4
پر جڏهن کان قنڌاري، مڪڙن جيان سنڌ تي وريا هئا، تڏهن کان ڄڻ انهن داستانن جي ڪا ڪَڙي وڃائجي ويئي هئي. قصا ڪهاڻيون ۽ داستان اُتي ئي بيهي رهيا، اڳتي وڌي نه سگھيا. انهن جي اڳ جي خبر هئي، پر پڇاريءَ جي ڪنهن کي خبر نه هئي. پوڙهيون پڪيون هاڻ فقط پراڻا قصا، پراڻيون ڪٿائون کڻنديون هيون، ۽ پوءِ ڄڻ ٽوڪ هڻي چونديون هيون ته هاڻ اهڙا مانجھي مڙس ڪٿي؟ اهي قصا ڪهاڻيون به کٽنديون ٿي ويون، زندگي هلندي رهي. فقط پورهئي تائين محدود رهجي ويئي. ظاهر ته ڪنهن کي سمجھه ۾ ڪونه ٿي آيو ته ڇو زندگيءَ جي ڪهاڻين جي ڌارا روڪجي ويئي هئي، ڇو زندگي ماٺي ٿي، ڪني ٿيندي ٿي ويئي. مڙسن جي منهن ۾ سرهائي ڇو نه هئي؟ اوسيئڙن ڪڍڻ جھڙا جوان ڇو نه هئا؟ پر هنن کي هڪ ڳالھه ضرور اهڃاڻ طور ياد ٿي آئي. اڳي سنڌ ۾ قنڌاري ڪونه هئا: پنهنجا هئا؛ ڌاريان، پراوا، اوپرا ڪي به نه هئا، ۽ هاڻ سنڌ ۾ جتي ڪٿي قنڌاري هئا، جن پاڻ کي ڪڏهن ارغون ته ڪڏهن ترخان ٿي سڏايو؛ ۽ هنن جي ڪري قنڌار جي رستي کان، يا ملتان جي رستي کان ڪڏهن ايراني ٿي آيا ته ڪڏهن توراني، ڪڏهن تيموري ته ڪڏهن مغل، ڪڏهن عراقي ته ڪڏهن شيرازي. ڪي مولوي بنجي ٿي آيا ته ڪي مسجدن جا پيش امام، ڪي سوداگر بنجي ٿي آيا ته ڪي سوديباز، ڪي لشڪري هئا ته ڪي هزاري ۽ پنج ھزاري. هنن مان هر ڪنهن ترخانن ۽ ارغون سردارن سان پنهنجي مٽي مائٽي ٿي ڏيکاري، ڪي ماما ته ڪي چاچا، ڪي چاچي جا پٽ ته ڪي مامي جا؛ جنهن به فارسي ٿي ڳالهائي سو سرڪار جو مائٽ هو!
نئين سرڪار جي سائي ۾ جانڻ جو راڄ به ٻين پورهيتن سان ماڪوڙين وانگر پورهيو ڪندو رهيو. راڄ جي وڏڙن کي ڪنهن ڪن ڦوڪ ڏيئي ڇڏي ته جوانن کي گھر کان ٻاهر نه ڪڍندا ته حياتي ائين ئي بنان ڪنهن باھه ٻرڻ جي گذري ويندي. ٻڍڙن به اها ڳالھه کڻي ڳنڍ ٻڌي هئي. جوانن کي ٻاهر جي هوا کان روڪڻ ڪاڻ، اڃا مڇن جي ساوڪ ٿي نڪتين ته کين پرڻائي ٿي ڇڏيائون، ۽ ننڍا نيٽا جوانڙا پنهنجي ونين سان خوش، پنهنجي هَرَ پنهنجي کيڙ ۾ جنبي ويندا هئا. پر جوانن جي منهن ۾ اها سرهائي نه هئي، جا هنن جي پنهنجي منهن ۾ جوانيءَ ڀيري هوندي هئي. هنن جي عمر جيئن جيئن گذرندي ويئي، تيئن تيئن سندن منهن وڌيڪ اَڻڀا ۽ ٻُسا ٿيندا ويا، ۽ ٻڍڙا کين چئي ڏيندا هئا ته: ”ابا، ڪو اهڙو واءُ وريو آهي، جو اوهان ۾ به اُها ڳالھه ئي ڪانهي، جا اسان ۾ هوندي هئي!“ هو کين سمجھائي به نٿي سگھيا، جيتوڻيڪ ڳالھه هميشه سندن چپن تائين اچي ويندي هئي.
