9
سنگھار پهرين ته جواب ئي نه ڏنو، پر پوءِ هڪ ڊگھو ساھه کڻندي چيائين: ”جانڻ پنهنجي ذاتي وير کي سنڌ جي جھيڙي کان مٿانهون متان سمجھين!“
”سنڌ جو جھيڙو به ته اسان جو ذاتي جھيڙو آهي، ادا!“
”چئين سچ ٿو؛ پر اسان کي پهرين اهو خط هٿ ڪرڻو آهي، جيڪو ڪوڪلتاش قنڌار کڻيو ٿو وڃي. جيڪڏهن ڪوڪلتاش مري پيو ته خط ملڻ ڏکيو ٿي پوندو،“ سنگھار کيس سمجھائيندي چيو.
جانڻ ڪجھه سوچ ۾ پئجي ويو. هن چپ چاپ گھوڙن کي ٻڌي، آهستي آهستي هنن تنبن ڏانهن وڌڻ شروع ڪيو. هنن صلاح اها بيهاري ته لڪندي لڪندي هو ڪوڪلتاش جي تنبوءَ ۾ گھڙڻ جي ڪوشش ڪندا، ۽ ڪوڪلتاش کي مارڻ جو ڊپ ڏياري، خط هٿ ڪري اٽڪل سان نڪري ايندا. پر تنبن جي ويجھو پهچڻ تي هنن جيڪي ڏٺو، تنهن وري اُمالڪ هنن جي دلين ۾ ذاتي وير جو اهڙو زهر ڦهلائي ڇڏيو، جنهن ۾ انسان سر جو سانگو وساري ويهندو آهي. اهو ذاتي وير ذاتي نفرت کان به وڌيڪ چيچلائيندڙ هو ــــــــ اهڙو وير جو انسان جي انسان تي ظلم جي رد عمل طور پيدا ٿيندو آهي. هنن ڏٺو ته هڪ گول دائري ۾ ويهارو کن ترخان ويٺل هئا. هڪڙيءَ مسند تي ڪوڪلتاش ويٺل هو: سندس هٿ ۾ انگوريءَ جو جام هو، ۽ سندس گوڏي ته هڪ خوبصورت ساقي ليٽيل هو، جنهن جي ڳلن تي هٿ ڦيري رهيو هو. سندس نظرون دائري جي وچ تي کتل هيون. دار جي پوري وچ تي تتل ٽانڊا پکڙيل هئا، جن تي ٻه سنڌي ٽپ ڏيئي رهيا هئا. ٻه ـ ٽي ترخان ڀالن جي چوڪن سان هنن کي ٽانڊن تي نچائي رهيا هئا، ۽ ٻه ڳڀرو ساقي گھنگھرو ٻڌل دف وڄائي رهيا هئا. باقي ويٺل ترخان ٽهڪ ڏيئي کلي رهيا هئا. ڪن جي بغل ۾ ڳڀرو ساقي ليٽيل هئا، جي هنن جي کل ۽ ٽهڪن جي شور ۾ سنڌي پاڻ کي ٽانڊن جي سيڪ کان بچائڻ لاءِ ٽپ ڏيندا ٿي ويا اهو منظر ايترو چيچلائيندڙ هو، جو سنگھار پنهنجي چپ کي چڪ هڻي ڦٽي وڌو؛ ۽ خود پنهنجو ئي رت هن جي نڙيءَ ۾ ڪنهن ڄر وانگر ساڙيندو محسوس ٿيو. جانڻ جا هٿ به پنهنجي ڀالي ۾ کپي ويا، ۽ پوءِ هڪ ئي وقت ٻه ڀالا هوا کي تير وانگر گھمائيندا، ڪوڪلتاش جي سيني ۾ کپي ويا. سنگھار جانڻ کي هلڪو اشارو ڪري، پاڻ ٽانڊن جي ڀر ۾ ويٺل هڪ ترخان ڏانهن ائين لُوه وڌي، جو ذري گھٽ پاڻ به ٽانڊن ۾ ڪريو هو. ترخان ٻوٿ ڀر وڃي ٽانڊن ۾ ڪريو، ۽ هن جي وات مان نڪرندڙ ڪيڪ به ڄڻ ٽانڊن تي سيڪجي نڪتي. اهو سڀڪجھه ايترو جلد ٿيو، جو ترخانن کي سمجھه ۾ نه آيو. ڪيترا ته نشي ۾ ايترا چور هئا جو هنن ان کي به تماشو سمجھي وڌيڪ ٽهڪ ڏيڻ شروع ڪيا.
سنگھار ڪِريل ترخان کي اتي ڇڏي، ٻئي ترخان ڏانهن رخ رکيو. اهو ترخان ڪجھه پٺيرو بيٺل هو، ۽ خطرو محسوس ڪندي جئن ڀالو پوئتي ورايائين تئن سنگھار جو هڪڙو هٿ ڀالي جي وچ تي کپي ويو. ٻئي هٿ جي پٺ سان ڪهاڙي وانگر هن جي ڪلهي جي ڦڻ هيٺان اهڙي زور سان هنيائين جو ترخان سور کان ٻيڻو ٿي ويو. ڀالي مان سندس هٿ ڇڏائجي ويو، ۽ اتي ئي ڍيري ٿي ڪِري پيو. سنگھار ڄڻ ته اکيون پوري اهو سڀ ڪجھه ڪندو ٿي ويو. ڪاوڙ کان هن جي اکين اڳيان الائي ڪهڙا ڌنڌ ڇانئجي ويا هئا، جن مان هن کي فقط ترخان ئي ترخان نظر اچي رهيا هئا. جيڪي ترخان نشي ۾ هئا، سي پاڻ بچائڻ ڪاڻ، ڀڄڻ بدران اتي ئي ڪرونڊڙا ٿي ڌرتيءَ ۾ لڪڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. سنگھار جو ڀالو کنوڻ وانگر سندن نڙگھٽ ڦاڙيندو، سينا چيريندو، هڪ نئين وِڄا سان چمڪندو رهيو. جن ترخانن ۾ اڃا ڪجھه هوش هو، تن مان ڪي ڀڄڻ جي ڪوشش ۾ وڃي تتل ٽانڊن ۾ ڪِريا. ترخانن جي رڙين ۽ دانهن سان گڏ، سندن هنج ۾ ليٽيل ساقين جون ڪيڪون آسمان ڏارڻ لڳيون. سنگھار تي ڄڻ ڪو ڀوت سوار هو، ۽ ڀالي سان گڏ، هن پنهنجي لتن ۽ ٿڦڙن سان ترخانن ۽ ساقين کي ٽانڊن ۾ ڌڪڻ شروع ڪيو.
ٽانڊن تي نچڻ وارا سنڌي حيرت مان هي خواب جھڙو منظر ڏسندا رهيا. پوءِ پنهنجي واهروءَ کي اڪيلي سر ڏسي، پاڻ ٽانڊن کان ٻاهر نڪري، ويهي رهڻ بدران ڪريل ترخانن جا ڀالا کڻي، پنهنجي دل جون باهيون ڪڍڻ بيهي رهيا. هنن کي پنهنجا سڙي اڱر ٿيل پير به وسري ويا؛ پيرن جي ڇالن کان وڌيڪ هو دلين جي ڇالن جي باھه ڇنڊڻ بيهي رهيا. جنهن ترخان کي هنن ڪنجھندو ڪرڪندو ٿي ڏٺو، انهيءَ جي ڪنجھه ڪرڪ کي هنن هميشه لاءِ بند ڪري ٿي ڇڏيو.
