀني ماڻهن تي ڄڻ ڇپ بڻجي ڪِري پيا. سوڍي جي دل به انهن لفظن جي درد ۽ ڳوراڻ تي جھوٻو کائي ويٺي ۽ هن وڌي دادن کي ڀاڪر وڌو. پوءِ دادن ٻين سان ڀاڪر پائي مليو. سموري سنگت هن همراھه جي نئين روپ ٻهروپ تي حيران هئي. دادن وري سوڍي سان گڏ ويهي رهيو.
”ادا، هيءَ مغلن جي چٽي دراصل منهنجي آندل آهي. آخوند نور محمد ۽ ٻين وڏڙن جو خيال هو ته جيڪڏهن اڪبر مرزا باقيءَ خلاف لشڪر چاڙهي موڪليندو ته ترخان قنڌار ڀڄي ويندا، ۽ سنڌ ٿوري وقت لاءِ اڪبر سلطنت جو صوبو بنجي امن امان ۾ گذاري سگھندي. سو آءٌ آگري وڃي اهو بندوبست ڪري آيس!“ دادن سوڍي ڏانهن نهارڻ بنان، ڪنڌ هيٺ ڪري چيو.
”آخوند نور محمد يا ٻين کي ڪهڙو حق هو جو سنڌ جا ائين سودا ڪندا وتن. ترخانن جي غلاميءَ مان ته اسين وڙهي به جند ڇڏائي وڃون ها، پر هن مغل ڪاٽڪن جي غلاميءَ مان ڪيئن آزاد ٿبو؟“ سوڍي ڄڻ ته پاڻ تي ناراض ٿيندي چيو.
”مجاهد خان مون سان وعدو ڪيو هو ته ترخانن کان پوءِ سنڌ رڳو نالي ماتر اڪبري سلطنت ۾ رهندي. ڪوبه مغل صوبيدار مقرر ڪونه ٿيندو، ۽ سنڌ خود مختياري حاصل ڪري سگھندي!“ دادن هوريان چيو.
”آزادي ۽ خود مختياريءَ ۾ وڏو فرق آهي، دادن! پوءِ مغلن جا اهي واعدا ڪيڏانهن ويا، ۽ هاڻ مغل مرزا باقيءَ جي حمايت ڪيئن پيا ڪن؟“ صادق سومري وچ ۾ پڇيو.
”مجاهد خان جڏهن ملتان مٽي ۽ بکر ۾ ترخانن کي شڪست ڏني، ۽ اوهان جو لشڪر جدا سنڌ مان کين تڙڻ لڳو، تڏهن مرزا باقيءَ پنهنجي نياڻي مرزا پائنده بيگ سان گڏ اڪبر جي خدمت ۾ موڪلي ڏني. مغل درٻارين لاءِ بيش بها سوکڙيون پاکڙيون موڪلي، اهڙي سياست هليو، جو اڪبر مرزا باقيءَ ڏانهن معافي نامو ڏياري موڪليو ۽ ان سان گڏ مجاهد خان کي فرمان موڪليائين ته مرزا باقيءَ جئن ته اطاعت قبول ڪئي آهي تون اُتي جي شورشن کي ختم ڪري موٽي اچ!“ دادن ڳالھه کوليندي چيو.