پر رُت بدلي، ۽ وايو منڊل ۾ رت جي بوءِ ڀرجي ويئي. ڪڻڪن جا لابارا هئا. کرا اَن کان بنھه ڦاٽا ٿي. ڳوٺ جا سمورا مڙس اچي کرن اڳيان بيٺا. جنهن جيتري ٻني کيڙي، اهو اوترو اَن کڻندو. پوڙهئي جي ورڇ هئي، اَن جي ورڇ ڪانه هئي ــــ ٻه داڻا هيڏانهن ڪي هوڏانهن. ساڳئي ابي ڏاڏي جو اولاد هئا. اَن جي داڻي تان ڪهڙيون لٺيون ڪهاڙيون کڻبيون. لُهار کي، واڍي کي، رازي کي، ۽ مسيت جي مُلي کي وَٽ ڏيئي، باقي اَن ڳوٺ وارا پنهنجي پنهنجي ورڇ آهر گھر کڻي ويندا هئا. هيلوڪو فصل به ڀل ڀلان جھڙو ٿيو هو. هاڪ پئي پيئي راڄن ۾. پوڙها پيرسن پاڻ ۾ چرچا گهٻا ڪري رهيا هئا ته پريان مٽيءَ جو هڪ واچوڙو هنن ڏانهن وڌندو آيو. واچوڙي ۾ گھوڙن جي سُنبن جو آواز هو، ڄڻ ڪو لشڪر چڙهندو ٿي آيو. جن پيرسنن جنگين وارا ڏينهن ڏٺا هئا، تن انهن سنبن جي آواز مان ئي سڃاتو ته هي ڪي ويري وريا آهن. کين اها اُڻتڻ وٺي ويئي ته ننڍو رت آهي، جيڪڏهن ڪنهن ڳالھه تان بحثا بحثي ٿي ته رتوڇاڻ ضرور ٿيندي. ان ڪري ننڍن نيٽن کي وڏڙن اها هدايت ڪري ڇڏي ته ڪير به هجي، هنن مان ڪو سوال جواب نه ڪري پاڻيهي وڏا ڳالهائيندا.
اڃا هنن کي اها صلاح مس ڏني، ته پهريون سوار کين نظر آيو. ترخان پري کان ئي پڌرو. هن جي پويان پنجاهي کن ٻيا به ترخان هئا. هو همراھه وڌي اچي کرن اڳيان لٿو، ۽ فارسي ۾ ڪجھه چيائين.
”اسين اها ٻولي ڪانه ڄاڻون، جوان! سنڌي ڳالهاءِ ته سمجھون!“ هڪڙي ٻڍڙي چيو.
سپاهين مان هڪڙو ڄڻو وڌي اڳيان آيو، ۽ گھڙي لاءِ هو پنهنجي سردار سان ڪجھه ڳالهائيندو رهيو، ۽ پوءِ هنن ڏانهن منهن ڪري چيائين: ”هي زمينون امير ڪوڪلتاش ارغون جون آهن، انهن جي پيدائش به هن جي آهي، اسين اها کڻڻ آيا آهيون.“
ههڙي ڳالھه نه ٻُڌي نه سُڻي؛ نه ٿي، نه ٿيندي. هي ڪهڙو واءَ وريو هو جو ماڻهن جو داڻو پاڻي به محفوظّ ڪونه هو. هڪڙي پيرسن ڄڻ ڳالھه نه سمجھندي چيو: ”ابا، اسين هتي ايامن کان ويٺل آهيون: ابي ڏاڏي هتان جا آهيون. اسان کي ته سڌ ئي ڪانهي ته هي ٻنيون ڪي ٻئي ڪنهن جون آهن.“
”هي زمينون اصل ۾ سمن جون هيون. سمن کان حڪومت اسان ورتي آهي، ۽ ان زمينن جا مالڪ سما ڪڇ لڏي ويا آهن. ان ڪري حضور جن هيءُ سڄي جاگير امير ڪوڪلتاش کي عنايت ڪئي آهي.“ سپاهيءَ چيو.