جڏهن جانڻ ڪوڪلتاش جي تنبوءِ مان هڪڙي شاهي پيتي کڻي ٻاهر نڪتو، تڏهن هن جيڪي ڏٺو، سو اعتبار جوڳو نه هو. مشعلن جي ڦڙڪندڙ روشنيءَ ۾ سنگھار کي هڪ سسيءَ بدران ڏھه سسيون نظر آيون. ڏهاڪو کن ترخان اُڦٽ مئا پيا هئا؛ ڪي ترخان ٽانڊن مان نڪرڻ جي ڪوشش ۾ هئا ته نچڻ وارا همراھه انهن کي دڳ لائيندا ٿي ويا. ٻه چار ترخان شايد جان بچائي ڀڄي نڪتا هئا. ٻه ـ ٽي ساقي پنهنجي منهن کي ٻانهن سان ڍڪي سڏڪا ڀري روئي رهيا هئا.
سنگھار جانڻ کي ڏسي پريان ئي سوال ڪيو: ”جانڻ، خط مليو؟“
”هائو، هن پيتيءَ ۾ سمورين سوکڙين پاکڙين سان خط به موجود آهي!“ جانڻ جواب ڏنو.
سنگھار جي منهن جي تڻڪ ڍري ٿي ويئي، ۽ هو وڌي ڪوڪلتاش جي ڀر ۾ اچي بيهي رهيو. ڪا گھڙي هو ٻيئي هڪ ٽڪ ڪوڪلتاش جي مڙھه کي ڏسندا رهيا. جنهن جي سيني مان رت وهي سڄي مسند کي ڳاڙهو ڪري ڇڏيو هو. سنگھار جانڻ جي ڪلهي ۾ ٻانهن وجھندي چيو: ”ادا، سنڌ جي ويرين مان هڪڙو ته گھٽ ٿيو!“
هنن مُڙي هنن ٻن سنڌي همراهن ڏانهن ڏٺو، جن کي وري پيرن جي ڇالن ڦوڦينڊن پٽ تي ويهاري ڇڏيو هو، ۽ هو ٿڌي ٿڌي مٽي پيرن تي وجھي رهيا هئا. حال احوال ڏيڻ تي هنن ٻڌايو ته هو ٻيئي ڀائر هئا. هيءَ سندن ئي ٻني هئي، ۽ ٿورو ئي پريان سندن اَن جو کرو هو. ترخانن جي اَن کڻي وڃڻ جي ڊپ کان هو کري تي چونڪي ڏيئي رهيا هئا ته اوچتو هنن ترخانن هتان لنگھندي کين ڏسي ورتو. بس پوءِ ته ري گناھه کين جھلي آيا، ۽ رونشي خاطر چيائون ته سنڌي ترخانن جا غلام هئا ان ڪري هو ٻيئي سمورن ترخانن جا پير ڌئارين. انڪار ڪرڻ تي هنن پهرين ته کين لتن ۽ مڪن سان ڏاڍي مار ڪڍي؛ پوءِ گوشت پڪائڻ وارن ٽانڊن تي کين نچائڻ شروع ڪيائون.
جانڻ کان رهيو نه ٿيو، ۽ چيائين: ”ڀائو، جيسين سنڌ غلام هوندي، تيسين سنڌين کي عقوبتون سَهڻيون پونديون. شل ڌڻي سنڌين کي ڪا ساڃاھه ڏئي!“
سنگھار ترخانن جا ٻه گھوڙا پلاڻي، هنن ٻنهي ڀائرن کي ڏنا ته چڙهي ڳوٺ پهچن. هلندي وقت کين چيائين: ”ادل، جيڪڏهن پنهنجي ڳڻتين ۽ اَن جي اُلڪي کان ڪا وار کائي ملنوَ ته پنهنجي ڏيھه کي هنن ڏڪارين کان ڇڏائڻ تي به ٿورو سوچجو. پاڻ وٽ چوندا آهن ته ٻه ته ٻارهن. هر ڳوٺڙي جا ماڻهو اهو پھه پچائين ته هنن ڌارين کي تڙي ڪڍجي، ته اهو ڏينهن پري ڪونهي جو سنڌ هنن کان آجي ٿي پوندي!“
هو ٻيئي ڀائر هڪ نئين ساڃھه پائي، ڪو اونهو ويچار ويچاريندي پنهنجي ڳوٺ ڏانهن هليا. سنگھار ۽ جانڻ به ترخانن جا ٻه ڀلا گھوڙا پلاڻي، وري ٺٽي ڏانهن رخ رکيو. هنن جون دليون ڄڻ ڪنهن بار کان هلڪيون تي پيون هيون. سنڌ جي آسمان جي دل به ڄڻ هلڪي ٿي پيئي، ۽ چنڊ تارن کي اک هڻي، کين جاڳائي وڌو، ۽ هڪ نئين جوت تارن جي اَڇي پٽي ۾ ڦهلجندي ويئي.
ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ
ٺٽي کان ٽي ـ چار ڪوھه پري هئا ته جانوءَ جو گھوڙو ٿاٻو کائي منهن ڀر وڃي ڪِريو. جانو پاڻ نه سنڀالي ها ته پاڻ به گھوڙي جي هيٺان اَچي وڃي ها. پهر سج جو چڙهي آيو هو، ۽ هو الائي ڪيڏي منزل ڪري آيا هئا. گھوڙا پگھر کان ڄڻ وهنجي ويا هئا. هنن جي پنهنجي جسم ۾ به ٿَڪ تنبو کوڙيندو ٿي ويو. جانڻ پاڻ سنڀالي گھوڙي کي اُٿارڻ جي ڪوشش ڪئي، پر گھوڙو جيئن ڪِريو، تيئن وري چُريو به ڪونه.
سنگھار به گھوڙي تان لهي پيو، پنهنجي گھوڙي کي پاٻوھه سان مٿي تي هٿ رکندي چيائين: ”جانڻ، ويچارو گگدام وڃي ڌڻيءَ سان مليو. ان ۾ به ڪا چڱائي هوندي. ڪا گھڙي اسين به ٿَڪ ڀڃون ته چڱو!“
”جيڪا تنهنجي صلاح!“ جانڻ جو آواز به ننڊاکرو ٿيڻ لڳو هو.
ٿوهرن جي ڊگھن ٻوڙن جي وچ ۾ ٿورو پٽ صاف ڪري ڪنڌ هيٺان ٻانهن ڏيئي ٻيئي ليٽي پيا. ٿڪ هنن جي بدن مان نچوئجي اکين ۾ اچي ويو، ۽ نه چاهيندي به هنن جون اکيون پورجي ويون. هنن اڃا ائين ڀانيو هو ته سندن اک مس لڳي هئي ته پريان گھوڙي جي ٽاٻڙ ٽاٻڙ جي آواز تي ڇرڪ ڀري اُٿي ويٺا. سج لڙي وڃي درياءُ جي پرين ڀر کني هئي. پاڇولا اُبتا ٿي جھڪا ٿيڻ لڳا هئا.
”يَرَ، پاڻ کي ته سنجھا ٿي ويئي.“ جانڻ اون مان چيو.