اڪبر جي انهيءَ ڦِـڙتيءَ تي سڀني کي اچرج لڳي ويو. سوڍو ڪا گھڙي چُپ ٿي ويو. پوءِ دادن ڏانهن منهن ڪندي چيائين: ”پوءِ تون ڇا ٿو چئين ته هاڻ ڇا ڪجي؟“
دادن به ڪجھه سوچ ۾ پئجي ويو. هن جي نظرن اڳيان مجاهد خان جي منظم لشڪر جو نظارو هو، ۽ هو دل ئي دل ۾ سنڌين جي مُٺ جيترن ڏهيسرن جي لشڪر سان مغل لشڪر کي ڀيٽيندو رهيو. ڇا به هجي، سنڌي سر تريءَ تي رکي پنهنجي وطن تان قربان ٿيڻ ۽ پنهنجا ڪنڌ ڪپائڻ لاءِ تيار هئا، پر اڳيان مغلن جي ڏيڍ لک فوج هئي، جنهن وٽ هاٿي هئا، توپون ۽ تفنگ هئا، روهيلا، راجپوت ۽ مغل گھوڙيسوار هئا. هنن سان مقابلو ڪرڻ هٿ وٺي مارائڻو هو. ٻئي طرف سنڌين جي هيءَ فوج باقي رهجي وڃي ته ترخانن کي ٿُڏڻ ڏکيو نه ٿيندو. پوءِ جي اڪبر وچ ۾ پيو ته نالي ماتر سندس اطاعت ڪرڻ، مغل سردارن ۽ درٻارين کي سوکڙيون پاکڙين سان سنڌ جي آزادي برقرار ته رهي سگھندي. هن کي اها به خبر هئي ته مغلن جي اشاري تي مرزا جانيءَ بيگ به پنهنجي نئين فوج وٺي اچڻ لاءِ ٺٽي مان نڪري چڪو هو. هن وقت ٻن قوتن سان مقابلو ڪرڻو هو، ان ۾ سراسر ڇيھو ئي ڇيھو هو. پر مغل هن لشڪر جي پيش پوڻ ۽ مرزا باقيءَ کان پڇئي بنان ڪڏهن به نه ويندا. مجاهد خان کڻي پاڻ هن جو چوڻ مڃي به، پر ٻين مغل اميرن کي ته اڪبر جي خوشنودي وڌيڪ پياري هئي. هو اڃا ان سوچ ۾ ئي هو، ته هڪڙو همراھ اندر لنگھي آيو، ۽ هري هري سوڍي جي ڪن ۾ ڪا ڳالھه ڪري هٽي بيهي رهيو. سوڍي جو منهن ٽامڻي هڻي ويو. هن جي اکين ۾ هميشه واري ڏيا موٽي آئي. صادق سومري کان رهيو نه ٿيو، ۽ پڇي ويٺو: ”سوڍا، ڪهڙي خبر؟“
”ڪوٽ جي پٺئين ڀر، ڊٺل ٺل وٽ امير خان ۽ مرزا جاني بيگ مرزا باقي جون نئون لشڪر وٺي اچي پهتا آهن . . . . .“
دادن سوڍي جي اکين ۾ نهاريو، جن ۾ مچ مچڻ لڳا هئا. هو اهڙو رنگ هو، جنهن کان دادن هميشه ڊڄندو هو. پر دادن کان رهيو نه ٿيو ۽ هن چيو: ”ادا، مون کي به مغلن کان خبر پيئي هئي ته مرزا جاني بيگ نئون لشڪر وٺي، ڪوٽ جي پٺئين ڀر اچي لهڻ وارو هو. هاڻ مغلن سان وڙهڻ چريائي ٿيندي. منهنجي خيال ۾ ته مجاهد خان سان صلح ڪرڻ ئي عقلمندي آهي!“
”دادن، اسين هت عقلمندي ڪرڻ ڪونه آيا آهيون. عقلمندي ڪرڻي هجي ها ته پنهنجا گھر تڙ ڪونه ڇڏيون ها!“ سوڍي پنهنجي ڪاوڙ تي ضابطي آڻڻ جي ڪوشش ڪندي چيو.
”پر ادا، هنن ٻن لشڪرن سان ڪيئن وڙهبو؟ امير خان وارو لشڪر به پنجاهي هزار ٿيندو. مغل اڳيان حملو ڪندا ته امير خان پٺيان . . . . .“
”ته پوءِ اسين ٻنهي کي منهن ڏينداسون!“ سوڍي ڄڻ بحث ختم ڪرڻ لاءِ چيو.
”پر پنهنجي طاقت به ته سارڻ کپي!“ دادن جي وات مان نڪري ويو.
