13
جڏهن کان هو واپس موٽيو هو، ترخانن جا جاسوس هن جي ڪڍ هئا، ۽ هن کي هر وقت ترخانن جي پوشاڪ ۾ رهڻو ٿي پيو. هن جي دل پنهنجي اباڻي گھر ڏسڻ لاءِ آتي هئي، پر آخوند نور محمد جي حڪم تي هو ٺٽي هليو آيو هو. اڪبر تائين مرزا باقيءِ واري خط پهچائڻ لاءِ هن کي لاهور ڏانهن روانو ٿيڻو هو، پر ٺٽي جي مدرسن جي تنظيم لاءِ هو ڪجھه ڏينهن ٺٽي ۾ ئي رهي پيو هو. ترخانن جا ظلم ڏسي، هن جو رت ٽهڪڻ ٿي لڳو، ۽ الائي ڪيئن ترخانن کان بدلي وٺڻ جي آرزوءَ کي هو دل ئي دل ۾ رکندو ٿي ويو. ٺٽي ۾ هن جو رهڻ ڦرندڙ سياست جي ڪري به ضروري هو. ملتان، لاهور، آگري کان هن جا ساٿي هن کي خبرون چارون پيا پهچائيندا هئا.
هن جڏهن سوڍي ۽ سنگھار جون ڳالهيون خود ترخانن جي وٽان ٻڌيون، تڏهن هن کي پنهنجي دل ڦنڊندي، وڏي ٿيندي محسوس ٿيندي هئي. سوڍي کان ته هو ايترو هيسيل هو، جو ڪڏهن به ساڻس اکيون ملائي نه ڳالهايو هو. سوڍي جي اکين ۾ نهارڻ سولو به نه هو. سوڍي کي هن جي ملتان وڃي مدرسن ۾ رهڻ ۽ ڪتابن تي وقت خراب ڪرڻ به نٿي وڻيو. ايتريقدر جو هڪ ــ ٻن ڏينهن لاءِ هو ته اول ته ڳالهائيندو ئي نه هو، پر جي منهان منهن ڳالهائڻو ٿي پيس ته چئي ڏيندو هوس ته ”دادن، پاڻ پورهيت ماڻهو، جي ائين مدرسن ۽ خٿابن ۾ لڳاسون، ته ڪو وقت ايندو جو اسان کي سنڌ ئي وسري ويندي. اها ڪوڙي سياست ڇڏ، وطن ۾ ويهي ڪجھه نه ڪجھه وطن لاءِ به سوچ. وطن ڌارين کان آجو ٿئي، پوءِ اهي مڪتب، اهي مدرسا به ڀڄي ڪونه ٿا وڃن! “ ان جي برعڪس سنگھار دادن جي دل وٽان هو. پاڻ به آزاد طبيعت جو هو ـــــ جيئن وڻندو هوس، تيئن ڪندو هو. جڏهن جبل هليو ويو هو، تڏهن به رڳو دادن مٿس ڪو اعتراض ڪونه ڪيو هو. سنگھار به دادن سان ائين ملندو هو، ڄڻ پاڻ ۾ سڳا ڀائر نه پر ڪي پڳ مٽ يار هئا. ڪڏهن ڪڏهن رازداريءَ سان چوندو هوس ته ”ميان ڇڏ انهن ڪتابن ڪڙن کي؛ هل ته ڪي ڌاڙا هڻون، ترخانن کي ڦريون: گھڻو ئي مال متاع گڏ ڪيو اٿن!“ ۽ پوءِ وري پاڻ ئي چوندو هو ته ”نه نه ميان، مون ته اِهو ڀوڳ ٿي ڪيو. متان انهن ڳالهين ۾ پيو آهين. ڀل پيو پڙھه ۽ علم پراءِ. اسين ته ڄٽ جا ڄٽ رهجي وياسين. اسان جو ڪو ڀاءُ به ته پڙهيل ڳڙهيل سڏجي!“ سنگھار ۽ ڀاڳل جي واقعي تي به دادن هن سان ساٿ ڏنو هو، ۽ ان تي سوچيندي ئي هن کان ٽهڪ نڪري ويندو هو. هن کي ائين محسوس ٿيندو هو، ڄڻ سوڍو ڪنهن شيشي ۾ بند جِن هو، جنهن کي ڇيڙڻ ۾ ڇيهو ئي ڇيهو هو، ۽ سنگھار کليل هوائن جو ڪو آزاد پکيئڙو هو، جو هر قسم جي ٻنڌڻن کان پري ڀڄندو هو.
پر جڏهن سوڍي جي سينا جون ڳالهيون هن تائين پهتيون تڏهن دادن کي ڄڻ پنهنجي سموري حياتي اجائي ۽ وڃايل محسوس ٿي. هن کي ائين ٿي لڳو، ڄڻ هو اهڙي دِلي جو ڍڪڻ هو، جنهن مان هاڻ ماڻهن پاڻي پيئڻ ئي ڇڏي ڏنو هو. هن کي پنهنجي حال تي شرمساري ٿيڻ لڳي، ۽ هو پڇتاءُ جي ان پاڻ ـــــ وهيڻي ويڻ کان بچڻ لاءِ آخوند نور محمد کان ٻن ڏينهن جي موڪل وٺي گھر هليو آيو.
هڪ ترخان کي گھر ۾ گھڙندو ڏسي، ڀاڳل جو ته ساھه ئي مُٺ ۾ اچي ويو، پر هن پنهنجي ڏيراڻيءَ ڏانهن ٽيڏيءَ اک سان ڏسندي، اهڙي ڏيکائي ڏني ڄڻ ته هن اجنبيءَ کي ڏٺو ئي ڪونه هو. هو در ٻيڪڙي اڃا ٻنڀو اڪريو ئي ڪونه ته پنهنجي پويان ڪجھه کڙڪو محسوس ڪيائين ـــــــ ۽ هن جيڪي ڪجھه ڏٺو، تنهن هن جي من کي گائون مائون ڪري ڇڏيو. هن جي ننڍي ڀاڄائي ڪٽارو هٿ ۾ جھلي اهڙيءَ طرح بيٺل هئي جو هن جي وک کڻڻ تي، هوءَ اهو ڪٽارو سندس پٺ ۾ ٽنبي ڏيئي ها. سنڌ جون نياڻيون سياڻيون ايترو ستايل هيون، جو ست ٻل هوندي به هنن جي هٿن ۾ ڪٽارا ۽ خنجر اچي ويا هئا! پاڻ بچائڻ جو احساس ڪمزور کان ڪمزور جيتامڙي کي به ڌڪ الارڻ تي مجبور ڪريو وجھي!
”ڀاڄائي، آءٌ آهيان دادن!“ هن جو آواز ڪنهن نامعلوم دک ۾ ڀرجي ويو هو. ننڍي ڀاڄايس ويچاري هڪي ٻڪي ٿي ويئي. ڀاڳل کان به ڇرڪ نڪري ويو، ۽ هٻڪندي کيس کيڪاري چيائين: ”جيئين، منهنجو ته ساھه ئي سڪي ويو هو!“
”سانوڻ ڪٿي آهي؟ گھر ۾ پهر ڪانه ٿي ڏسجي. ادو سنگھار ڪٿي؟“
ڪنهن به جواب نه ڏنو . . . . . . ڀاڄائيءَ جي منهن ۾ نهاريندي، مايوسيءَ جي ڳوڙهن جي اُجھاڳ سمنڊ ۾ ڪجھه ڳوليندي، هن کان رهيو نه ٿيو، ۽ چيائين: ”ادي، خير ته آهي . . . . ؟ ڇا ٿيو ادي کي؟“
ڀاڳل ڪو به جواب نه ڏنو. گھڙيءَ کان پوءِ ننڍي ڀاڄايس چيو: ”ادي کي وئي مهينا ٿي ويا آهن. اسين در ۾ اکيون وجھيو ويٺيون آهيون ته اِجھو ٿو ادو اچي. . . . .“
ڀاڳل منهن تي گندي ڏيئي، اچي سڏڪن ۾ پيئي. دادن کي به ڪنهن اڄاتي خيال کان وڍ پوڻ لڳا.
”پر به ٿيو ڇا؟“ هن جي انهن لفظن ۾ دلداري به هئي ۽ اٿاھه درد به.
”ٻڌو اٿئون ته ترخانن جھلي وڌو اٿس . . . . . !“
دادن منجھي پيو. هن ٺٽي ۾ ته اهڙي ڪا ڳالھه ڪانه ٻڌي. اها ڳالھه سا ٻڌي هئائين ته مرزا باقيءَ جي حويليءَ ۾ گھڙي پيو هو، ۽ مرزا باقيءَ جان بچائي ڀڄي نڪتو هو. اتان سنگھار کي ڳوٺ ڏانهن سوار ٿيندو ڏٺو هئائون. آخوند نور محمد به هن جي جھلجڻ جي ڳالھه ڪانه ڪئي.
” . . . . . ۽ بابو ڪٿي؟“ دادن اهو سوال ڪندي به سنگھار بابت سوچيندو رهيو.