”ابا، الله الله ڪريو. هي ٻنيون سمن جون وري ڪٿان آيون؟ هنن ٻنين جي نه ڪا اڳي ڪنهن اسان کان گھُر ڪئي آهي، نه ڪو گھرندو به. اسان جي ابن ڏاڏن هنن زمينن کي ڪِيڻون ڏيئي، جھنگ صاف ڪري سنئون پٽ ڪيو. اسان جي وڏڙن هتي هر کيڙيا، پوکون پوکيون؛ تُهان پوءِ اسان انهن کي پنهنجو رت ست ڏنو، ۽ هاڻ اسان جو هي اولاد پيو انهن کي سنڀالي. هر کيڙيون اسين، ٻني ڪنهن ٻئي جي، سا ڳالھه ڪيئن ٿيندي؟“ ٻڍڙي ڄڻ ڪچهري مچائڻ واري ڍنگ ۾ چيو.
سپاهي وري پنهنجي سردار سان ڀڻ ڀڻ ۾ لڳي ويو، ۽ پوءِ سڌو ٿي چيائين، ”سرڪار اوهان جي حقن تي ويچار ڪندي. پر هيءَ زمين امير ڪوڪلتاش جي جاگير آهي، سو پيدائش مان اَڌ اُن جو آهي. باقي اڌ مان به اڌ اوهان جو، اڌ سرڪار جو!“
ڳوٺ جي ماڻهن ۾ چوٻول ٿي ويو. نوجوانن جي ڪلهن ۾ ڄڻ ته ڇڪي پوندي ٿي ويئي. سندن هٿن ۾ ڪنهن بانٺي گھوٻاٽي کڻڻ لاءِ گھه ٿيڻ لڳي. پر ٻڍڙن کين اکين ئي اکين ۾ ميڙون منٿون ڪيون، ان ڪري لاچار هو چپ ڪري بيٺا رهيا. سندن نظرون سپاهين ۾ کتل هيون. هو اهوئي سوچي رهيا هئا؛ مڙس مڙس جو مٽ آهي؛ اهڙا هي ڪهڙا آسمان تان لهي آيا آهن، جو ائين زوري اسان جو اَن کڻي ويندا.
ٻڍڙا پنهنجي پاڻ ۾ چڻ ڀڻ ۾ لڳي ويا. هو ايترو سمجھي ويا ته سپاهي جنهن مقصد لاءِ آيا هئا، تنهن کي پوري ڪرڻ بنان رهندا ڪونه، ۽ پوءِ ننڍن نيٽڻ کي ڪيترو جھلبو. آخر هڪڙي پيرسن سپاهيءَ کي سڏ ڪندي چيو: ”ابا، اها ڳالھ ائين ڪانه نبرندي. اوهين پري کان پنڌ ڪري پيا ٿا ڏسجو، لهو، ڇاندو پاڻي ڪريو، ٿڪ ڀڃو. ڳالھه ڳالھه سان ڇٽندي. پوءِ به اَن اهو پيو آهي، ڀڄي ڪونه ٿو وڃي!“
سپاهيءَ سمجھيو ته ڳوٺ جا ماڻهو ڊڄي ويا آهن. هو واقعي وڏي منزل هڻي آيا هئا؛ ههڙي صلاح لاءِ ڄڻ اڳيئي آتا هئا. هن پنهنجي سردار کي فارسيءَ ۾ اها ڳالھ سمجھائي. اَن کڻي وڃڻ لاءِ کين ڍڳي گاڏين جي ۽ وهٽن جي به ضرورت هئي، سي به ته ڳوٺ وارن کان ئي ته وٺڻا هئن. ان ڪري سياست کان ڪم وٺڻ بهتر هو. اها صلاح ڪري هو لهي پيا، ۽ اتي ئي تنبو هڻڻ کي لڳي ويا. ٻڍڙن گھرن ڏانهن ماڻهو ڊوڙايا ته ڳوٺان ماني ٺهرائي کڻائي اچن. مهمان نوازي ته هنن جو مَرڪ هو. متان ڌاريان ائين سمجھن ته ٻيلي سنڌين وٽ وياسون ته مانيءَ جي صلاح به ڪانه هنيائون.