سوڍي هن کي اهڙيءَ نظر سان ڏٺو جنهن ۾ هاڻ پنهنجائپ ۽ پيار بلڪل نه هو. ڪجھه سوچيندي؛ هن چيو: ”دادن، تون مغلن جو نياپو کڻي آيو هئين، ان جو جواب، جھيڙو شروع ٿئي، تنهن کان اڳ کين پهچاءِ ته چڱو!“
اهو ويڻ وري به دادن جي دل ۾ وڍ وجھندو ويو. سنڌين جي وچ ۾ هن جي سڳي ڀاءُ هن کي بنھه ڌاريون سمجھيو هو. هن کي به هاڻ ڪاوڙ اچي ويئي. سوڍو پنهنجي ڏاڍ مڙسيءَ سان هزارين سنڌين کي ڪهائي ويهندو. هن کي انهن هزارين ڪونڌرن جو خيال اچي ويو، جيڪي سنڌ ۽ سوڍي جي اشاري تي سر گھورڻ لاءِ تيار هئا. هن جو هيءُ ڀاءُ رڳو وڙهڻ ڄاڻي، سياست ۽ حڪمت عملي هنن لاءِ بنھه اوپريون ڳالهيون هيون. پر هن پاڻ ته انهن معاملن کي سمجھيو ٿي، پوءِ ڪيئن اهي ڪونڌر ڪهائڻ لاءِ ماٺ ڪري ويهي. هن کي ڌني جا لفظ ياد اچي ويا ته سوڍو سنڌي سورما نه ڪهائي ويهي. هن به ٿورو رنج ٿي چيو: ”ادا مون کي پنهنجي ساھه جي ڳڻتي ڪانهي، جو اهو ويڻ ٿو ڏينم ته آءٌ وڃي مغلن وٽ رسان! آءٌ ته هنن هزارين سنڌين لاءِ ٿو سوچيان جن کي رڳو هينئر نه، آئيندي به ويرين سان وڙهڻو آهي. وڙهڻ کان سواءِ برابر چاڙهو ڪونهي، پر اهڙيءَ طرح وڙهجي، جو وڙهڻ مان ڪو مقصد به حاصل ٿئي. ائين ٺلهو وڙهي، رڳو سورهيائي ڏيکارڻ ته اجائي آهي!“
سڄي سنگت کي هن جي لفظن ڪجھه سوچڻ تي مجبور ڪري وڌو. قبول محمد دادن جو پاسو کڻندي چيو: ”سوڍا، ڳالھه سوچڻ جھڙي ته آهي!“
سوڍي ڪوبه جواب نه ڏنو: فقط ڏک جو هڪ پاڇولو هن جي منهن تي لهي آيو، دادن کان اهو دک ڏٺو نٿي ٿيو، ۽ هن ڄڻ معافي معافي گھرندي چيو: ”ادا، آءٌ ننڍو آهيان، پر آءٌ ڪي سال مغلن سان رهيو آهيان. هنن سان اُٿيو ويٺو آهيان. مون کي هنن جي وڙهڻ جھُڙڻ، جنگين ڪرڻ، دوکيبازين ۽ ڪمزورين جي مڙئي ٿوري گھڻي ڄاڻ آهي. جي منهنجي صلاح وٺو ته پنج سو يا هزار کن همراھه تيار ڪري، مغلن تي اهڙي نموني حملو ڪجي، جو مغل ائين سمجھن ته سنڌين راتاهو ڏنو آهي. مغل اهڙيءَ حالت ۾ ترخانن جي مدد ڪرڻ بدران پنهنجا مورچا ۽ پنهنجي بچاءُ جا هنڌ مضبوط ڪرڻ ۾ لڳي ويندا. اوهين ان وچ ۾ ترخانن تي حملو ڪري، مرزا جاني بيگ ۽ امير خان کي اکوڙڻ جي ڪوشش ڪريو ته جئن هو پٺيان اوچتو حملو نه ڪري سگھن. ترخانن جيڪڏهن ميدان ڇڏي ڀڄندا ته مغل به سڌو سنئون وڙهڻ کان گوٿناٿ ڪندا، مَن تيسين آءٌ مجاهد خان کي سمجھائڻ ۾ ڪامياب ٿي پوان.“