سنگھار کي پاڻ تي ڪاوڙ اچي ويئي. پيتيءَ تي نظر پوندي، هن کي آخوند صالح جي هدايت ياد اچي ويئي، جنهن آخوند نور محمد جو نياپو ٻڌي، کين چيو هو: ”ڀائو، ان ڳالھه تي سڄو دارومدار آهي. جي ترخانن جو اهو خط قنڌار پهچي ويو ته سمجھه ته سنڌ ڪڏهن به آزاد نه ٿيندي. ٻئي طرف جيڪڏهن خط ملي وڃي ته گھڻيون ڳالهيون صاف ٿي پونديون. ڀانيان ٿو ته قنڌارين شهنشاھه اڪبر خلاف ايران جي بادشاھه ڏانهن لکيو آهي. اهو خط اڪبر تائين پهچايوسين ته اڪبر ترخانن جو سنڌ مان ٿڏو پٽائي ڇڏيندو، ۽ سنڌ جي آزاديءَ جي ڪا مڙئي صورت نڪري پوندي. ڌڻي سوڀارو ڪريو:؛ ٿَڪ ٺٽي اچي ڀڃجو!“
شرمساريءَ کان سنگھار جو ڪنڌ هيٺ ٿي ويو. ٿوهرن کان ٻاهر نڪري پيچري جي منهن تي بيهي رهيو. گھوڙيسوار کي پريان ئي هٿ کڻي بيهڻ لاءِ اشارو ڪيائين. گھوڙيسوار ان ٻڏتر ۾ هو ته هي الائي ڪير هو؟ بيهي يا نه بيهي! پر ڪجھه سوچي هو بيهي رهيو.
”ڀائو، ڪير مڙس آهين؟ ايترو تڪڙو ڪيڏانهن سنبت آهي؟“ سنگھار پڇيو.
”آءُ پاڻ سيد آهيان ـــ شيرازي سيدن مان! ٺٽي ۾ محشر متو پيو آهي؛ ڌڻي پيو پناھه ڏي. آءٌ پنهنجي ڳوٺ پيو وڃان!“ سيد سهڪندي چيو.
”ڇو، خير ته آهي؟ ٺٽي ۾ ڪهڙو محشر متو پيو آهي؟ وري ڪا شورش ٿي آهي ڇا؟“ سنگھار اُڻتڻ مان وري پڇيو. جانڻ به اچي سندس ڀر ۾ بيهي رهيو.
”اوهان ڪونه ٻڌو آهي ڇا؟ ڪالھه ٺٽي جي عامل آخوند صالح کي مارائي وڌو آهي. مرزا جان بابا جو لشڪر ٺٽي ۾ ڪاهي پيو، پر شورش ڪامياب نه ٿي . . . . . ۽ اڄ مرزا باقي ڇتو ٿي پيو آهي، ۽ جيڪو ٿو سامهون اچيس تنهن کي هاٿيءَ جي پيرن ۾ ٿو لتاري . . . . . . . لشڪر کي ڇوٽ ڏني اٿس ته ٺٽي جي گھرن ۾ گھڙي پون ۽ باغين کي جھلي اچن . . . . . !“ سيد ويچارو ڏاڍو ڊنل ٿي ڏٺو.
”هان! ڇا چيئه؟ اميرخان آخوند صالح کي مارائي وڌو آهي. . . . . . “ سنگھار جي دل مان دانهن نڪري ويئي، ۽ هن جا هٿ گھوڙي جي بشڪن ۾ ڀيڙجي ويا.
”هائو، فارسي پڙهائڻ تي آخوند صالح راضي نٿي ٿيو . . . . . جامع مسجد واري چونڪ ۾ کيس ٽياس تي ٽنگي ڇڏيائون . . . . . ادا، هنن ڪميڻن کي . . . . . “ مسافر ڪجھه چوڻ تي هو، پر سنگھار سندس ڳالھه ڪٽيندي چيو: ”شاھه سائين، بخش ڪجانءِ، پر اهو گھوڙو ڇڏڻو پوندءِ. اسان کي ٺٽي پهچڻو آهي، ۽ اسان جو هڪڙو وهٽ مري پيو آهي. . . . “
سنگھار ڄڻ ته پنهنجي پاڻ سان ڳالهائي رهيو هو. هن کي ته اها به خبر نه پيئي ته شاھه سائين گھوڙي ڇڏڻ کان صفا نابري واري بيٺو. هن کي اهو به ياد نه رهيو ته هن شاھه کي هڪ ٻالڪ جيان چيلھه کان هيٺ لاٿو، ۽ ٻيءَ گھڙيءَ هو شاھه جي گھوڙي تي سوار ٿي، ٻيئي گوڏا گھوڙي جي ڪکين ۾ هڻندو ويو. هن کي ته پنهنجو ساٿي جانڻ به ياد نه پيو. جانڻ پيتي ساڻ ڪري هن جي ڪڍ لڳو آيو. هن جي اکين مان ته لڙڪن بنھه بس نٿي ڪئي. آخوند صالح کي ڪيئن ماريو هوندائون . . . . . . ٺٽي جو نڪ، آخوند صالح . . . . . ٺٽي جي آبرو، ٺٽي جي لڄ . . . . جانڻ الائي ڇا ڇا سوچيندو رهيو.
درياءَ تي پهچندي، شهر ڏانهن وڃڻ بدران سنگھار ترخانن جي اُن محلي ڏانهن رخ رکيو، جنهن ۾ ترخانن جون حويليون هيون. مرزا باقيءَ جي حويلي ته بنھ درياءَ جي ڪپ تي هئي.