ديڳيون چڙهي ويون، ڦنڊرون ڪسجڻ لڳيون، ۽ ڳوٺ جون زائفائون ٿوٻين تي ڍڳڙن مٿان ڍڳڙ لاهڻ ويهي رهيون. پوڙها مڙس مهمانن کي ماني کارائڻ کي لڳي ويا، پر ڳوٺ جا جوان ڄڻ اڄ خود پنهنجي وڏڙن کان باغي ٿي پيا هئا، سڀني مان جانڻ جي پٽ عمر کان ويٺو ئي نٿي ٿيو. عمر کي ڳوٺ ۾ هونئن ئي اربيلو بيپرواھه سڏيندا هئا. ڪنهن کي وٺ ئي نه ڏيندو هو. وڏن جي ته چوڻ ۾ ئي ڪونه هو. خود جانڻ به کيس ڪونه جھليندو هو. چاچهنس نبو ته کليو کلايو چوندو وتندو هو ته ”ادا، جڏهن کان ڇورو ٻه ٽي ڀيرا شهر گھمي آيو آهي، اصل وڻ گھوڙو ٻڌڻ نٿو ڏئي. رڳو سنڌ سنڌ ڪري منجھي پيو آهي ـــــ سنڌي هيئن، سنڌي هونئن، ڄڻ سنڌ جو ڪاڄ مٿس جھُلي پيو آهي!“
اڄ به عمر اک هڻي، پنهنجن ساٿين جيڏن کي ونجھه وٽيءَ واري پٽ تي گڏ ٿيڻ جي نِينڍ ڏني. هڪڙو هڪڙو ٿي، وڏڙن جي نظر گسائيندو، کسڪندو ويو. جڏهن ويهارو مڙسن جو گڏ ٿيو، تڏهن عمر چيو: ”آءٌ اوهان کي اڳي ئي چوندو هوس ته هي ڌاريون نانگ ڪڏهن نه ڪڏهن اسان کي به ڏنگيندو. هاڻ ته پنهنجي ڪنين ٻڌوَ، پنهنجي اکيئن ڏٺو ـــ هاڻ ڇا صلاح آهي؟“
”جيڪا صلاح سڄي سنگت جي، پر وڏا ڇا چوندا؟“
”وڏا اهوئي چوندا جيڪي ترخانن کي چيائون. هينئر اڌ ڏيڻ تي راضي ٿيندا، سڀاڻي هو ٽي پتيون کڻي ويندا، ۽ پرينهن . . . پرينهن اسان جي اکيان اڳيان اسان جي ننگن کي ڪاهي ويندا؛ انهن جي به بٽئي ٿيندي ويرم ڪانه لڳندي!“ عمر جي اکرن مان جنسي باھه جا اُلا نڪري، سڀني کي ساڙڻ لڳا.
”ڌرتي اسان جي، پورهيو اسان جو، اَن اپايون اسان ۽ کڻي وڃن ڌاريان، ان کان ٻڏي مرڻ ڀلو،“ هڪ ٻئي جوان خفي ٿيندي چيو.