صلاح سڀني کي وڻي، سوڍي به نهڪار نه ڪئي. صادق سومري تي ڪم رکيائون ته مغلن تي راتاهي لاءِ همراهن کي تيار ڪري. دادن صادق سومري کي مغلن جي سموري ڇانوڻي ۽ لشڪر جي بيهڪ ۽ بناوٽ سمجھائي، کيس چيو ته بجاءِ سڌي حملي ڪرڻ جي، ننڍين ننڍين ٽولين ۾ ورهائجي، رسد خاني، گاھه جي دنن، ڪڙهين، ۽ اسلحه خانن کي باهيون ڏين. صادق سومري کي ڳالهيون سمجھائي، دادن سوڍي کان موڪلائڻ لاءِ اٿي بيٺو. ٻيئي ڀائر ڪا گھڙيءَ هڪٻئي ڏانهن ڏسندا رهيا، ۽ پوءِ ٻنهي جون ٻانهون هڪٻئي ڏانهن وڌي آيون. دادن سوڍي جي ڀاڪر ۾ ايڏو قرب ڪڏهن به ڪونه ڏٺو هو. سوڍي جي چپن مان هلڪو ڀڻڪو نڪتو: ”دادن ڌڻيءَ کي پرتين!“
دادن هلڻ تي هو ته پويان وري سڏ ٿيس. سڃاتل آواز ٻڌي، دادن ڪنڌ ورائي پويان نهاريو. هڪڙي همراهه جي ڪلهي تي هٿ رکي، سنگھار بيٺو هو، ۽ پنهنجي نه ڏسندڙ اکين سان هن ڏانهن نهاري رهيو هو. دادن جي آنڊن ۾ وڍ پئجي ويو. هن ڪنڌار مڙس کي نابين ڏسڻ جو تصور به هن جي لاءِ چيچلائيندڙ هو. ترخانن خلاف هن جي نفرت ڄڻ ڀڙڪو کائي جاڳي پيئي هن کي محسوس ٿيو ڄڻ هن جي نفرت نئون روپ وٺي آئي هئي. هن وڌي بي اختيار کڻي سنگھار کي ڀاڪر پاتو. ڳچ وقت هڪٻئي جي ڳراٽيءَ ۾ بيٺا رهيا. پوءِ سنگھار کنگھندي، پاڻ تي ضابطي رکڻ جي ڪوشش ڪندي، چيو: ”دادن، سنڌ جي پارت اٿئي!“
ڪيڏو نه درد هو انهن لفظن ۾ ڄڻ هو چئي رهيو هو، ادا منهنجي لڄ جي پارت اٿئي! دادن جي دل ۾ سڏڪو اُڀري آيو، ۽ هو ڪنڌ هيٺ ڪري ٻاهر نڪري آيو. مغل ايترو وقت هن کي ويل ڏسين ششدر ٿيڻ لڳا هئا. سونهين ٽنهي جي اکين تي وري به پٽيون ٻڌي، ڪوٽ جي دروازي تي سندن اکيون کولي، گھوڙا سندن حوالي ڪيا. دادن هڪڙو ڀيرو وري پويان نهاريو: سندن نظرن جي سامهون سنڌ جو ست ـــ رنگو جھنڊو عجيب انداز سان ڦڙڪي رهيو هو. هن دل ئي دل ۾ نعرو هنيو ”جيئي سنڌ!“
.............. ..................... ...............
رات ننڊ جي سهيلي ٿي سڏجي، پر جن نيڻن ۾ سنڌ وسي، تن ۾ ننڊ ڪٿي! سنڌ پنهنجي آزادي لاءِ سوين راتيون اوجاڳا ڪڍي، جاڳي جاڳي پنهنجن سورويرن سومرن کي به سمهڻ نٿي ڏنو. ساڻيھه جاڳي ته سانگيئڙن کي ننڊون ڪٿي. اهڙي ئي هڪ اوجاڳيل رات جو، جڏهن سوڍو ڦٽل ٺل جي ترائيءَ ۾ لٿو، تڏهن سندس ساٿين کي رڳو اهو خيال هو ته ترخان هنن جي قدمن جي آواز تي سجاڳ نه ٿي پون. ان گھڙيءَ جو انتظار ڪرڻ لڳو، جنهن گھڙيءَ تي سنڌ جي هيءَ ننڊاکري ڌرتي هنن جي نعري سان گونجي ويندي؛ ۽ پوءِ جڏهن اها گھڙي آئي، ۽ سنڌ جي ويهن هزارن زبانن مان هڪ ئي وقت ”جيئي سنڌ“ جو نعرو بلند ٿيو، تڏهن ترخانن جا ڏيل ڏڪي ويا، ۽ مرزا جاني بيگ ڇرڪ ڀري جاڳي پيو. هر طرف رڙيون ۽ ڪوڪون هيون. ”سنڌي اچي ويا!“ ”سنڌي اچي ويا!“ چوندا ترخان سپاهي هڪ پاسي کان ٻئي پاسي ڊوڙڻ لڳا، پر ڪٿان به ڀڄڻ جي واٽ نه هئي. هر طرف کان سنڌي ئي سنڌي هئا. اتر ـــ ڏکڻ، اوڀر ـــ اولھه سنڌي هئا. مرزا جاني بيگ بدحواسيءَ مان امير خان جي تنبوءَ ۾ گھڙي پيو، ۽ ڄڻ روئندي چيائين: ”امير خان، هاڻ ڇا ٿيندو!“