”چڱو ڀلو آهي . . . . . ويو هوندو مسيت ۾، يا ڏيي سوناري جي هٽ تي . . . . . ادي جي پڇا ڳاڇا لاءِ ڏيي جي هٽ تي ويهي، اوسي پاسي جي ماڻهن کان پيو خبرون وٺندو آهي . . . . . يا سانوڻ کي ساڻ ڪري مال جي خبر چار وٺڻ نڪري ويندو آهي.“
دادن ڄڻ ٿڪجي، هڪ منجيءَ تي ويهي رهيو. پنهنجي اُن مومل ڀاڄائيءَ جي منهن ۾ ڏک جو ريکائون ڏسندو، پنهنجي هيٺئين چپ کي ڏندن سان ڪرٽيندو رهيو. ڪئين انومان هن جي دل ۾ اُٿندا، گھٽجندا وڌندا رهيا. هن وري پنهنجي ڀاڄائيءَ ڏانهن نهاريو، جنهن جي اکين مان لڙڪن بنھه بس نٿي ڪئي. ائين ٿي محسوس ٿيو، ڄڻ ته اکيون هن جي پنهنجي وس نه هيون، ۽ نه لڙڪن تي هن جو ڪو وس ٿي هليو. هن وري به کيس ڏڍ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي.
”ادي، ائين روئڻ سان ته ادو موٽي ڪونه ايندو. ادو سو مڙسن جو مٽ آهي. هن کي جھلڻ ترخان جي وس کان ٻاهر آهي. تون ڌيرج ڪر . . . . “ هن کي پنهنجا لفظ کوکلا ۽ بي معنى محسوس ٿيڻ لڳا.
”ادا، ندوريءَ دل کي ڇا ڪريان . . . . ماڳهئون ڳالھه وسري ئي نٿي . . . . . جنهن ڏينهن ويو هو، اُن ڏينهن کان ئي ڪئين وسوسا دل کي ويڙهي ويا آهن . . . . . اڳين هلچلن ڀيري ته مون کي خيال به ڪونه ٿيو، پر هينئر الائي ڇو دل کي ڀرم ورائي ويو آهي . . . . . مون کيس منع به ڪئي، پر ڪين مڙيو . . . . هاڻ به . . . . . “ هوءَ وري به اچي سڏڪن ۾ پيئي.
دادن کي هنن جي پيار ۽ محبت جي خبر هئي. سنگھار کي ڪجھه ٿيندو هو ته ڀاڳل ڄڻ چري ٿي پوندي هئي. سنگھار جي ڪري هن پنهنجا مائٽ ئي تياڳي ڇڏيا هئا. هو اڃا سنگھار ۽ ڀاڳل واري واقعي تي سوچ ۾ هو ته پڻس به اندر لنگھي آيو. پيءُ پٽ ڪا گھڙي هڪٻئي کي ڏسندا رهيا. پير مرد جي منهن تي هڪ ترخان کي پنهنجي گھر ۾ ڏسي اچرج ۽ ڪاوڙ اچي ويئي هئي . . . . . پر اهي اکيون ته ڪنهن ترخان جون ٿي ئي نه ٿي سگھيون، ۽ ٻيءَ گھڙيءَ هن پنهنجي دادن کي سڃاڻي ورتو؛ ۽ پير مرد جي دل هن کي ڀاڪر پائڻ لاءِ ڄڻ ڪنهن گل وانگر کلڻ لڳي. پر هن جي وات مان نڪري ويو: ”ابا، منهنجي اولاد پنهنجي سسي بچائڻ لاءِ ڪڏهن کان ويرين جي ويس جو ٻهروپ ڪرڻ شروع ڪيو آهي؟“ هن پوڙهي جي اڏول دل ڇا ڇا نه سَٺو هو.
”بابا، سسي بچائڻ لاءِ نه، ڪنهن خاص مقصد لاءِ هيءُ ويس ڌاريو اٿم . . . . . “ دادن پنهنجي شرمساريءَ کي لڪائڻ لاءِ چيو.
پوڙهي پيءُ کي پنهنجي هن پٽ کي ڀاڪر ۾ جھليندي، ڄڻ پنهنجي اُها وَهي ياد اچي ويئي، ۽ هن کيس ڀاڪر ۾ ڀيڙيندي چيو: ”اهڙو ڪم ئي گھوريو، جيڪو پنهنجي ڏاڏڻي پَر ڇڏائي، ابا ! “
هو ڪيترو وقت اوڀاريون لهواريون ڪندا رهيا. هن کي پڻس ٻڌايو ته ترخانن ٻه ـــــ ٽي ڀيرا ڳوٺ کي ساڙڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، پر ڳوٺ جا ماڻهو پنهنجو بچاءُ ڪندا پئي آيا. هاڻ ته زائفائون به هٿيار کڻي، ترخانن سان منهن ڏيڻ لاءِ تيار ٿيڻ لڳيون هيون. هو اڃا انهن ئي ڳالهين ۾ هئا ته ڌنو به گاھ جي ڀري کڻي اندر لنگھي آيو. هو به هڪ ترخان کي پنهنجي گھر ۾ ويٺل ڏسي ۽ پيءُ سان ڳالهيون ڪندو ڏسي اچرج ۾ پئجي ويو.
دادن وڌي اچي ڀاڪر پاتس. دادن جو آواز ٻڌي، ڌني جي مرڪ موٽي آئي. دادن پنهنجي هن ڀاءُ کي ڪڏهن به سمجھي نه سگھيو هو؛ جنهن کي دنيا سان ڪو واسطو نه هو؛ جيڪو رستي هلندي پنهنجي پاڻ سان ڳالهائيندو هو، جيڪو ڍورن ڍڳن، رڍن ٻڪرين سان ائين ڳالهائيندو هو، ڄڻ هو هڪٻئي جي ٻولي سمجھندا هئا؛ جنهن کي رت ڏسڻ سان اکين ۾ پاڻي ڀرجي ايندو هو؛ جيڪو جڏهن چَنگُ وڄائيندو هو تڏهن ائين ڀائنبو هو ته پکي پکڻ، جيت جناور هن جي چنگ ٻڌڻ لاءِ اچي ڳاهٽ ٿيا هئا. ڪا ڳئون يا مينهن نه مِڙندي هئي، ته هو پنهنجو چَنگُ ڪڍي وڄائيندو هو، ۽ پڻس کير جو چونئريون ڀريندو ويندو هو!
ڌني کيس ڀاڪر پائيندي، چُمي ڏيندي چيو: ”دادن، وساري ڇڏيو اٿئي!“ دادن ڪوبه جواب نه ڏنو؛ فقط هن جي ڀاڪر ۾ هن جي دل ۾ وڄندڙ چنگ جي پيار ڀري تنوار محسوس ڪندو رهيو. پر پوءِ هن اهڙي ڳالھ ڪئي، جنهن دادن کي ڇرڪائي وڌو: ”دادن، سوڍي کي تون وڃي سمجھاءِ: هروڀرو ماروئڙا نه ڪُهائي وجھي!“
دادن ماٺ ۾ اچي ويو. ڌني جي انهن لفظن نه رڳو هن کي ڇرڪائي وڌو، پر هن کي ڪجھه سوچڻ تي مجبور ڪري وڌو. هن سندس منهن ۾ نهاريندي چيو: ”ڌنا، توکي ڪيئن خبر پيئي ته سوڍي جي ماڻهن جي ڪُسڻ جو خطرو آهي؟“
”ڪنهن پکيءَ ٿي ڳالھه ڪئي ته مغل بکر مٽي، اچي سيوهڻ رسيا آهن . . . . .“ ڌني اٻوجھائي مان چيو: ”. . . . ۽ سوڍو موهن ڪوٽ تان سيوهڻ تي چڙهڻ جون پيو ڪري!“
”موهن ڪوٽ؟“
”سوڍو موهن ڪوٽ ۾ لٿو پيو آهي . . . . “
هاڻ ته دادن جي اچرج جي حد ئي نه رهي. هن هميشه پنهنجي هن ڀاءُ کي اٻوجھه ۽ گھڻو تڻو مورک سمجھيو هو، جنهن کي دنيا سان ڪو واسطو ڪونه هو. پر جنهن ڳالھه ڏانهن هن اشارو ڪيو، ان مان ته ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ته سنڌ ۾ ٿيندڙ هر اُٿل پٿل ۽ جنگ جھيڙي جي کيس خبر هئي. هن آخري ڪوشش ڪندي چيو: ”پر ادل، مغل سوڍي سان ڇو وڙهندا؟ هو ته مرزا باقيءَ کي سيکت ڏيڻ آيا آهن!“
ڌني جي اکين ۾ ڪروڌ ڀرجي آيو. دادن هن جي اکين جي ان نئين رنگ کي ڏسي حيرت ۾ پئي ويو. هي اهو ڌنو هو، جنهن لاءِ ڪاوڙ ۽ ڪروڌ اوپري ۽ اڍنگي ڪُريت هئي. هو ته پيار ۽ پريت جو ڪانکي هو. ٻين جي ڪاوڙ تي هن جو پنهنجي مَنَ دکي ٿيندو هو. پر اڄ هن جي اکين ۾ اهڙا اهڃاڻ هئا، جن ۾ ازلي دک کان سواءِ ڪاوڙ ۽ ڪروڌ جا واچوڙا پئي وسيا؛ ۽ پوءِ ڄڻ هن نه چاهيندي به چئي ڏنو: ”مغل سوڍي يا سنڌين جا مِٽ ڪونهن: مرزا باقيءَ جا مائٽ آهن، دادن!“
”مرزا باقيءَ جا مائٽ؟ سو ڪيئن؟“
”مغل ۽ ارغون ترخان هونئن به سوٽ ماسات آهن. جڏهن مرزا باقيءَ کي سنڌين جا پادر سُجھي آيا، تڏهن هن پنهنجي ڌيءَ اڪبر کي موڪلي ڏني. اها مائي جڏهن اڪبر جي حرم ۾ داخل ٿي ته آگري ۾ چوٻول پئجي ويو ــــــــــــــ چي: ”خونيءَ جي ڌيءُ خونڻ آئي آهي. پر جڏهن اڪبر، سندس کاڏيءَ کي مٿي کڻي سندس اکين ۾ گھور پائي نهاريو، تڏهن هن پنهنجو منهن لڄ کان ٻنهي هٿن سان ڍڪي ڇڏيو: ان مهل اڪبر کي سنڌين جي خون بدران فقط انهن هٿن جي مينڌيءَ جو رنگ نظر آيو؛ ۽ جاه و جلال جو بادشاه ڪمزور آواز ۾ وڦلڻ لڳو: ”مجاهد خان، اسين چاهيون ٿا ته سنڌ جي فتني کي ٻنجو ڏنو وڃي ته جئن مرزا باقي آئيندي اسان جي اطاعت جا فرض وڌيڪ خوبيءَ سان بجا آڻي سگھي!“
هي يقينن ڌني جا لفظ نه هئا. سياست ۽ ملڪ گيريءَ جا اهي پيچيدا مسئلا هو ائين بيان ڪري رهيو هو، ڄڻ پاڻ اڪبري درٻار ۾ حاضر هو، ۽ اهو سڀڪجھه سندس اکين اڳيان ٿي رهيو هو.