”سچ پچ جي اڄ ماٺ ڪري ويهي رهياسون ته هر لاباري مهل، پرائي مال تي ٽوپي نراڙ تي، ترخان اچي سڀڪجھه ٻُهاري ويندا.“ هڪڙي ٻئي همراھه چيو، جنهن کي اڃا مُڇن جي ساوڪ مس آئي هئي.
”۽ پوءِ . . . . . . پوءِ وارو ايندو مال جو، وهٽن جو. جيڪا ڳنئون مينهن پسند آين، سا ٿيندي سرڪاري مال . . . . “ عمر کان صبر ڪيو نٿي ٿيو. هو اڃا ڪجھه چوڻ تي هو، پر ڪجھه سوچي چپ ٿي ويو.
”هي ته ”مُئو پر، پٽجي هيل“ واري ڳالھه ٿي ــــــ چي سما هتان لڏي ڪڇ هليا ويا، ان ڪري هيءَ زمين سرڪار جاگير ڪري ڪنهن کي ڏني آهي؛ ۽ اسان جي وڏڙن جا هڏا، جي پورهيو ڪندي ڪندي هن ڌرتيءَ ۾ گڏجي مسجي ويا آهن، ڪيڻون ڏيندي، هر هلائيندي، گُڏون ڪڍندي، آرهڙن سيارن ۾ جو اسان پنهنجو رت ست هن ڌرتيءَ کي ڏنو، سو ڪنهن کي ياد ئي ڪونه ٿو پوي!“ هڪڙي جوان ڄڻ شڪايت پيش ڪندي چيو.
”ٻيلي ڳالھه ٻڌي اٿو؛ مڙس اهي جي پنهنجي لڄن تان گھورجي وڃن. هيءَ ڌرتي اسان جي لڄ آهي. اسان جي جيجل ماءُ آهي، جيسين منهنجي سريءَ ۾ ساھه آهي، تيسين ته ڪو ترخان هجي کڻي ترخان جو بابو هجي، ان داڻي ۾ هٿ ڪونه وجھندو. اوهين جي مون سان ساٿ نه ڏيندا ته آءُ اڪيلو به هنن سان وڙهڻ کان نه مڙندس!“ عمر پنهنجو فيصلو ڪندي چيو.
جوانن ۾ چوٻول پئجي ويو. ”اسين سڀ ساٿ آهيون. اَن اسان جي لاش تان لنگھي کڻندا!“
”ته پوءِ اچو ته يڪو نبيرو ڪريون، يا هو اسان کي ماري اَن کڻي وڃن يا اسان جون ڪهاڙيون هنن جي رت سان رڱجي سراڻ چڙهنديون!“ عمر اٿندي چيو.
سڀڪو پنهنجي گھران وڃي ڪهاڙي کڻي آيو. زالن جو پنهجي پٽن، ڀائرن ۽ گھوٽن کي ڪهاڙيون کڻندو ڏٺو، تڏهن سندن من به گائون مائون ٿيڻ لڳا. يا الاهي خير، هي ويٺي ويٺي نينگرن کي ڇا ٿيو؟ هي ڪهاڙيون ڇا لاءِ؟ هو پلئه کڻي ڌڻي در ٻاڏائڻ لڳيون. ڌڻي منهنجا، پنهنجي رسول جي صدقي هنن کي هر ويريءَ کان بچائج! هنن الائي ڪيتريون باسون باسيون. الائي ڪيترا سوڻ آسون ڪيا، رڳو ان لاءِ ته نينگر صحيح سلامت موٽي اچن.