امير خان هن ڊڄڻي ترخان کي ڪو آٿت ڏيڻ بدران، ٻاهر نڪري پنهنجن ماڻهن کي جاڳائڻ ۽ منظم ڪرڻ ۾ لڳي ويو. هن جا مهندار پنهنجن پنهنجن لشڪرين کي گڏ ڪري، صف بندي ڪرائڻ ۾ لڳي ويا. پر جيسين سمورو لشڪر جاڳي، پاڻ تيار ڪري، تيسين سنڌين جو گھيرو تنگ ٿيڻ لڳو. دانهن ۽ ڪوڪن سان ڌرتي ڪنبڻ لڳي. ان راڙوراڙ هيڪاري امير خان جي لشڪرين جي همت ٽوڙي وڌي، ۽ پنهنجن مهندارن جي آٿت ڏيارڻ جي باوجود هنن مان ڪيترا ڀڄي نڪرڻ لاءِ اوندھه جو فائدو ڳولڻ لڳا. پر ڀڄڻ جون سموريون راهون سنڌين جي قبضي ۾ هيون. اڳيان پويان سنڌي هئا. لاچار هو موٽي وري اچي اچي ٿي صفن ۾ بيٺا. جئن تئن ڪري امير خان ڪجھه جٿا بندي ڪري هڪ پاسي کان حملي کي منهن ڏيڻ لاءِ اڳتي وڌيو. امير خان کي پنهنجي سر اڳيان وڌندو ڏسي لشڪرين ۾ ڪجھه همت موٽي آئي هئي، ۽ هو به هاڻ ڀڄڻ جون واهون بند ڏسي مقابلي لاءِ تيار ٿيڻ لڳا. هنن جو انداز ايترو هو، جو امير خان سوچڻ لڳو ته اڃا به جيڪڏهن ترخان ڄمي، پير کوڙي مقابلو ڪن ته سنڌين کي منهن ڏيڻ ڏکيو ڪونه هو؛ ۽ اهوئي سوچي هو واڪا ڪري هنن کي مقابلي ڪرڻ لاءِ همٿائيندو رهيو. کين انعامن اڪرامن جي لالچن ڏيڻ ۽ مرزا باقيءَ جي غضب کان ڊيڄارڻ کان سواءِ هنن جي غيرت کي للڪاريندو رهيو. ائين ٿي ڀانيو ڄڻ امير خان چريو ٿي پيو هو، جو هڪ پاسي کان ٻئي پاسي جنون جي حالت ۾ رڙيون ڪندو ٿي ويو. پر اوچتو سنڌين جو هڪ جٿو هنن ڏانهن ڪاهيندو آيو، ۽ امير خان جيڪي ڏٺو، تنهن هن جو ساھه سڪائي ڇڏيو. ان جٿي جي اڳيان هن جو پڳ مٽ يار سوڍو پاڻ هو. امير خان کي پنهنجين ٽنگن مان طاقت نڪرندي محسوس ٿيڻ لڳي. هن گھڻو ئي پاڻ کي ڏڍ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي ته سوڍي کيس نه مارڻ جو قسم کنيو هو، پر ڊپ هن جي سموري بدن ۾ ٿرڪڻي وجھي ڇڏي.
سوڍو ڇا آيو، ڄڻ ترخانن جي صفن کي ڪو درياءُ پائيندو ٿي ويو. هن جو ڀالو ائين ٿي ڪڙڪيو ڄڻ ترخانن تي کنوڻ ڪِري ٿي پيئي. هن جي ڪميت اهڙا وَرَ ٿي کاڌا، جو جن ترخانن هن کي ڏسڻ جي ٿي ڪوشش ڪئي، تن جو اکيون کيريون ٿيڻ لڳيون. ڪيترا ترخان ته هن کي ڏسڻ ۾ اهڙا محو ٿِي ٿي ويا، جو هنن کان وڙهڻ ئي وسري ٿي ويو. جڏهن ياد آين، تڏهن سوڍي يا ڪنهن ٻئي سنڌيءَ جي ڪهاڙي سندن ڪنڌ ڪيرائي ٿي ويئي. سوڍي جي نظر به امير خان تي اوچتو پيئي، ۽ هن ڪميت کي هلڪو اشارو ڏنو. ڪميت کي هلڪو اشارو ڏنو. ڪميت جڏهن امير خان جي ويجھو پهتي، تڏهن امير خان پهريون وار پنهنجي ڍال تي روڪيندي، رڙ ڪري چيو: ”سوڍا خان، تنهنجو ته قسم سنهن کنيل آهي ته مون تي وار نه ڪندين!“
”سنڌ مٿان اهڙا هزار سنهن قسم قربان!“ سوڍي رڙ ڪري چيو، ۽ سندس ڀالو امير خان جو نڙگھٽ چيري ويو.