ترخانن جي حويلين تي سخت پهرو هوندو هو، پر اڄ جتي ڪٿي سپاهي بيٺل ٿي نظر آيا. پريان شهر مان گوڙ گھمسان، نعرن ۽ نوبتن جو هُل پڙاڏو پيدا ڪندو هن جي ڪنن ۾ ايندو رهيو، پر ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ته سنگھار جي ڪنن ۾ تاڙيون پئجي ويون هيون. محلي جي منهن تي پهتو ته پري کان ڏهاڪو کن ترخانن کي پهرو ڏيندي ڏٺائين. جانڻ به کيس هڪل ڪئي. سنگھار کي اوچتو وري پنهنجو يار جانڻ ياد اچي ويو. گھڙيءَ لاءِ هو بيهي رهيو، ۽ پوءِ ترخانن ڏانهن ڏسندي جانڻ کي چيائين ”جانڻ، آخوند صالح سان انجام ته ڪونه پاڙيوسون. هاڻ تون خط کڻي وڃي آخوند نور محمد کي پهچاءِ . . . . . ڌڻيءَ کي پرتين، جيئرا هونداسون ته جدائيون ڪونهن!“
جانڻ ۾ خود به وڌيڪ ٻڌڻ جي طاقت نه رهي هئي. هن جي اندر ۾ وڍ پوندا ٿي ويا. پر خط آخوند نور محمد کي پهچائڻ به ضروري هو. هن سنگھار جي اکين ۾ نهارڻ جي ڪوشش ڪندي چيو: ”سنگھار پنهنجو خيال رکجانءِ . . . . سنڌ کي اڃا تو جھڙن مڙسن جي گھرج آهي . . . . . چڱو، موڪلاڻي ڪانهي . . . . . . . جيئي سنڌ!“
جانڻ گھوڙو موڙي پوئتي موٽي ويو، ۽ سنگھار وري گھوڙي کي اڙي هنئي. محلي اڳيان بيٺل ترخان جيسين پنهنجا ڀالا سنڀالين، تنهن کان اڳي سنگھار جو گھوڙو سندن وچان نڪري ويو. جتي ڪٿي پهريدار هن سوار کي حيرت سان ڏسندا رهيا. سامهون هڪ وڏي حويليءَ جي اڳيان چوبدار ڀالن جا ويهارو منڌيئڙا ٺاهيو بيٺا هئا، ۽ شاهي دروازي اڳيان وڏيون مشعلون ٻري رهيو هيون. سنگھار سمجھي ويو ته هجي نه هجي پر اها حويلي باقي بيگ جي هئي. ان حويليءَ ۾ داخل ٿيڻ ناممڪن هو. ان ڪري هو آسپاس جو جائزو وٺندي اها حويلي به ٽپي ويو. ان سان گڏ جيڪي لاڳو حويليون هيون، تن جي ڪنگرن کي ڏسندو هو اڳيان وڌندو رهيو. جڏهن هو حويلين جي هڪ قطار کان اڳتي نڪري آيو، تڏهن هو گھوڙو جھلي لهي پيو. ان هنڌ تي اونداھه ۾ هن ايڪڙ ٻيڪڙ ترخانن کي پهرو ڏيندو ڏٺو. حويلين کان پوءِ گھوڙن جون ڪڙهيون هيون، ۽ ان کان پوءِ ڇانوڻي شروع ٿِي ٿَي. مرزا باقيءَ جي حويليءَ ۾ داخل ٿيڻ جو هڪڙوئي طريقو هو؛ ڀر واري حويليءَ ۾ داخل ٿي، حويليءَ جي پٺئين پاسي درياءَ ۾ ٽپي، اتان مرزا جي حويليءَ جي پٺين ديوار ذريعي داخل ٿجي. ڀر واري حويليءَ تي به سخت پهرو هو، ۽ الائي پٺيان فصيلن تي پهرو آهي يا نه؟ اها ڳڻ ڳوت ڪندو، اوندھه مان هلندو، هو مرزا باقيءَ جي حويليءَ کان اڳيان نڪري، ساڳيءَ قطار جي اڳئينءَ حويليءَ ڏانهن هلڻ لڳو. پهريدارن ڏانهن ائين وڌيو، ڄڻ ته هو ڪنهن ڪم سانگي هنن ڏانهن اچي رهيو هو.
پهريدارن مان ٻه ڄڻا هڪ سنڌيءَ کي اڳيان وڌندو ڏسي، پاڻ اڳيان وڌي آيا. هڪڙي پهريدار خونخوار اکين سان کيس ڏسندي چيو: ”ڪير آهين تون؟ ۽ ترخان اميرن جي محلي ۾ اچڻ جي توکي ڪيئن جراَت ٿي؟“
”هيءَ حويلي ڪنهن جي آهي؟“ سنگھار ڄڻ هن جي ڳالھه ٻڌي ئي ڪانه.
”ٺٽي جي عامل، امير خان جي،“ پهريدار جواب ڏنو.
”ته پوءِ آءٌ صحيح جاءِ تي آيو آهيان.“ ائين چئي، سنگھار اڳيان وڌڻ لڳو. ”کيس ڄاڻ ڪريو ته سنگھار خان ملڻ آيو آهي، ۽ ڪو خاص پيغام آندو اٿس. . . . “
”امير خان حويليءَ ۾ موجود ڪونهي،“ پهريدار هن جي ڳالھه ڪاٽيندي چيو.
سنگھار ڄڻ ڪنهن سوچ ۾ پئجي ويو؛ ۽ پوءِ پهريدار کي گھوريندي چيائين: ”پوءِ ڪو اهڙو ماڻهو هجي، جنهن کي آءٌ اهو پيغام پهچايان. . . . “
پهريدار به ڪجھه سوچ ۾ پئجي ويا. ”ڪنهن جو پيغام آهي؟“ هڪڙي پهريدار چيو.
”اهو ته اوهان کي ڪونه ٻڌائيندس . . . .پر آهي مرزا جان بابا بابت . . . . “ سنگھار ڌُڪو هڻندي چيو.
پهريدارن کان ڇرڪ نڪري ويو. مرزا جان بابا سنڌين وٽ وڃي لڪو هو، سا کين به خبر هئي. متان هي ماڻهو اها خبر کڻي آيو هجي. پهريدار هڪٻئي جي منهن ۾ ڏسندا رهيا. پوءِ هڪڙي پهريدار چيو: ”ڪٿي آهي مرزا جان بابا؟“
”نه بابا نه، اوهان کي ڪونه ٻڌائيندس. مون کي پنهنجي سسي پياري آهي، آءٌ ڳالھه ڪندس به ته امير خان جي ڪنهن خاص ماڻهوءَ سان . . . . نه ته ٺهيو!“ سنگھار سمجھي ويو ته ڌڪو صحيح لڳو هو. مرزا جان بابا جي سسيءَ جي قيمت لکين اشرفيون لڳي هوندي. ان جو ڪو اَتو پتو وٺڻ لاءِ امير خان جا ماڻهو سولا ڳالھه کي ڪونه ڇڏيندا. ڳالھه ڪري هو واپس مڙڻ لاءِ پوئتي مڙيو ته هڪ پهريدار کڻي ٻانهن مان ورتس. ”چڱو اچ، مير منشيءَ کي سڏي ٿا پڇون!“
هو کيس وٺي دروازي تائين آيا، جتي چار ٻيا به پهريدار موجود هئا. تن به پڇيو ته ڳالھه ڇا هئي. نيٺ هنن به اها صلاح ڏني ته مير منشيءَ سان صلاح ڪجي، جيڪڏهن نياپو ضروري هجي ته سنڌيءَ کي زوريءَ ترسائجي. سنگھار اهڙو ڏيک ڏنو ڄڻ هنن جي ڪا ڳالھه ڪانه ٿي سمجھيائين. هڪڙي پهريدار دروازي تي ٺَڪ ٺَڪ ڪئي. دروازي مان هڪ ننڍڙي تاڪي کلي پئي، ۽ اندرئين پهريدار پڇيو ته ڇا آهي. پهريدار کيس سڄي ڳالھه سمجھائي.
”چڱو بيھه ته آءٌ کيس سڏائي ٿو وٺان!“ ائين چئي، هن وري تاڪي بند ڪري ڇڏي.