هن وڌي ڌني جي ٻنهي ڪلهن تي هٿ رکندي چيو: ”ادل، تو ته منهنجا ڇيھه ڇني وڌا آهن. مون کي سمجھه ۾ نٿو اچي ته آءٌ توکي ڇا چوان. پر رڳو ايترو ٻڌائينم ته تو اهي خبرون ڪٿان ٻڌيون. ان سڄي ڳالھه تي سنڌ جي آزاديءَ جو دارومدار آهي!“ ڳالھه ڪندي مهل دادن جي دل ڪنهن عجيب اڊڪي کان ڏڪي رهي هئي.
ڌنو ڪا گھڙي ٽٻيءَ ۾ پئجي ويو. پر پوءِ هن جي منهن ۾ سرهائي اچي ويئي ۽ هن دادن جي اکين ۾ نهاريندي چيو: ”بابل، اسين بروبر فقير ماڻهو آهيون، پر بنھه اهڙا فنا في الله به ڪونه آهيون، جو گھر ٻرندي اکين تي هٿ رکي ويٺا هجون. اسان فقيرن جي آستانن تي به مچ پيا ٻرن: جوڳيئڙا، سنياسي ۽ بابو بيکاري هنڌ سنڌ گھمندا وتن. محل سرائن جي چائنٺ کان حرم جي ٻنڀن تائين رسائي اٿن. اسان جي ته ننڊ به عبادت آهي، دادن! ۽ عبادت ۾ ڏيھه جو ڏکڙو شامل نه هجي ته اها عبادت ڪهڙي؟ اسان جا جوڳيئڙا ۽ ڪنن ۾ واليون وجھندڙ ڪاپڙي هينئر به سنڌ ۾ ڦهليا پيا آهن، ۽ جيڪي پڄين ٿو سو پيا ڪن!“
لفظ جذبا بنجي، دادن جي ڪنن ۾ شيهو اوتيندا ٿي ويا. هن کي پنهنجي سڄي حياتي وئرٿ ۽ اجائي ويل ڀاسڻ لڳي. ڪوڙي سياست جا ڪوڙا اڊمبر ۽ ڪوڙا ٻهروپ ڪندي، هن پنهنجي جوانيءَ جو ڳچ حصو ڳاري ڇڏيو هو، ۽ هاڻ، جڏهن سياست جو ناٽڪ پورو ٿيڻ تي هو، تڏهن هو پنهنجي ئي گھر ۾، اوپري ڌارئين ٻهروپ ۾ اٺسٺن ۽ اڻتڻ جي تاڃيءَ پيٽي ۾ وچڙندو ڦاسندو ٿي ويو. شرم ۽ پڇتاءَ کان هن جي ڇاتيءَ ۾ ڪو ڇوهو ڇُلي آيو؛ ۽ هن ڌني کي وري ڀاڪر پائيندي چيو: ”ڌنا، تو اڄ مون کي اهڙي ڌونڌاڙ ڏني آهي، جو مَنَ جو مڻڪو ٽٽندو ٿو ڀانيان. هاڻ موڪلاڻي ناهي. جيئرا هونداسين ته گڏباسين، نه ته ڌڻيءَ کي پرتؤ!“
ڌنو ڪو وقت هن کي ڀاڪر ۾ جھليو بيٺو رهيو، ڄڻ دل ئي دل ۾ هن کي ڪو نياپو، ڪو سنيهو ڏيڻ ٿي گھريائين پوءِ ڀڻ ڀڻ ڪندي چيائين: ”سنگھار سوڍي ساڻ آهي. جي اوڏانهين ٿو وڃين ته کيس موڪلي ڏج. ٻڌو اٿم ته پاڻ هلڻ جھڙو ڪونهي. مون اديءَ کي ٻڌائڻ مناسب ڪونه سمجھيو!“
دادن جڏهن ڀاڄائين کان موڪلايو، تڏهن الائي ڇو ڀاڳل کان ”هاءِ!“ نڪري ويئي. هن اپسوڻ ڪرڻ نٿي گھريو، پر اهو سوچيندي هن جي دل ۾ چڪ پئجي ويو ته هي الائي ڪهڙو واءُ وريو هو، جو هڪ ئي گھر جا ٽي ڪونڌر مڙس، ڀور ڀڃڻ بنان ڪنهن سٽاڻي سانگ سنبري نڪتا هئا. پنهنجا لڙڪ روڪيندي، گھٽيل آواز ۾ چيو: ”ابا، ڌڻي ويرين کان رکندءِ!“
ائين چئي اچي اوڇنگارن ۾ ڇٽي. لڙڪ سندس اکين مان وهي، سندس چولي جي آڳي ۾ سمائجڻ لڳا. دادن کان پنهنجي هن ڀاڄائي جو ڏک ڏٺو نٿي ٿيو. هو سوچڻ لڳو: الائي ڪيتريون ونيون وريتيون پنهنجي اڻموٽ ڪونڌرن جي موٽ جي آس لڳائي، پنهنجي اکين جا ساگر سڪائينديون ٿي ويون. ان ڏک جي ته ڪا ڪنڌي ئي ڪانه هئي. ان کي ٻنڌ ڏيڻ ڪيتري نه ڏکي هئي. پر هن دلاسو ڏيڻ لاءِ چيو: ”ادي، ادو سلامت آهي. منهنجو توسان وچن آهي ته آءٌ کيس تو وٽ موڪلي ڏيندس!“
پوءِ نون لڙڪن ۾ نهارڻ جو تاب نه جھلي، هو پيءَ کان موڪلائي، تڪڙو تڪڙو ٻاهر نڪري آيو. ڌنو به پويان لڳو آيس. در کان ٻاهر نڪري، دادن کي گھوڙي تي چاڙهڻ کان اڳ چيائين: ”دادن، انهن ڪپڙن مٿان، هيءَ منهنجي خفني پائي ڇڏ، ۽ ترو لاهي هي منهنجو پٽڪو ٻڌي ڇڏ، جنهن پاسي تون اُسهيو آهين، اتان ترخاني وَيس ۾ لنگھڻ جوکائتو آهي!“
ڌنو، ڪفني کيس ڏيندي، ڪو وقت بيهي، هنکي ويندو ڏسندو، ۽ پوءِ گھر ڏانهن موٽندي، ڀڻ ڀڻ ڪندي چيائين: ”دادن تون ته موٽي ايندين پر شل سنڌ به موٽائي اچين!“
ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ
ڪاري رات، ڪارو پنڌ ۽ ڪارا جبل جھاڳيندي، دادن جي من تي ڪارن ڪڪرن جو طوفان متل هو. جتان جتان ٿي لنگھيو، اتي ترخانن ۽ سوڍي جي جنگين جون ڳالهيون ٿي ٻڌائين. جوانن جا جٿا، جتان ڪٿان پئي پنڌ پيا. ڪي اُٺن تي، ڪي گھوڙن تي، ڪي ڍڳي گاڏين ۾، ته ڪي پيرين پنڌ نڪري پيا هئا. هي اهڙو عجيب منظر هو، جنهن دادن جي من جي واچوڙن کي تيز ڪري ڇڏيو. هنن مان ڪن وٽ تراريون، ڀالا ۽ گُرز هئا، گھڻن وٽ ڪهاڙيون هيون، پر ڪن وٽ ته ٺلها بانٺا، لوڙهيون ۽ سونٽا هئا، اهڙن هيڻن هٿيارن جي باوجود هنن جي منهن تي اهڙي جوت ٿي جرڪي، جنهن دادن جي دل ڌوڏي ڇڏي. ڪڙمين، پورهيتن، ڪمين ڪاسبين جو هي ڇڙواڳ ۽ ڇڙوڇڙ لشڪر مغلن جي شاندار منظم فوج سان وڙهڻ نڪتو هو. هي سڀ ڪجھه ڇا هو؟ هي جونڙا، هي ڪڙوڍ، هي ٻڍڙا ڪنهن سان وڙهڻ نڪتا هئا؟ مجاهد خان سان؟ ان مجاهد خان سان، جنهن جي فوجي تربيت ۽ تنظيم سموري هندستان ۾ مشهور هئي، جنهن راجپوتن ۽ راٺوڙن سان جنگيون جوٽيون هيون؛ جنهن جو هڪڙو لشڪري جيڪڏهن پنهنجي صف ٽوڙي ٻاهر نڪرندو هو، ته انکي درُا هڻائي مارائي ڇڏيندو هو، جنهن جي گھوڙيسواريءَ تي سڀ امير ريس ڪندا هئا! ڌڻي منهنجا، منهنجي هنن ماڻهن کي امان ۾ رکج!