امير خان کي ڪِرندو ڏسي ترخانن ۾ ٽاڪوڙا پئجي ويا. هاڻ وڙهڻ بدران هو پاڻ بچائڻ جون واهون ڳولڻ لڳا. اھي راهون راهون ڳوليندي، هو ڪرندا ٿي ويا. هنن جي رڙين ۽ ڪوڪن کان آسمان ۾ پڙاڏا پوڻ لڳا. ڪنهن سندن لشڪر ۾ اهو هل ڦهلائي ڇڏيو ته مرزا جاني بيگ تنبن جي پٺيان واريءَ کاهيءَ مان ڀڄي ويو آهي، ۽ اتي سنڌي اڃا نه پهتا آهن. ترخان سر تان سانگو لاهي، ان کاهيءَ ڏانهن ڀڳا. اهو ئي هڪڙو هنڌ هو، جنهن کي بند ڪرڻ سنڌين جي وس کان ٻاهر هو. ترخان ڄڻ ته اکيون بند ڪري ان کاهيءَ ۾ ٽپندا ٿي ويا. ترخانن کي ڪيرائيندي ڪيرائيندي سوڍي جي همراهن جون ٻانهون ساڻيون ٿيڻ لڳيون هيون، ۽ پوءِ جڏهن پرڀات جو پهريون ڪرڻو پورب کان ليا پائڻ لڳو، تڏهن سنڌين وري نعرو هنيو: ”جيئي سنڌ!“
ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ان پرڀات وڳري ۾ سڄي ڪائنات ان نعري جي وراڻيءَ ۾ جيئي سنڌ جو نعرو هڻڻ لڳي هئي. ان وراڻيءَ کان پوءِ ڄڻ ماٺ ٿي ويئي. ماحول ۾ هڪ عجيب سڪوت ڇانئجي ويو. هزارين ترخانن جي لاشن کي لتاڙيندي سوڍو جڏهن ان کاهيءَ جي منهن تي پهتو، تڏهن کاهيءَ جي تري ۾، هن کي انهن ترخانن جا مڙھه نظر آيا، جن کاهي ذريعي ٽپو ڏيئي سنڌين کان بچڻ جي واٽ ورتي هئي.
رسد خاني ۽ اسلحه خاني جو سمورو سامان لڏي، هو وري پراڻي ٺل کان ڦري جڏهن ڪوٽ ۾ گھڙيا، تڏهن سيوهڻ جي سمورين مسجدن مان فجر جي ٻانگ جو آلاپ اچڻ لڳو سوڍو ڪميت کي شهر وچان ڪڍي، وڏي برج تي چڙهي آيو، ۽ هن جيڪي ڏٺو، تنهن سندس دل ٻيڻي ڪري وڌي. مغلن جي هزارين تنبن مان باهه جون ڄڀيون نڪري، مٿي اڏامڻ لڳيون هيون، مغلن جي رڙين ۽ واڪن جو گھمسان اُڀ ڦاڙڻ لڳو هو. سوڍي جي منهن تي مرڪ اچي ويئي، ۽ هو وري هيٺ لهي آيو. هيٺ اڃا پهتو ئي مس ته صادق سومرو ۽ سندس همراھه ڪوٽ جي در کان اندر لنگھي آيا. سوڍي اڳيان وڌي صادق سومري کي ڀاڪر پائي چيو: ”واھه جو ڪم ڪيو اٿئي، صادق!“
صادق پنهنجي هن يار کي عجيب پيار مان ڏسڻ لڳو، جنهن ترخانن جي هيڏي لشڪر کي ڀڄائي ڪڍيو هو، پر جنهن جي منهن تي اهڙو اهڃاڻ هو، ڄڻ ڪجھه ٿيو ئي ڪونه هو.
”سوڍا، هاڻ پاڻ وڙهي پونداسون. هيڏي ويڙھه کائي آيو آهين، ۽ وڃي ڪو ساھ پٽين ۽ ساهي کڻين، ان بدران برج تي چڙهي پيو جھوتون ڏين! هل، هلي آرام ڪر. خبرون چارون به پوءِ ڪنداسين!“ صادق ڪوڙي ڪاوڙ ڪندي چيو.
”جيڪا تنهنجي مرضي!“ سوڍي مرڪندي چيو، همراهن سان گڏجي پنهنجي ڇانوڻيءَ ڏانهن وڌي ويو.