پهريدار مرزا جان بابا بابت چرچا گھٻا ڪرڻ لڳا. سنگھار اهڙي طرح هنن سان گڏ بيٺو هو، ڄڻ هنن جي ڳالهين کي سمجھڻ جي ڪوشش پئي ڪيائين. هنن کي کلندو ڏسي، پاڻ به کلڻ شروع ڪيائين. ڪجھه دير کان پوءِ تاڪي وري کلي ۽ اندرئين پهريدار چيو، ”مير منشي پيو اچي!“
پهريدار هڪدم ڳالهيون بند ڪري، ڀالا سنڀاليا. سنگھار هنن جي اڳيان ائين بيٺو هو، ڄڻ پهريدارن کيس اتي بيهڻ لاءِ مجبور ڪيو هو. ٿوريءَ دير کان پوءِ، شاهي دروازي ۾ هڪڙي ننڍڙي دروازي کلڻ جو آواز آيو، ۽ ان ننڍي در مان ننڍڙي قد جو هڪڙو ماڻهو ٻاهر نڪرڻ لڳو. مشعلن جي روشنيءَ ۾ سنگھار هرين هن جي ٻچي ڏاڙهي ۽ هڪ ڪاڻي اک ڏٺي. هو اڃا دروازي جي تاڪن جي وچ ۾ ئي هو ته سنگھار هرڻ وارو ڇال ڏيئي دروازي ڏانهن ڌوڪي ويو. مير منشي هڪ ننڍي ٻار وانگر هن جي ٽنگن ۾ وچڙي، وڃي ٻوٿ ڀر ڪريو، پر ايتري ۾ سنگھار دروازي جي اندر پهچي چڪو هو، ۽ اندريون پهريدار جيسين ڪجھه سوچي، تنهن کان اڳ سنگھار جو ڪٽارو سندس پٺ ۾ کپي ويو ساڳئي وقت هن ڌِڪو ڏيئي، دروازي جي تاڪي چاڙهي ڇڏي. ٻاهريان پهريدار دروازي تي آواز ڪندا رهيا. سنگھار مير منشيءَ کي سندس جامي کان ڇڪي اُٿاريو، ۽ کيس اڳيان وڌڻ جو اشارو ڪيائين. مير منشي ڪُرڙيءَ وانگر ڪنبندي، ٽيڏيءَ اک سان هن پربت جيڏي مڙس کي ڏسندو رهيو.
حويليءَ جي ايوان ۾، اڳيان گھوڙن جي ڪُڙھه هئي، جنهن ۾ پنج ڇھه ڀلا گھوڙا ٻڌل هئا. انهن کان اڳتي هڪ پٿرائون رستو هو جو اڳيان ديوان خاني، ۽ زنان خاني ڏانهن ٿي ويو. مير منشيءَ کي اڳيان ڪندي سنگھار هيڏانهن هوڏانهن ڏسندو اڳيان وڌندو رهيو. جڏهن حويليءَ جي چمن ۾ پهتا، تڏهن خوبصورت پٿر جي مرتبانن ۾ ٻرندڙ مشعلن جي روشنيءَ ۾ هن جيڪو ڏٺو، تنهن کي خيالن ئي خيالن ۾ اندر جي آکاڙي ۾ پهچائي ڇڏيو. اڇي ڳاڙهي پٿر مان ٺهيل سهڻيون سهڻيون اُپسرائون ڄڻ ته جيئريون جاڳنديون هن جي آجيان ڪري رهيو هيون. انهن خوبصورت مجسمن ۽ بتن کي ڏسڻ ۾ هو ڪجھه اهڙو محو ٿيو جو مير منشيءَ وجھه ڏسي، گھُت هنئي، ۽ زنان خاني ڏانهن ڀڳو. هن جي ڊوڙڻ جي آواز تي سنگھار ڄڻ خواب مان جاڳي پيو، ۽ هن کي پنهنجي پاڻ تي ڪاوڙ اچي ويئي. مير منشي زنان خاني جي دورازي تي ٺڪ ٺڪ ڪندي تڪڙو تڪڙو فارسيءَ ۾ رڙيون ڪندو ٿي ويو. جڏهن سنگھار به لوھه پائي هن تائين پهتو تڏهن دروازو کلي پيو، ۽ ٻه ڪارا ديو جھڙا خواجه سرا هن ڏانهن وڌيا. ٻنهي جي هٿن ۾ ڊگھن ڳنن وارا خنجر هئا. گھڙيءَ لاءِ سنگھار به هنن جي ٿولھه ڏسي هيبت ۾ پئجي ويو. هو پاڻ به ڪافي ڳري بدن جو هو، پر هنن مان هر هڪ هن کان ٻيڻي بدن جو هو. سيءَ جي باوجود، پيٽ کان مٿي هنن جو جسم اگھاڙو هو، ۽ ڏياٽين ۽ مشعلن جي لڏندڙ سوجھري ۾ هنن جا ڪارا بدن تيل جي ڪري چمڪي رهيا هئا. سندن اکين ۾ بگھڙ جي اکين واري بيرحمي ۽ خونخواري جھلڪي رهي هئي، ۽ هڪ پل ۾ هنن کي منهن ڏيڻ جا ڪئين اٺسٺا هن جي اکين اڳيان لنگھي ويا، ۽ ڪجھه سوچيندي هو پوئتي هٽڻ لڳو. خواجه سرا ڄڻ بي اونا ٿي هن ڏانهن وڌندا رهيا. هنن کي اهو يقين ٿي چڪو هو ته سندن شڪار ڊڄي ڀڄڻ جون راهون ڳولڻ لڳو هو، ۽ هنن جي اکين اڳيان اهي شڪار لنگھي ويا، جن کي هو بنان ڪنهن هٿيار جي، سکڻ هٿن سان چيري ڦاڙي ماريو هو. پوئتي هٽندي، سنگھار هڪ وڏي مشعل وٽان لنگھيو ته جھٽ ڏيئي اها کڻي ورتائين، ۽ ٻي گھڙيءَ مشعل جو ڀنڀٽ هڪڙي کدڙي جي منهن ۾ ٽنبي ڏنائين. سنگھار پنهنجي ڄمار ۾ اهڙي دل ڏاريندڙ ۽ اينگھندڙ دانهن ڪانه ٻڌي هئي، ڄڻ ڪنهن وهٽ کي ٻوٿ ٻڌڻ کان سواءِ ڪاسائيءَ ڪاتي ٽنبي ڏني هجي. ان رڙ سڄي حويليءَ ۾ ڊيڄاريندڙ پڙاڏو پيدا ڪري وڌا. ديو جھڙو خواجه سرا پنهنجي منھن تي هٿ ڏيئي اتي ئي ويهي رهيو. ٻيو خواجه سرا پنهنجي ساٿيءَ جو حال ڏسي، مشعل کان ڇرڪڻ لڳو هو، ۽ هاڻ سنگھار بدران پوئتي هٽڻ لڳو. زنان خاني جي دروازي وٽ پهچندي، دڪين اڳيان سنگھار مشعل ڏانهس وڌائي. خواجه سرا کي دڪين جو خيال ئي ڪونه رهيو، ۽ جھڙو پاڻ بچائڻ لاءِ پوئتي هٽيو ته ٿاٻڙجي وڃي پٺيان ڪريو. خنجر سندس هٿ مان ڇڏائجي ويو. سنگھار مشعلن جو ڀنڀٽ سندس منهن ۾ ٽنبيندي، ڪريل خنجر کڻي ورتو، هن جي رڙ ۾، رنڀ بدران زناني چيٽ جو اَنگ هو، ۽ هو اونڌو ٿي دڪين تي ڦٿڪڻ لڳو.