۽ هي ماڻهو هن وقت ڪهڙيءَ سوچ ۾ هئا؟ دادن جي دل ۾ آيو ته هو هر سنڌيءَ جي من ۾ گھڙي، اهو سڄو منظر ڏسڻ جي ڪوشش ڪري ته انهن دلين ۾ ڇا هو؟ هن جي دل خود ئي هن کي جواب ڏيڻ لڳي ته هن وقت هنن سنڌين جي دل ويريءَ جي سڃاڻ بدران رڳو اها ڄاڻ آهي ته سنڌ دکي آهي، سنڌ غلام آهي، ۽ سنڌ کي هِنن هُنن ويرين کان آجو ڪرڻو آهي. اهي سوچون سوچيندي، هڪ ڳوٺ ڀرسان لنگھندي، هن ماڻهن جو هڪ وڏو ميڙ گڏ ٿيل ڏٺو. ميڙ جي وچ ۾ دونهين جا ڪڪر وَرَ کائي مٿي چڙهندا ٿي ويا. هو به وڌي اچي ميڙ جي ويجھو ٿيو. هن جيڪي ڏٺو، تنهن هنکي هڪ ڀيرو وري سنڌ ۾ ترخانن جي موجودگيءَ ۽ ظلم جو احساس ياد ڏياري ڇڏيو. ويهارو کن ترخان ڀالن سان سنڌين جي ميڙ کا اڳيان وڌڻ کان روڪيو بيٺا هئا. وچ ۾ هڪ وڏو مچ ڌڳي رهيو هو، ۽ مچ جي اڳيان چار ــ پنج ترخان هڪ قداور جوان کي چوکنڀو ٻڌيو بيٺا هئا. هڪڙيءَ زائفان جون ٻانهون پويان ٻڌل هيون، ۽ ننڍڙا معصومڙا ٻار ٻن ترخانن جي هٿن ۾ ڦٿڪي رهيا هئا. انهن جي ڀر ۾ هڪڙو ترخان مولوي، پنهنجي ڏاڙهيءَ تي گھمائيندي، ڪجھه ڀڻ ڀڻ ڪري رهيو هو، ۽ ٻئي هٿ سان هڪ ڊگھي تسبيح سوري رهيو هو، دادن به گھوڙي تان لهي پيو. گھوڙو هڪڙي وڻ سان ٻڌي، ميڙ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ ڪلها هڻڻ لڳو. ميڙ جا ماڻهو ڊگھي ڪفني پاتل هن جوڳي فقير کي، ائين ڪلها هڻندي ۽ گُھتون هڻندي ڏسندا رهيا، پر ڪنهن به هن ڏانهن ڪو خاص ڌيان نه ڏنو.
اوچتو مولويءَ پنهنجي مٿي کي مٿي کنيو. ميڙ ۾ جيڪا چڻ ڀڻ هئي سا هڪدم بند ٿي ويئي، ڄڻ ماڻهن پنهنجو ساھه روڪي ورتو هو. مولويءَ پهرين ته هڪڙي آيت سڳوري پڙهي، ۽ پوءِ وڏي آواز ۾ چيائين: ”مومنو، مسلمانو، ديندارو! قران ۾ حڪم آيو آهي ته زانيءَ جي سزا موت آهي. زانيءَ کي سنگسار ڪرڻ عين ثواب آهي. اسان جي هن ديني حڪومت ۾ به زانيءَ کي اها ئي سزا ملندي، جيڪا شعريت مقرر ڪئي آهي. هن خبيث سنڌي،.......... منهنجو مطلب آهي ته هيءَ شخص جيڪو پاڻ کي مسلمان ٿو سڏرائي، دين جي رستي کان هٽي، پاڻ کي جھنمي ثابت ڪري چڪو آهي. سڀني مومنن جي اها دلي خواهش ٿيندي ته جھنمين کي دوزخ جي باھه جو نظارو ڏيکارجي ته جئين ٻين سنڌين ............ منهنجو مطلب آهي ته ٻين مومنين لاءِ عبرت جو نشان بنجي. چنانچه، منهنجو مطلب آهي، تنهنڪري حضور اميرالمومنين جي خليفي ۽ سنڌ جي حاڪم، ظل الاهي حضرت مرزا محمد باقي بيگ خان ترخان جي فرمان شاهيءَ موجب، هنن ٻن زانين کي، ۽ هنن ٻنهي ولدالزنا، منهنجو مطلب آهي ته حرامي ڦرن کي سنگسار ڪيو ويندو، ۽ پوءِ هنن کي هن باھه جي مچ ۾ اڇلايو ويندو!
مولويءَ پنهنجي جُبي جي اندران هڪ فرمان ڪڍي، ماڻهن کي ڏيکاريندي، فرمان کي ڏاڍيان پڙهڻ شروع ڪيو. فرمان فارسيءَ ۾ هو، تنهن ڪري ماڻهن کي رڳو نالا سمجھڻ ۾ ئي آيا. پر دادن جئن جئن فرمان جا لفظ ٻڌندو ويو تئن تئن هنجون مٺيون ڀيڙجنديون ويون. رت هن جي لوڻن ۾ ڇوليون هڻڻ لڳو. فرمان ۾ چيو ويو هو ته هن ڳوٺ جي تماچي ولد دودي چني، هڪ ترخان امير زاديءَ کي ڀڄائي پاڻ وٽ سريت ڪري ويهاريو هو، ۽ بنا نڪاح جي، هنن ٻه ٻار پيدا ڪيا هئا. هنن جي گرفتاري عمل ۾ اچڻ کان پوءِ ڳوٺ جي عامل لاءِ اهو حڪم هو ته هو مولويءَ جي فتوا تي عمل ڪري. هنن کي سزا ڏيارڻ جو بندوبست ڪري.
دادن جي وات مان ذري گھٽ ڏاڍيان اُهي لفظ نڪرڻ وارا هئا: ”مار، چئبو ته هي جھڳڙو آهي ئي ترخان امير زاديءَ جو! ترخانن جي ته شريعت به پنهنجي ته اسلام به پنهنجو!“ ۽ پوءِ هن اُن ترخان امير زاديءَ ڏانهن نهاريو، جا سنڌي وڳي ۾، هڪ نماڻي ڳوٺاڻي پئي لڳي. سندس اکين ۾ ڊپ جو درياءَ لهرون هڻي رهيو هو، پر ڪنهن ڪنهن وقت پيار جو هڪ اٿاھه ساگر، هن جي اکين مان وهي، تماچيءَ ۽ پنهنجي معصومڙن کي ڄڻ پاڻ سمائيندو ٿي ويو. هن جون نگاهون مچ بدران تماچيءَ ۾ کُتل هيون، ۽ هن ڪيڏيءَ ڪيڏيءَ مهل پنهنجي بادل ڀرين اکين سان پنهنجي معصومڙن ڏانهن ٿي ڏٺائين. ٻن پراڻن لڙڪن هن جي چپن تي هڪ اهڙي مرڪ آڻي ڇڏي هئي، جنهن هن جي موڪري منهن ۾ ڊپ کي لڪائي ڇڏيو هو.