سنگھار مشعل هٿ ۾ جھلي دروازي ڏانهن وڌيو. دروازو ٻيڪڙيل ڏسي، هن کي شڪ پئجي ويو، ۽ ٻه پير پوئتي هٽي، وارن کان جھلي، دڪين تي ڪريل خواجه سرا کي هُن اٿاري بيهاريو، ۽ کيس آهستي فارسيءَ ۾ چيائين: ”جي ڪا حرڪت ڪئي اٿئي، ته خنجر پيٽ ۾ ٽنبي ڏيندوسانءِ!“
هن ديو الائي ڳالھه سمجھي يا نه، پر هو خاموش انڌن وانگر اڳيان هٿ وڌائي، اڳيان وڌندو رهيو. دروازي جي ويجھو، سنگھار خواجه سرا کي زور سان ڌڪو ڏنو. دروازو چرڙاٽ ڪري کلي پيو، ۽ جئن ئي هو ٿاٻڙجي اڳيان ڪرڻ تي هو ته هڪ ئي وقت ٻه خنجر سندس جسم ۾ کپي ويا. خواجه سرا جي دانهن سندس نڙگھٽ ۾ ئي پورجي ويئي. سنگھار مشعلن جي روشنيءَ ۾ ٻن نون خواجه سرائن کي پنهنجي همراھه تي حملو ڪندو ڏٺو. جيسين هو پنهنجي غلطي محسوس ڪن، تنهن کان اڳ سنگھار جو خنجر هڪڙي جي پيٽ ۾ کپي ويو. هو دانهن ڪري پنهنجي ڪِريل ساٿيءَ مٿان جھڪي پيو. ٻئي خواجه سرا جڏهن هن نئين حمله آور ڏانهن ڏٺو تڏهن هن باھه جو هڪ مچ پنهنجي منهن ڏانهن وڌندو ڏٺو. اهو مچ، ويجھو اڄڻ ته ايڏو وڏو ٿيندو ويو، جو خواجه سرا کي پنهنجي اکين ۾ مرچ پوندا محسوس ٿيا، ۽ هن اکين کي اُن مچ کان بچائڻ لاءَ پنهنجا ٻيئي هٿ مٿي کڻڻ جي ڪوشش ڪئي. پر هن جا هٿ اکين تائين پهچن، تنهن کان اڳ هن جي اکين ۾ هميشه لاءِ اونداھ ڇائنجي ويئي، ۽ هو ٻارن وانگر سڏڪا ڀري، اوڇنگارون ڏيڻ لڳو.
سنگھار هنن کي اتي ئي ڇڏي، اندر وڌي ويو، ۽ ڪيترن ڪمرن مان ٿيندو، ترخانن جي گڏ ڪيل دولت تي، دل ئي دل ۾ کين گاريون ڏيندي، هو اهڙي ڪمري اڳيان اچي بيهي رهيو، جنهن لاءِ هن سوچيو ته اهو ڪمرو ٿي سگھي ٿو، جتان درياءَ ۾ لهي سگھجي ٿو. ان ڪمري جي در مان، هڪ ٻڍڙي عورت هٿ ٻڌندي، ڊپ کان ٿڙڪندي ٻاهر نڪتي: ”رحم، آقا، رحم!“
ٻڍڙيءَ جي آواز ۾ اهڙي نيزاري هئي جو سنگھار جي دل ۾ رحم ڄڻ پهريون ڀيرو موٽي آيو هو. ٻڍڙيءَ کي مٿي تي هٿ رکندي چيائين: ”امان، اسين سنڌي، وس پڄندي، زائفائن تي هٿ نه کڻندا آهيون!“ ائين چئي هن دروازي کي هري هري ڌڪو ڏنو. دروازي کلڻ سان هن جيڪي ڪجھه ڏٺو، سو جيڪڏهن هو ڪوشش ڪري ها تڏهن به بيان نه ڪري سگھي ها. هن جي بلڪل سامهون اندرسڀا جي ڪا اپسرا، آرسي جھلي، پنهنجي ڊگھن وارن کي ڦڻي ڏيئي رهي هئي. سندس ٻانهون ڪلهن تائين اگھاڙيون هيون؛ سندس اڌ منهن وارن ۾ اچي ويو هو، ۽ باقي اڌ منهن ۾ جا سونهن هئي، سا سنگھار جي دل ۾ ڏانوڻ وجھندي ويئي. نيم شفاف ململ جي پهراڻ مان هن جو جسم ائين جھاتيون پائي رهيو هو ڄڻ هن جي انگ انگ ۾ ڪا هلڪي مشعل ٻري رهي هئي، جنهن جي روشني ململ مان ڇڻي هن جي اکين ۾ ترورا پيدا ڪرڻ لڳي. سندس ڇاتيءَ کي ڏسندي هن کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ سنڌوءَ جي لهرين تي ڪي ٻيڙي هلڪا لوڏا کائيندي، هن کي پنهنجي پناھه ۾ وٺڻ لاءِ سڏي رهي هئي، ۽ جڏهن هن ڳالهايو، تڏهن ته سنگھار پاڻ کان ڊڄي ويو: هن جو آدرش هن جي ذهن جي ڪنهن ڪنڊ ۾ لڪڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو.
”سنڌي، تون اچي وئين! مون کي پڪ هئي ته ضرور ايندين؛ پر ايترو انتظار ڪرائبو آهي. . . !“
هن جي آواز جو جادو، هن جي ڪنن مان ٿيندو، دل تائين پهتو، ۽ هن کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ ان جا لفظ ماحول کي لوري ڏيئي سمهارڻ شروع ڪيو هو. هو به انهيءَ ننڊ ۾ پنڊ پهڻ ٿيندو ٿي ويو. پوءِ هن وري ان جادوءَ کي ڀڻڪندو ڏٺو، ۽ ان ڀڻ ڀڻ ۾ ڪجھه غير يقيني ڪيفيت هئي: ”نه نه. . . . . تون ته اهو ڪونه آهين . . . . پر هيءَ دل ڇو توڏانهن مائل ٿيڻ لڳي . . . . اچ، منهنجي ويجھو اچ . . . . . يا خدا، مون ڪيترو نه انتظار ڪيو آهي . . . . هو نه سهي، تون سهي . . . . . تون ۾ به مون کي هوئي نظر اچي رهيو آهي. . . .!“
هوءَ آرسي رکي، اُٿي بيٺي. سنگھار هن کي ڏسندو ئي رهيو. هن جي دل ڪنئري ڪنئري ٿيندي، ڀُرڪڻ لڳي. پر اوچتو ٻاهران ماڻهن جي اچڻ جا تڪڙا تڪڙا قدم ٻڌي، سنگھار پنهنجي ننڊ مان جاڳي پيو. ساڳئي وقت هن جادوءَ به چيو: ”پهريدار پيا اچن . . . . . اهو دروازو بند ڪر!“
سنگھار وري حقيقتن جي دنيا ۾ موٽي آيو، ۽ هن وڌي دروازي جي تاڪي چاڙهي ڇڏي. دروازي کولڻ لاءِ ماڻهن دروازي کي زور سان ڌڪا ڏيڻ شروع ڪيا. سنگھار هڪڙي نظر هن تي وجھندي، مٿي نهاريو. اُها نهار ۽ اُها نگاھ هڪ نياپو هئي، ڄڻ چوندي هجي: ”جاني، جيئرو بچيس ته موٽي ايندس، منهنجو انتظار ڪجانءَ!“
پوءِ آسپاس نهاريندي، هن ڇت ۾ ٽنگيل جھليءَ جي ريشمي رسي کي ڇڪ ڏيئي ٽوڙي وڌو؛ ۽ ان مان سرڪ ساهي ٺاهي، هن ڀت جي ڪنگرن مٿان اڇلائي. سرڪ ساهي هڪڙي ڪنگر ۾ ڦاٿي ته رسي جي آڏڪ تي هو ڀت تي چڙهي ويو. مٿي چڙهي، هن چوڌاري نظر ڦيرائي. مرزا باقيءَ جي حويلي چڱي پري هئي. وچ تي پهرو به سخت هو. هن رسي ڇڪي ڀت جي ٻئي پاسي لڙڪائي، ۽ آهستي آهستي لهندي، درياءَ ۾ ٽپي پيو. پاڻيءَ ۾ اندران ئي اندران هو مرزا باقيءَ جي حويليءَ جي فصيلن ڏانهن ترڻ لڳو.