ماڻهن ۾ وري ڀڻ ڀڻ ۽ بي آرامي ڦهلجي ويئي هئي. مولويءَ وري به ماڻهن کي ماٺ ڪرائڻ جي لاءِ هٿ مٿي کنيو: پوءِ وڏي واڪ چيائين: ”اوهان مان ڪهڙو مومن آهي، جو سڀ کان اول هنن کي سنگسار ڪرڻ جي لاءِ پهريون پهڻ اڇليندو؟ دين جي خيال کان اهي وڏي سعادت آهي، ۽ ان جو اجر ٻنهي جھانن جي سرخروئي آهي!“
ميڙ ۾ ماٺ ٿي ويئي. ڄڻ اوچتو سڀ مري ويا هئا. ڄڻ سڀني جي وائي هلي ويئي هئي، ڄڻ سڀ گونگا ٿي ويا هئا. هنن ۾ ته چرپر به بند ٿي ويئي ڄڻ ته هو پنڊ پهڻ ٿي ويا هئا. هنن جي منهن تي ڪي ڇايائون هيون، جن ۾ ترخانن جي ڀالن ۽ ترارين جا پاڇولا ٽڙڪي رهيا هئا. پر اوچتو، ڪو ميڙ کي چيريندو اڳتي وڌڻ لڳو. ماڻهن ڏٺو ته اهو گيڙو رتي ڪفنيءَ ۾ ڪو جوڳي فقير هو. ڪن ماڻهن هن کي اڳي ئي خاص نظرن سان پئي جاچيو، پوءِ هن جي مولويءَ ڏانهن وڌڻ تي ماڻهن جي گونگي زبان ۾ وائي موٽي آئي، ۽ ان چڻ ڀڻ مان جوڳيءَ جي ڪنن تي اهو آواز پهتو: ”هي وري ڪميڻو ڪير؟“
پر دادن وڌندو رهيو ............ هن جو رخ مولويءَ ڏانهن هو. مولويءَ جي منهن تي خوشيءَ جا اهڃاڻ مڙي آيا، ڄڻ هن کي اُميد ڪانه هئي ته ڪو ڪو سنڌي پهڻ اڇلائڻ لاءِ تيار ٿيندو. مولوي هن مومن کي ڀاڪر پائي ملڻ لاءِ ٻه وکون اڳيان وڌي آيو. جڏهن کيس ڀاڪر پاتائين، تڏهن اوچتو ڪنهن تکي شيءَ جي چهنب پنهنجي پيٽ ۾ چڀندي محسوس ٿيس، ۽ ان کان به تکي چهنبدار فارسي ۾ ٻڌڻ ۾ آيس: ”ملا، هڪدم سپاهين کي حڪم ڪر ته هنن کي ڇڏي ڏين نه ته هي خنجر تنهنجن آنڊن، گُجين جي پار هوندو!“
مولويءَ جي منهن تي هيڊ هارجي ويئي، ۽ هو سڄو ڏڪڻ لڳو. ڪٽاري جي چهنب جئن پوءِ تيئن هن جي چمڙيءَ ۾ اندر گھڙندي ٿي ويئي، ۽ هن کي پڪ ٿي ته رت وهي، هن جي دُن ۾ گڏ ٿيڻ لڳو هو. رت جي آلاڻ هن جي ڏڪڻيءَ کي هيڪاري وڌائي ڇڏيو، ۽ هو ڪرڙيءَ وانگر ڦٿڪڻ لڳو.
آءُ وڌيڪ ڪونه ترسندس .............. آءُ ڏهن تائين انگ ڳڻيندس ........... هڪ، ٻه........“ دادن هري هري چيو.
مولوي هٻڪندڙ آواز ۾، هڪڙي ترخان کي رڙ ڪري چيو: ”هنن کي آزاد ڪريو....... هنن کي وڃڻ ڏيو........... “ ترخانن ڄڻ ته اهي لفظ ٻڌا ئي ڪونه. هو مولويءَ جي منهن ۾ ڏسندا رهيا. ”ٽي ........ چار ......... ! ان آواز سان مولويءَ محسوس ڪيو ته خنجر سندس پيٽ ۾ آڱر جي ٻن ڏوڏن جيترو اندر هليو ويو. هن دانهن ڪندي چيو: ”خدا جي واسطي جھٽ ڪريو ..... هنن کي آزاد ڪريو نه ته ................. نه ته ............. !“
”پنج، ڇهه ...........! ۽ ڪٽارو ٿورو وڌيڪ اندر هليو ويو. ”.......... آءٌ ......... نه ته آءٌ امير کي چئي، اوهان کي مارائيندس .............. جھٽ ڪريو!“
ترخانن اهي لفظ ٻڌي تماچيءَ، سندس زال ۽ ٻارن جا رسا کولڻ شروع ڪيا. ميڙ ۾ وري ماٺ ٿي ويئي، ۽ سوين اکيون هڪ ٽڪ جوڳيءَ جي ڀاڪر ۾ مُلي کي ٿڙڪندو ڏسنديون رهيون. جڏهن هنن جا بند لٿا، تڏهن جوڳيءَ ڏاڍيان سنڌيءَ ۾ چيو: ”تماچي، هن ميڙ جي پٺيان، کاٻي پاسي، نم ۾ منهنجو سرخو ٻڌل آهي. ان تي چڙهي لهارڪي وسينءَ هليا وڃو. وچ ۾ ساهي به نه پٽجو. اتي مدرسي ۾ منهنجا همراھه ملندءِ، تن کي چئج ته دادن سلام ڏنا آهن ............ تڪڙو وڃ ته جيئن رات نه پويئي ...... شل ٻچڙن سان خوش هوندين!“
تماچي ۽ سندس زال هن جوڳيءَ ڏانهن ڪجھه اهڙين نظرن سان ڏٺو، جن ۾ بي اعتباريءَ سان گڏ پنهنجائپ هڪ نئين پنهنجائپ هئي، جنهن جو ڪو نالو هو، جنهن جا ڪي اهڃاڻ هئا: انهن اهڃاڻن کي سڃاڻيندا، سوچيندا، هو ميڙ مان نڪرڻ لاءِ اڳتي وڌيا. ميڙ ۾ ڄڻ ڪنهن گھاري پوڻ سان لوگھو پئجي ويو، ۽ ميڙ جا ڪي ماڻهو ”مبارڪون هجئي ادا، لک لک مبارڪون!“ چوندا هنن کي ڳراٽيون پائيندا، ڀاڪرن ۾ اڳتي وڌئندا، کين گھوڙي تائين رسائي آيا.
ميڙ وري ڄمي ويو، ۽ ماڻهن اڃا به مولويءَ کي ساڳيءَ طرح سان ٿڙڪندو ڏٺو. جوڳيءَ وري فارسيءَ ۾ چيو: ”هاڻ هنن ترخانن سپاهين کي چئو ته موٽي اچي پنهنجي ڇانوڻيءَ تي وڃن . . . .“
ترخان سپاهي به هاڻ ڳالھه کي سمجھي ويا هئا، ۽ هنن مان ٽي ڄڻا، ڀالا سڌا ڪري، جوڳيءَ جي پويان اچي بيهي رهيا. جوڳيءَ ڄڻ کين ڏٺو ئي ڪونه، ۽ ڏاڍيان فارسيءَ ۾ ئي چيائين: ”اوهان مان هڪڙي به وک اڳتي کنئي آهي ته آءٌ خنجر مُلان جي پيٽ ۾ ٽنبي ڏيندس!“
ترخان جتي هئا، اتي ئي ڄمي ويا. هو منجھي پيا ته ڇا ڪن. مولويءَ جو مارجڻ معنى هنن جو پنهنجو موت هو. هي مولوي انهن مولوين مان هو، جن کي قنڌار مان خاص طرح سنڌين کي دين سيکارڻ ۽ فارسي پڙهائڻ لاءِ گھرايو ويو هو. هن کي ڪجھه ٿيو ته مرزا باقي سندن جڻ ـــ ٻچو رلائي ڇڏيندو. هڪ ترخان همت ڪري چيو: ”سنڌي، تو کي کٽيءَ کنيو آهي شايد! مولوي صاحب کي ڇڏ نه ته . . . . “
هن اڃا جملو پورو ئي نه ڪيو ته مولويءَ جي وات مان دانهن نڪري ويئي، ۽ هن رنڀندي چيو: ”خبيث، پنهنجي زبان کي لغام ڏي، ۽ سنڌي جيئن چوي تيئن ڪريو!“
ترخان ڪنڌ هيٺ ڪري بيهي رهيا. جوڳيءَ جي منهن تي مرڪ اچي ويئي، ۽ هن اشاري سان هڪ ـــ ٻن جوان مرد جوانن کي ميڙ مان سڏي چيو: ”ڀائو، هنن ترخانن کان ڀالا ۽ تراريون وٺي هٿ ڪريو. . . . . “
ٻه جوان ترخانن کان ڀالا ۽ تراريون گڏ ڪندا ويا. جنهن ترخان هٿيار ڏيڻ کان ڪجھه لهرايو ٿي ته هنن جوڳيءَ ڏانهن ٿي ڏٺو. جوڳيءَ سان سندن نظر ملندي ئي مولويءَ کان ڪيڪ نڪري ٿي ويئي، ۽ ترخان کي هٿيار پيش ڪرڻا ٿي پيا. جڏهن هٿيار سمورا گڏ ٿي ويا، تڏهن جوڳيءَ وري گھوڙن جي گھُر ڪئي. ترخان گھوڙن تان لهي پيا. جوڳيءَ جي اشاري تي، ٻه جوان ٽي گھوڙا ڪاهي اچي جوڳيءَ جي ويجھو پهتا. جوڳيءَ جوانن کي گھوڙن تي سوار ٿيڻ جو اشارو ڪري، مولويءَ کي ڇڏي ڏنو. ميڙ جي ماڻهن ڏٺو ته جوڳيءَ جي ڪٽاري جي چهنب ڳاڙهي رت سان چمڪي رهي هئي. ھٿيار جوانن ۾ ورهائي، پاڻ به هڪڙو ڀالو کڻي، جوڳي گھوڙي تي چڙهي ويٺو ۽ ترخانن سان گڏجي ميڙ مان نڪري ويو. جوڳيءَ ميڙ تي هڪڙي نظر وجھندي چيو: ”ڀائرو، اوهان هيترن جي هوندي، ترخان ائين ڪونڌر ڪهندا وتن، ۽ اوهين رڳو تماشو ڏسندا رهو، يا گونگا لڙڪ ڳاڙيندا رهو، سو وقت هاڻ ويو. سموري سنڌ ڪَرَ موڙي جاڳي پيئي آهي. جيجل سنڌ جو سڏ اوهان کي به آهي. جن کي ساھه کان لڄ پياري آهي، سي ٽڙي پکڙي وڃن، ۽ سنڌ جي انهن سپوتن سان وڃي ساٿ ڏيو، جيڪي هن سرزمين کي ترخانن کان پاڪ ڪرڻ لاءِ سر سان ڪفن ٻڌيو وتن اهو نياپو ڏيندا، اهو سنيهو ياد رکجو: ڪجھه سوچيو، متان گھڙي ٽري وڃي!“
ائين چئي هن گھوڙو ميڙ جي هڪ طرف موڙيو، ۽ ويندي وقت وڏي واڪ چيائين: ”جيئي سنڌ!“
ميڙ مان ماڻهن ڪن هري ڪن ڏاڍي چيو: ” سدا جيئي سنڌ!“ ۽ لڙڪن جي گھري ڌنڌ مان هو هن جوڳيءَ کي ويندو ڏسندا رهيا!
ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ
هيل ته سنڌوءَ ۾ ڪا ڳاڙهي، رت ريٽي اَٿل آئي هئي. جئن جئن ڏينهن لنگھندا ويا، سنڌوءَ جو پاڻي وڌيڪ ڳاڙهو، رت ورنو ٿيندو ٿي ويو. ڪنهن کي اها سڌ نه هئي ته پاڻيءَ جو اهو ورن ڪئين ٿيو. جوڳي فقيرن ته اهو ٿي چيو ته جتان جتان سوڍل ٿي لنگھيو، اتان پاڻيءَ جي روءِ ڳاڙهي رت ورني ٿيندي ويئي. فقيرن جي ڳالهه ڪنهن سمجھي ته ڪنهن نه سمجھي،
پر دادن جئن جئن ڪنهن ڳوٺ، ڪنهن واهڻ، ڪنهن وسيئن مان ٿي لنگھيو، تڏهن انهن واهڻ واسين جي ماڻهن تي سرهائي موٽندي ٿي ڏٺائين. جڏهن موهن ڪوٽ پهتو ته دهلن دمامن تي ماڻهو جھمريون هڻي رهيا هئا. لاڏا ۽ جمالا ڳائي رهيا هئا. هن اتي ٻڌو ته سيوهڻ جو ڪوٽ ڪِري پيو هو ۽ سوڍي جو لشڪر سيوهڻ ۾ ڪاهي پيو هو. مرزا جاني بيگ جان بچائي ڀڄي نڪتو هو. چيائون ٿي ته ٺٽي مان نئون لشڪر آڻي وري سيوهڻ تي چڙهندو. دادن جي دل ۾ ڪئين آسون اميدون وڌنديون وڻ ٿينديون ويون. هيلوڪي اٿل آزاديءَ جي اٿل هئي ............ پر مغل ...........؟ اهو خيال به پنهنجي ذهن ۾ آڻڻ نٿي گھريو ته مغل ڪو سنڌ جي آزاديءَ آڏو ايندا.
سيوهڻ کان ڪوهين دور پري هو ته هن کي سيوهڻ جي ڪوٽ جي ڪنگرن تي ڦڙڪندڙ سنڌ جا ست رنگا، انڊلٺ جي رنگن جا جھنڊا نظر آيا. هن کي الائي ڪهڙو خيال آيو، ۽ هو گھوڙي تان لهي سجدي ۾ ڪري پيو. ”الله سائين، ان انڊلٺ کي وري نه ڇيڙجانءِ! منهنجا مولا، سنڌين جي آسن اميدن جي انهن ستن رنگن تي پنهنجي رحمت ڪج!“ هو جڏهن سجدي مان اٿيو، تڏهن هن جي اکين ۾ لڙڪن سان گڏ انڊلٺ جا ست ئي رنگ مڙي آيا. پر جڏهن هو گھوڙي ڏانهن وڌيو، ته پنهنجي چوڌاري ويهارو کن مغل سپاهي بيٺل ڏٺائين. هو اٿيو ته به مغل ڀالا سڌا ڪري هن ڏانهن وڌي آيا.
”تون ڪير؟“ هڪڙي فارسيءَ ۾ چيو.
”مسافر!“ دادن مختصر جواب ڏنو.
”هن پاسي ڪيڏانهن سنبت آهي؟“ مغل وري پڇيو.
”سيوهڻ،“ دادن وري مختصر جواب ڏنو.
”سيوهڻ ۾ ڪئين داخل ٿيندين؟“ مغل جي آواز ۾ سختي اچي ويئي.
”ڇو؟ سيوهڻ ۾ داخل ٿيڻ تي منع پيل آهي ڇا؟“ دادن وري حيرانيءَ مان پڇيو.
مغل هڪٻئي جي منهن ۾ ڏسڻ لڳا. هو غور سان دادن جي منهن ۾ گھورڻ لڳا. هڪڙي مغل جي نظر هن جي گيڙوءَ رتي ڪفني تي هئي. هو ٿورو اڳيان وڌي آيو، ۽ بيخبريءَ ۾ هن ڪفني کي هڪ پاسي کان زور سان ڇڪ ڏني. ڪفنيءَ جو هڪ ٽڪر مغل جي هٿ ۾ اچي ويو. ان جي هيٺان دادن کي پيل ترخاني پهراڻ ۽ ڪمربند ۾ لٽڪيل خنجر نظر اچڻ لڳو.
”هون ........... تون سنڌي آهين يا ترخان؟“ مغل مرڪندي پڇيو.
”ترخان!“ دادن ڪجھه سوچيندي چيو.
”پوءِ هي ٻهروپ ڇو؟“ مغل هنجي منهن ۾ نهاريندي چيو.
”سنڌين کان بچڻ جي لاءِ،“ دادن وري به مختصر جواب ڏنو.
”پوءِ سيوهڻ ڪئين ٿي وئين؟“ مغل سوال ڪيو.
دادن منجھي پيو. جيڪڏهن ٿو چوي ته سنڌين خلاف جاسوسي ڪرڻ ٿو وڃان ته ان جي خبر چار پڇندا. جيڪڏهن سيوهڻ تي سوڍل جي قبضي کان اڻ ڄاڻائي ٿو ظاهر ڪري ته ترخان هجڻ جي حثيت ۾ مرزا جاني بيگ جي شڪست کان بيخبريءَ تي اعتبار ڪونه ڪندا. ڪجھه سوچيندي هن اٽلو سوال ڪيو: ”پر اوهين ڪير آهيو؟ ۽ هئين رستي روڪ ڪرڻ جو اوهان کي ڪهڙو اختيار آهي.؟“
مغل کلڻ لڳا. هنن کي ڄڻ هن جي ان سوال تي کل اچڻ لڳي هئي. ٻيءَ گھڙيءَ هڪڙي مغل جي اشاري تي ٻه ٻيا مغل اڳيان وڌي آيا، ۽ هن کي قابو جھلي بيهي رهيا. ان مغل وڌي، هن جي جامي ۽ صدريءَ جي تلاشي وٺڻ شروع ڪئي. هن جي صدريءَ جي اندر کين مرزا باقيءَ جو قنڌار لکيل خط ملي ويو. مغل جڏهن ان کي پڙهڻ شروع ڪيو ته سندس منهن تي حيرت جا آثار ظاهر ٿيڻ لڳا. هن بي اعتباريءَ ۽ ڪاوڙ مان دادن کي گھوريندي چيو: ”سچ ٻڌاءِ تون ڪير آهين؟ ۽ هي خط ڪيڏانهن ٿو کڻي وڃين؟“
دادن ڪو جواب نه ڏنو. ان خط جي اهميت جو کيس خيال ئي نه رهيو هو. اوچتو هن ڄڻ خوشامد جي انداز ۾ چيو: ” هي خط آءٌ حضور خان اعظم مجاهد خان جي خدمت ۾ پيش ڪرڻ وڃي رهيو هوس ته جئن انعام حاصل ٿئي!“
”پر توکي هي خط ڪٿان مليو؟“ مغل جي بي اعتباري جئن پوءِ تئن وڌندي ويئي.
”اهو آءٌ فقط خان اعظم کي ٻڌائيندس!“ دادن هن جي بي اعتباريءَ جو فائدو وٺندي چيو.