حويليءَ جي بنھه هيٺان هن ٻه چار ٻيڙيون بيٺل ڏٺيون: هڪ چڱي موچاريءَ سينگاريل ٻيڙيءَ جي ڀر مان، رسي جي هڪ ڏاڪڻ هڪ وڏي دريءَ تائين پئي ويئي. پر اتي به پهردارن جا پاڇولا نظر اچي رهيا هئا. هو پاڻيءَ اندران ٻيڙيون به ٽپي ويو ــــــــــ ۽ اتان وڃي منهن ڪڍيائين، جتي پهريدار ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ٿي نظر آيو. حويليءَ جي ان ڇيڙي تي پهچڻ کان پوءِ، فصيل تائين چڙهڻ اهڙو مسئلو هو، جنهن تي سنگھار اڃا تائين ڪونه سوچيو هو. فصيل چڱي موچاري اوچي ئي، ۽ رسيءَ کان سواءِ ان تي چڙهڻ ممڪن نه هو. لاچار هو وري بنان ڪنهن آواز جي ٻيڙين وٽ پهتو، ۽ هڪڙي ٻيڙيءَ جي پٺيان ڪنڌ مٿي کنيائين. ان ٻيڙيءَ ۾ هڪڙي ترخان جو مٿيون ڌڙ هن کي نظر اچي رهيو هو. سنگھار سوچيو ته جي زوريءَ ٻيڙيءَ تي چڙهي، سڙھه مان نوڙي هٿ ڪبي، ته ٻين ٻيڙين ۽ فصيلن وارا پهريدار هوشيار ٿي ويندا، ۽ پوءَ حويليءَ ۾ داخل ٿيڻ ناممڪن ٿي پوندو. اهو سوچي هو ٻيڙيءَ کي ڦري آيو. اها ٻيڙي ٻي هڪ وڏي ٻيڙيءَ سان بنھه سنهي رسي سان ٻڌل هئي. بنان ڪنهن آواز جي، هن ڪٽاري سان رسي ڪپي ڇڏي، ۽ ننڍي ٻيڙي کي هلڪو لوڏو ڏنائين. ٻيڙي لهواري تي هري هري ٿي لڙهڻ لڳي. هو به ٻيڙيءَ جي ڪڍ لڳو آيو. جڏهن ٻيڙي چڱي موچاري اڳتي نڪري، وهڪري جي تيزيءَ تي تکي ٿيڻ لڳي، تڏهن ترخان کي هوش آيو ۽ هو اٿي بيٺو، ۽ پاڻ کي ٻين ٻيڙين کان ايترو پري، لهواري تي لڙهندو ڏٺائين، تڏهن هن پنهنجن همراهن کي سڏ ڪرڻ شروع ڪيا. پر تيسين ٻيڙيءَ ايترو پري نڪري چڪي هئي، جو هن جي سڏ تي ڪنهن به ڌيان نه ڏنو. ترخان سڏن کي بيڪار سمجھي، ونجھه کڻي ٻيڙيءَ کي موڙڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. ونجھه تي پوندي ئي، سنگھار جھٽ ڏيئي کڻي منجھس هٿ وڌو؛ ۽ ڇڪ جو ڏنائين ته ترخان ونجھه سوڌو اچي مٿانئس ڪريو. هن پاڻ بچائيندي، ترخان کي ڳچيءَ کان جھلي، کيس هيٺ ٿيلهو ڏنو. گھڙيءَ کان پوءِ ترخان بدران رڳو پاڻيءَ جي بڙ بڙ ٻڌڻ ۾ آئي، ۽ هن ترخان کي ڇڏي ڏنو. ٻيڙي تيسين اڳيان وڌي ويئي. هو تيزي سان ٻيڙيءَ ڏانهن وڌيو. ٻيڙيءَ ۾ هن کي چڱي ڊگھي نوڙي هٿ اچي ويئي، ۽ هو ٻيڙيءَ کي ائين ئي ڇڏي حويليءَ جي ڪوٽ جي ڀت ڏانهن ترڻ لڳو.
ڪوٽ جي ڀت تان هلندو هو هڪ کُڏ تي لهي پيو. اتان سمورا کڏ هڪٻئي سان گڏيل هئا. اوندھه جو فائدو وٺندي، منگھن جي پويان لڪندي، هو ان کڏ تي پهتو، جتي هن سمجھيو ته اتان رسي جي ڏاڪڻ ٻيڙين تائين ٿي پهتي. ان کڏ جا سمورا منگھه ڳاڙهي پٿر ۽ ساڳ جي ڪاٺ جا ٺهيل ٿي ڀانيا. منگھن کي تپاسيندو، هو هڪ اهڙي ويڪري منگھه وٽ پهتو جنهن جو پڙ مٿي کنيل هو. هن هيٺ نهاريو: ڪمري ۾ هلڪي زرد روشني ڦهليل هئي، منگھه جي بنھه هيٺان هڪ ٽپائيءَ تي صراحيون ۽ جام سجايل هئا، ۽ ان ميز جي ڀر ۾ ڄڻ ڪنهن کٽ جي پاسي ۾، هڪ ترار مياڻ ۾ پيل رکي هئي. اهو جائزو وٺي، سنگھار ٿڪ ڀڃڻ لاءِ منگھه کي ٽيڪ ڏيئي ويهي رهيو هو. آسمان ۾ تارا ٽمڪندا ڄڻ هن کي مٿي اڏامڻ جي دعوت ڏيندا رهيا. ڀنل ڪپڙن، ۽ کليل هوا ۾ هن کي سيءُ به ڏکيو لڳڻ لڳو؛ ٿڪ ۽ سيءُ کان ننڊ هن جي اکين ۾ مورچا هڻڻ لڳي. جئن تئن ڪري هوءَ پاڻ کي جاڳائڻ جا جتن ڪرڻ لڳو. هن سمجھيو ته رات اچي آڌي ٿي هئي، ۽ پهريدارن جا آواز به ڍرا ٿيندا ٿي ويا.