”چـڱو، توکي خان اعظم جي حضور پيش ڪيو ويندو. پر خبردار جي ڀڄي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي اٿئي ته پاڻ ٿو ڄاڻين!“
احتياطن مغلن هن جا هٿ کڻي پويان ٻڌا. کيس ائين گھوڙي تي چاڙهي، هو اڳتي وڌيا. ٿورو ئي اڳتي وڌڻ سان مغلن جي بي پناھ لشڪر تي هن جي نظر پيئي. سيوهڻ جي قلعي جي هڪ ميلن ۽ ڪوهن ۾ اهو لشڪر ڦهليل هو. جئن وڌندا ويا تئن لشڪر جا آواز هن جي ڪنن تائين ايندا ويا. جڏهن ويجھو پهتا ته ان لشڪر کي ڏسي دادن جو هنيون ئي هڄي ويو. هن لشڪر کي منهن ڏيڻ ناممڪن هو. ٽيهه هزار سوار ۽ لک کن پيادل جو هي مغل لشڪر سنڌ ته ڇا، سموري هندستان کي ڏهڪائڻ جي لاءِ ڪافي هو.
جڏهن هو مختلف تنبن وٽان ٿيندي، مجاهد خان جي شاهي شامياني اڳيان پهتا، تڏهن دادن کي پهريون ڀيرو زيبا ياد اچي ويئي. زيبا جو ان وقت ياد اچڻ به هن کي ڏاڍو ڏکيو لڳو، جڏهن سنڌ جي انڊلٺي جھنڊي هيٺان هي منحوس ڪڪر مغل لشڪر جي صورت ۾ پنهنجي اکين آڏو ڏسي رهيو هو. پر جڏهن هو مجاهد خان اڳيان حاضر ڪيو ويو، تڏهن مجاهد خان جومنهن رنگ ڇڏي ويو. ”تون“ مجاهد خان ڄڻ هن کي ڪنهن به صورت ۾ ڏسڻ نٿي گھريو.
”آءٌ حضور جن جي خدمت ۾ پاڻ حاضر ٿيڻ وارو هوس ته اوهان جا هي همراھه نماز پڙهندي، مونکي جھلي آيا آهن!“ دادن مجاهد جي اکين کي پاڻ ڏانهن موٽائڻ لا۽، کيس ٽوڪ هڻندي چيو.
مجاهد خان پنهنجن ماڻهن کي اشارو ڪيو، ۽ تنبو خالي ٿي ويو. مجاهد خان تنبوءَ ۾ عجيب پريشانيءَ جي عالم ۾ اچ وڃ ڪرڻ لڳو. ڪو وقت هو ائين اچ وڃ ڪندو رهيو. پوءِ هڪ هنڌ بيهي رهيوـــــــ ۽ دادن سندس منهن ۾ نهاريندو، هن جي بيچينيءَ کي پڙهندو رهيو. مجاهد خان کيس وري ويهڻ جو اشارو ڪيو، تڏهن دادن کلي چيو: ”حضور جن جيسين بندي جا بند خلاص ڪرڻ جو حڪم نه فرمائين، تيسين بندو آرام سان ڪئين ٿو ويهي سگھندو!“
انهن لفظن جي ٻٽي معنى مجاهد خان کي هيڪاري بي آرام ڪري وڌو. هن پاڻ وڌي، پنهنجي خنجر سان، سندس ٻانهون کوليندي، ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو: ”سنڌي، اسان کي شرمسار ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪر! خدا جو قسم، ظل الاهيءَ جي حڪم عدوليءَ جو خيال نه هجي ها ته آءٌ ڪڏهن به هن مهم تي نه اچان ها!“
دادن ڪوبه جواب نه ڏنو. مغل جو واعدو ڪِني پاڻيءَ جي بوءِ مثل هو، جا بوءِ هنن جي دماغ ۾ ڄڻ گھر ڪري ويئي هئي. پر مجاهد خان هڪ سپاهي هو، سپاهي جو واعدو لوهه تي ليڪو هوندو آهي. پر اڪبر جو حڪم عدوليءَ جو بهانو ان ليڪي کي به ڊاهي ويو. هن آخري ڪوشش ڪرڻ لاءِ چيو: ”پر حضور اوهين ظل الاهي جي سلطنت جا به خير خواهه آهيو. جو شخص قنڌار جي معاملي ۾ ايران سان معاهدا ڪندو وتي، صفوين جي اشاري تي مغل سلطنت سان هٿ چراند ڪرڻ لڳو آهي، انکي سزا ملڻ بدران ظل الاهي هن کي انعام اڪرام سان ٿو نوازي ـــــــــــ اها ڳالهه مونکي سمجھه ۾ نٿي اچي!“
”تو وٽ ڪهڙو ثبوت آهي ته مرزا باقي صفوين جي اشاري تي ٿو هلي؟“ مجاهد خان جي اچ وڃ اوچتو رڪجي ويئي.
”جن سپاهين مونکي گرفتار ڪري آندو هو، انهن منهنجي جامي تلاشي ڪري، هڪ اهڙو دستاويز پاڻ وٽ رکيوآهي، جو ان حقيقت کي ثابت ڪري سگھي ٿو.“ دادن وري اوندهه ۾ تير اڇلائڻ واري انداز ۾ چيو.
مجاهد خان جي حڪم تي اهو خط پيش ڪيو ويو. مجاهد خان جئن جئن اهو خط پڙهندو ويو، سندس منهن ڳاڙهو ٿيندو ويو. اوچتو هن تاڙي وڄائي، وري سپاهين کي گھرائي ورتو.
”محمود خان کي حڪم ڪيو وڃي ته هڪدم مون وٽ هليو اچي!“ مجاهد خان اهو حڪم ڏيندي ديوان تي اچي ويهي رهيو.
سوچ ۽ فڪر جا آثار هن جي منهن تي ڪاوڙ ۾ بدلجندا ويا، ۽ جڏهن محمود خان ڪورنش ڪري، مجاهد خان ڏانهن نهاريو ته هن جي دل ڪنهن اجائي ڊپ کان ٽڪڻ لڳي هئي.
”محمود خان، اسين چاهيون ٿا ته هي خط اسان جي پنهنجي خط سان ڳڏ ظل الاهيءَ کي پيش ڪري، انجو جواب فورن آندو وڃي. ظل الاهي لاهور ۾ منزل انداز آهي؛ اسين چاهيون ٿا ته آگري رواني ٿيڻ کان اڳ هو هن خط جو ملاحظو ڪن!“
”جو حڪم، خان اعظم!“ محمود خان ٽڪندي چيو.
”۽ هن سنڌي کي اسان جي شاميانيءَ ۾، اسان جي مهمان طور رکيو وڃي!“
”حڪم جي هڪدم پيروي ٿيندي، حضور!“ محمود خان ائين چئي تڪڙو ٻاهر هليو ويو.
مجاهد خان دادن تائين آيو. ڪنهن نئينءَ اميد کان دادن جي اکين ۾ سرهائي موٽي آئي. پر مجاهد خان جي اکين ۾ اڃا تائين اُڻتڻ هئي، جنهن کي لڪائڻ لاءِ هن رومال ڪڍي پنهنجو منهن اگھڻ ٿي شروع ڪيو. پوءِ ٻيئي هٿ دادن جي ڪلهن تي رکي هن چيو: ”اسين سنڌين جي بهادريءَ جا متعرف آهيون. مرزا جاني بيگ جي ايڏي ساري لشڪر کي شڪست ڏيڻ تي اسين حيران آهيون. پر جيڪڏهن سنڌين اسان جو مقابلو ڪيو ته اسين لاچار کين سيکت ڏيڻ تي مجبور ٿينداسين!“
”پر حضور، سنڌين جو مغلن سان ته ڪوبه جھيڙو جھڳڙو ڪونهي. هو مقابلو ڪرڻ ڇو چاهيندا؟ هنن جي جنگ ته ترخانن سان آهي!“ دادن نهٺائيءَ مان جواب ڏنو.
”خير، پر هي سنڌي لشڪر جو سپھه سالار سوڍو خان ڪير آهي. اسان سندس همت ۽ مردانگيءَ جون ڏاڍيون ڳالهيون ٻڌيون آهن. ڇا اهو سچ آهي ته هو هڪ عام لوهار آهي؟“ دادن محسوس ڪيو ته مجاهد خان جي پوين لفظن ۾ طنز ۽ ٽوڪ جو اهڙو نشتر هو، جيڪو سڌو سنئون هن کي چڙ ڏيارڻ لاءِ هو. هو سوچڻ لڳو ته ڇا هُو هن کي ٻڌائي ته سوڍو ڪير هو. سوڍي جو تصور ڪندي ئي هن جي اکين ۾ عجيب اُمنگ ڀرجي آيو، ۽ هن ڄڻ ٻاراڻي اتساھه سان چيو: ”سنڌ جي لشڪر ۾ وڙھندڙ هر سپاهي سوڍو آهي، حضور! ۽ انهن سپاهين جي برابر ڪي امير، نواب ۽ درٻاري ڪونهن. انهن ۾ گھڻو ڪري ڪمي، ڪاسبي ۽ پورهيت ماڻهو آهن، جيڪي پنهنجي وطن تان سر گھورڻ ۾، پنهنجيءَ لڄ ۽ آبروءَ لاءِ پنهنجو سڀڪجھه قربان ڪرڻ لاءِ سر سان ڪفن ٻڌي نڪتا آهن. جيسين سنڌ آزاد نه ٿي آهي، تيسين هو سک سان نه سمهندا! “
”پوءِ جي کين اسان سان مقابلو ڪرڻو پيو ته . . . . . . . . . “ مجاهد خان هاڻ خوش طبعي ڪرڻ لڳو هو.
”خدا اهو ڏينهن نه آڻي، حضور! پر جيڪڏهن هنن تي جنگ مڙهي ويئي ته مغل به ياد ڪندا ته ساڻيھه تان سر ڏيڻ وارا سنڌي بهادريءَ ۽ جان نثاريءَ ۾ مغلن کان ڪنهن به طرح گھٽ نه آهن !“ دادن وري به نهٺائي مان چيو.
”ترخانن جي ٻي ڳالھه آهي، ۽ مغلن جي لشڪر سان سامهون ٿيڻ ٻي ڳالھ آهي. اسين جي چاهيون ته سيوهڻ هڪڙي ڏينهن ۾ فتح ڪري سگھون ٿا. اسان جو لشڪر ٿڪل آهي. ان ڪري اسين نٿا چاهيون ته هڪدم کين وڙهڻ تي مجبور ڪريون. پر جيڪڏهن سنڌي اسان جي اطاعت جو اعلان ڪن، ۽ سيوهڻ جو قلعو اسان جي حوالي ڪن ته اسين ظل الاهيءَ اڳيان سندن مقدمو ٻيهر پيش ڪرڻ لاءِ تيار آهيون!“
مجاهد خان جي انهيءَ ڦِڙتيءَ دادن جي دل ۾ پهريون ڀيرو مغلن لاءِ نفرت جي چڻنگ دکائي ڇڏي. ڌاريان نيٺ ڌاريان. هنن مان ڪا اميد رکڻ عبث آهي. هو ڪو ترش جواب ڏيڻ وارو هو پر اوڏيءَ مهل محمود خان مير منشي مڪارم خان سان اندر لنگھي آيو، ۽ دادن چپ ٿي ويو.
”چڱو، تون هاڻ آرام ڪر. اسين صبح جو وري توکي سڏائينداسون ۽ ان مسئلي تي گفتگو ڪنداسين! “ مجاهد خان سندس ڪلهي تي هلڪو زور ڏيندي چيو.
دادن پنهنجي تنبوءِ ڏانهن ويندي، سڄي واٽ مغل لشڪر سان سوڍي جي مقابلي تي سوچيندو رهيو. جڏهن ساڻس گڏ هلندڙ سپاهي، هڪ تنبوءَ اڳيان بيهي رهيو، تڏهن دادن به پنهنجن خوابن مان جاڳي پيو. انهيءَ تنبوءَ اڳيان بيٺل پهريدارن کي سپاهي دادن متعلق هدايتون ڏيئي واپس هليو ويو. دادن جي دکي من ۾ هزارين انومان ۽ وسوسا محشر مچائڻ لڳا هئا. اڪبر ڪهڙو جواب موڪليندو؟ مغل لشڪر ۾ ڪهڙا سردار مرزا باقيءَ جي پاسي هئا؟ خود مجاهد خان کڻي سنڌ جي خلاف نه هجي، پر سندس صلاحڪارن جا ڪهڙا خيال هئا؟ اهي سموريون خبرون وٺڻ لاءِ هن وٽ ڪوبه ذريعو ڪونه هو. هو ڪن هيٺ ڪري، تنبوءَ ۾ داخل ٿيو ته پنهنجي سامهون جيڪي ڏٺائين، تنهن هن جي ذهن جي واچوڙن کي اتي ئي بيهاري ڇڏيو. زيبا پنهنجي اکين ۾ اٿاھه پيار آڻي، هن جي آجيان لاءِ بيٺل هئي. سندس چپن تي اهڙي مرڪ هئي جنهن هن کان اهو وسارائي ڇڏيو ته هاڻ مغل به سنڌ جا اوڏائي دشمن هئا، جيترا ترخان.
”زيبا، تون؟“ دادن جي لفظن ۾ پنهنجائپ بدران اچرج هو.
”اوهان ڪا خبر نه ورتي ته مون کي ئي اچڻو پيو!“ زيبا جي اکين ۾ پيار ڇلڪڻ لڳو، ۽ هن نه چاهيندي به پنهنجا ٻيئي هٿ دادن جي هٿن ۾ ڏنا. دادن جي اکين ۾ نهاريندي هن کي وري دک جو ڇايائون نظر آيون، جن کي هوءَ صدين کان سڃاڻندي هئي. هن جو دکي مسافر اڃا تائين اوترو ئي دکي هو. هن جي پنهنجي دل کي به جھوٻو اچي ويو، ۽ هن هٻڪندي چيو: ”هاڻ ته حضور جن پنهنجو واعدو پورو ڪيو، پوءِ اوهين ايترو دکي ڇيو آهيو؟“
”زيبا، خان اعظم فقط ايترو وعدو پورو ڪيو ته هو سنڌ تي مغل لشڪر چاڙهي آيو آهي، پر ظالمن خلاف نه، مظلومن خلاف. . . . “
۽ هو ڪيترو وقت زيبا کي سنڌ بابت مغل سياست جون ڳالهيون ٻڌائيندو رهيو، سوڍي جون ڳالهيون ڪندي، دادن جي اکين ۾ جا جوت جاڳي آئي، ان هن کي ايڏي معصوميت ڏيئي ڇڏي، جو اهو معصوم دادن هن جي روح کي روئاڙي ويٺو.
” نه نه، ائين هرگز نه ٿيندو! آءٌ حضور کي ائين ڪرڻ نه ڏيندس!“ هوءَ ڄڻ پنهنجي پاڻ سان ڳالهائڻ لڳي هئي. جڏهن ٻانهي کيس ٻڌائڻ آئي ته مجاهد خان کيس سڏايو هو، تڏهن ويندي وقت هن دادن کي اهڙين نظرن سان ڏٺو، جن ۾ پيار سان گڏ هڪ اهڙي عزم جا اهڃاڻ هئا، جو دادن کي به پنهنجا انومان ۽ وسوسا گھڙيءَ لاءِ وسري ويا ۽ هو گھرجندڙ اکين سان ان نئين زيبا جو تصور ڪندي پنهنجي هنڌ تي ليٽي پيو.
زيبا جي موجودگيءَ، زيبا جي پيار ۽ زيبا جي همدرديءَ دادن جي مايوسي کي پاڻ وڌائي ڇڏيو هو. اهو احساس زيبا کي به هو. جيتوڻيڪ هن جي آدرش ۾ زيبا جي پيار ۾ ڪو جھيڙو نه هو، پر انهن ۾ ايترو فاصلو هو، جنهن کي طي ڪرڻ ناممڪن ٿي نظر آيو . . . . پوءِ جڏهن اڪبر جو جواب پهتو، ۽ زيبا کيس ٻڌايو ته اڪبر اهو حڪم ڏنو هو ته باوجود خان اعظم جي خط جي، مرزا باقيءَ خلاف سنڌين جي شورش کي ختم ڪيو وڃي، تڏهن ته دادن پهريون ڀيرو زيبا کي اهڙين نظرن سان ڏٺو، جن ۾ اٿاھه درد جو دريا هنن جي پيار کي لوڙهيندو ٿي ويو. زيبا هن جي اکين جو اهو منظر ڏسڻ نه گھريو، ۽ هوءَ هٿ منهن تي رکي، تکي تکي تنبوءَ کان ٻاهر هلي ويئي.
ان ئي ڏينهن مجاهد خان هن کي سڏايو هو، ۽ کانئس نظرون بچائيندي چيائين، ”سنڌي اسين نهايت شرمسار آهيون. ظل الاهيءَ اسان جي درخواست رد ڪري ڇڏي آهي، ۽ اسان کي مجبورن سيوهڻ تي حملو ڪرڻو پوندو!“
دادن ڪوبه جواب نه ڏنو. هن جي دل ۾ ان مهل فقط هڪڙو ئي خيال هو: هو ڪنهن طرح مغل لشڪر کان نڪري سيوهڻ پهچي. هو ڪجھه چوڻ وارو هو ته مجاهد خان وري چيو: ”پر اسين چاهيون ٿا ته ڪنهن خونريزيءَ ڪرڻ بنان، جيڪڏهن سنڌي اطاعت جو قسم کڻن ته اسين ساڻن صلح ڪرڻ ۽ مرزا باقيءَ ۽ سنڌين جي وچ ۾ بهتر لاڳاپن قائم ڪرڻ لاءِ ذميداري کڻڻ لاءِ تيار آهيون. ان لاءِ اسان سوچيو آهي ته محمود خان، دلاور خان، ۽ تون گڏجي سنڌين جي سپھه سالار سان صلح جون ڳالهيون ڪريو!“
دادن کي ڄڻ ڪَکَ جو سهارو ملي ويو، ۽ هو مجاهد خان ڏانهن شڪر گذاريءَ جي نظرن سان ڏسندي، شامياني کان ٻاهر نڪري آيو.