هن منگھه جي ٿلهي رسي کي وٽ ڏيئي مٿي ڦاسائي ڇڏيو، جيئن رسي تي زور اچڻ ڪري منگھه جو پڙ نه بند ٿي وڃي؛ ۽ پوءِ هو آهستي آهستي رسيءَ جي ذريعي هيٺ لهڻ لڳو. هيٺ پهچڻ تي هن جيڪي ڏٺو، ان لاءِ هو بلڪل تيار نه هو. اهڙيءَ صورتحال ۾ سنڌ جي هن قاتل تي حملو ڪرڻ به هن کي ڪانئرتا نظر آئي. مرزا باقي بيگ هنڌ تي بلڪل سنئون سڌو ستل هو؛ سندس جوءِ جي هڪڙي ٽنگ هن جي مٿان واريل هئي، ڄڻ ننڊ ۾ به هن مٿان پاڻ کي قربان ڪرڻ لاءِ تيار هئي. پلنگ جي ڀر ۾، هڪڙي سوني ٿالهيءَ تي هڪ ننڍڙي شمع ٽم ٽم ڪندي، هلڪي زرد روشني پکيڙي رهي هئي. هو دل من هڻڻ لڳو: ان نظاري هن کي انسان جي هن ڪمزور پهلوءَ تي سوچڻ تي مجبور ڪري وڌو.
هو اڃا دل من هڻي رهيو هو ته اوچتو ڪنهن هنگامي جو هُل در جي ٻاهران ٻڌائين. هن جھٽ ڏيئي، مرزا باقيءَ جي ترار مياڻ مان ڪڍي ورتي. عين ان وقت دروازو وڏو چيڪاٽ ڪري کلي پيو، ۽ هن ٻن ترخانن کي اگھاڙين ترارين سان مرزا باقيءَ جي پلنگ ڏانهن وڌندو ڏٺو. دروازي کلڻ سان شمع ڀڙڪو ڏيئي وسامي ويئي، ۽ ڪمري ۾ ٻاٽ اونداھه ڇانئجي ويئي. سنگھار ترار سنڀالي پلنگ ڏانهن وڌيو. اڃا وک اڳتي وڌايائين ته سندس هٿ شمع واري ٿالهيءَ کي وڃي لڳو. ٿالهي زور سان پٽ تي ڊهڻ سان وڏو ٽڙڪاٽ ڪندي، ڪنهن ڪنڊ ۾ هلي ويئي. عين ان وقت هن هڪ زنانيءَ رڙ جو آواز ٻڌو. اهو آواز ٻڌندي ئي هن پلنگ تي وار ڪيو، پر سندس ترار خالي هنڌ کي ڪپي ويئي. جيسين هن پاڻ سنڀالي هيڏانهن هوڏانهن ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي. تيسين ڪو ماڻهو، ڀت ۾ لڳل دريءَ جو تاڪ کولي، درياءَ واري پاس ٽپي ويو. هن به دريءَ ڏانهن لُوھه وِڌي ــــ ۽ پوءَ هن ماٺيڻي سنڌوءَ ۾ ڪنهن ماڻهوءَ جي ڪِرڻ جو پاڻياٺو پڙاڏو ٻڌو. هن دريءَ ۾ منهن وجھي هيٺ نهاريو: هڪ ٻيڙي تڪڙو تڪڙُ ان هنڌ ڏانهن وڌڻ لڳي، جتي ماڻهوءَ جي ڪِرڻ جو آواز آيو هو. ان وقت سنگھار کي پنهنجي پويان ڪنهن ماڻهوءَ جي ساھه کڻڻ جو آواز ڪن تي پيو، ۽ هو اڇانگ ڏيئي دريءَ کان پري هٽي ويو. ايندڙ ترخان جو وار دريءَ جي چائنٺ ۾ کُپي ويو. سنگھار ٿورو اڳيان وڌي، هن کي پنهنجي پير سان هلڪي ٺوڪر ڏني. ترخان، دريءَ تان ٿاٻڙجي، هوا ۾ هٿورايون ڏيندي، وڃي درياءَ ۾ ڦهڪو ڪيو.
ڪمري ۾ ماٺ ٿي ويئي. سنگھار کي پڪ ٿي ته گھڙيءَ کان پوءِ مرزا باقيءَ جا واهرو پهريدار يا انهن حملي ڪندڙن ترخانن جا ساٿي ڪمري ۾ ڪاهي پوندا. هو تيزيءَ سان دروازي ڏانهن ڀڳو. دروازي مان ايندڙ هلڪي ڳاڙهي روشنيءَ ۾ هن مرزا باقيءَ جي زال کي ٻوٿ ڀر ڪِريل ڏٺو، سندس سسي ٻيڻي ٿي سندس ڌڙ هيٺان اچي ويئي هئي. هاڻ هن کي پڪ ٿي ته دريءَ مان ڀڄي ويل ماڻهو خود مرزا باقي هو. هن کي پنهنجي بيوقوفي تي ڪاوڙ اچي ويئي. اڄ سنڌ جو قاتل، آخوند صالح جو خوني، هڪ ڪوڙي جذبي جي ڪري هن هٿن مان نڪري ويو.
هن اونداھه ۾ ٻئي ترخان کي نهارڻ جي ڪوشش ڪئي. پنهنجي پويان کڙڪو ٻڌي، هن پٺيان نهاريو. ترخان اڳيان وڌي مرزا باقيءَ جي زال جي لاش کي سڌو ڪري، سندس ڳچيءَ ۽ ڪنن مان زيور پٽي لاهڻ جي ڪوشش ۾ لڳل هو. هن سوچيو ته هي لالچي ڪتا، ڳجھن وانگر لاشن تان به نٿا ٽرن. ۽ پوءِ هڪ ئي ڌڪ سان هن جھڪيل ترخان جي سِسي ڌڙ کان ڌار ڪري ڇڏي. گھڙيءَ لاءِ ڪمري ۾ ماٺ ٿي ويئي، پوءِ ترخانن جي هڪ انبوھه جو ان ڪمري ڏانهن وڌڻ جو آواز هن جي ڪن تي پيو، ۽ هووري منگھه هيٺ پهچي مٿي چڙهي ويو.
درياھ ۾ ٽپندي، هو اهوئي سوچيندو رهيو ته هو اڄ پنهنجو آدرش ڪن ڪوڙن جذبن ڪري وڃائي ويٺو هو. شرمساري ۽ لڄ کان هن جي اکين ۾ لڙڪ مڙڻ لڳا. جيڪڏهن هو مرزا باقيءَ کي ختم ڪري ڇڏي ها ته دنيا ائين ئي سمجھي ها ته ترخان پاڻ ۾ وڙهي مئا هئا، ۽ سنڌين تي اهو الزام ڪونه اچي ها. گھڙيءَ جي غلطيءَ مرزا باقيءَ کي حياتي موٽائي ڏني. امير خان جي حويليءَ جي ديوار تي چڙهندي، الائي ڇو هن کي بار بار اهو خيال اچڻ لڳو ته هاڻ جيئڻ جاڙ آهي. آخوند صالح جي وير وٺڻ جو موقعو هٿن مان نڪري ويو. آخوند صالح جو نالو زبان تي ايندي ئي، هن کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ هن جو روح هن کي ملامت ڪرڻ لاءِ هن جي چوڌاري وسڻ لڳو هو؛ ۽ پوءِ الائي ڇو هن کي سوڍل ياد اچي ويو. شل سوڍل اهو بدلو مرزا باقيءَ کان وٺي، پر سوڍل به هن ناڪاميءَ جو ٻڌي ڇا سوچيندو؟ پر سوڍل ڇو ٻڌي؟ هو ڪنهن اهڙي طرف نڪري ويندو جتي هن جو ڪوبه ساٿي سنگتي نه پهچي سگھندو! اهو سوچيندو هو ليلى جي ڪمري ۾ ٽپي پيو!