جڏهن ترخان ماني کائي واندا ٿيا، تڏهن سنڌي ڳالهائيندڙ سپاهيءَ ڪُراڙن کي چيو ته اَن کڻي وڃڻ لاءِ گاڏيون به هنن کي ڏيڻيون پونديون؛ ۽ هنن اهو به فيصلو ڪيو هو ته ٽن پتين بدران رڳو اڌ ان کڻي ويندا جو هارپ جو حق جتي ڪٿي اڌ حصو هو. پير مردن جا ڪنڌ هيٺ ٿي ويا. هن انڌير جو هنن وٽ سواءِ صبر جي ڪوبه جواب نه هو. جڏهن سپاهي ان جي کرن ڏانهن وڌيا، تڏهن هنن ويهارو مڙسن کي ڪهاڙين سان اڳي ئي اتي بيٺل ڏٺو، جن هنن کي اهڙن نظرن سان ڏٺو، جن ۾ هاڻ ڪابه مهمان نوازي نه هئي.
پير مرد به پنهنجي نينگرن کي ڪهاڙي سان ڏٺو ته هو به حيران ٿي ويا. جانڻ پٽ کان پڇيو، ”ابا عمر، هي ڇا آهي؟“
”بابا، اسان جي جيئري جي ترخان اَن کڻي وڃن ته اهڙي حياتي تي حيف آهي!“
جانڻ ۽ ٻيا به منجھي بيهي رهيا. ڳالھه جوانن جي سچي هئي. ڪو وقت هو جو هنن به ترخانن سان چوٽون کاڌيون هيون. وهي چري چوندا آهن ته هت ته ڄمار چري ٿي پئي هئي. هنن کي منجھيل ڏسي، سنڌي ڳالهائيندڙ سپاهيءَ چيو، ”اجائي رتو ڇاڻ ٿيندي مڙي وڃو!“ هن آهستي چيو، پر سندس لفظن جو دڙڪو ڪنهن کان ڳجھو نه هو.
اوچتو سردار پنهنجي ترار اُڀي ڪندي، گھوڙي کي اڙي هنئي. هوڏانهن ڪهاڙيون اُڀيون ٿي پنهنجا نشانا ڳولڻ لڳيون. پيرسنن مان هڪ ٻه ته اڳ ۾ هجڻ ڪري پهرين وارن ۾ اچي ڌڪجي ڪِري پيا. ٻين هيڏانهن هوڏانهن ڏسي، ٻيو ڪجھه نظر نه آين ته تنبن جا ڪلا، ۽ سڪل بانٺا کڻي ورتا ۽ پنهنجن ٻچن سان گڏ وڙهڻ بيهي رهيا. راڙو راڙ مچي ويئي. گھوڙن جي هڻڪار، ترارين ۽ ڪهاڙين جي ٽڪرائڻ جي آوازن، ترخانن جي رڙين، ۽ ڳوٺاڻن جي هڪلن اهڙو هنگامو پيدا ڪيو، جنهن جا پڙاڏا دور دور پهچڻ لڳا. عمر جي ڪهاڙي باھه جي ڄڀيءَ وانگر ترخانن تي ڪڙڪڻ لڳي. جوانن ڪهاڙيون ائين ٿي هلايون، ڄڻ ڪهاڙين ۾ ساھ پئجي ويو، ۽ باز وانگر هڪڙي شڪار کي ڌڪ هڻندي، ٻئي تائين ٿي پهتيون. جانڻ وٽ ڪوبه هٿيار ڪونه هو. هڪڙي ترخان جو وار بچائي، هن کڻي چيلھه ۾ هٿ وڌس، ۽ پوءِ کيس ٻنهي هٿن ۾ کڻي، وٺي ٻين ترخانن جي وچ ۾ اڇلايائين. ترخان جي ترار هيٺ ڪري پئي، سا جيئن نِئڙي ٿي کنيائين، ته ٻئي هڪڙي ترخان جي ترار سندس ڏورو ڪپي ويئي. سور کان هو وري اُڀو ٿي ويو. ان ترخان وري مٿس وار ڪيو، پر هن جي ٻانهن مٿي رهجي ويئي. هڪڙي سنڌيءَ جي ڪهاڙي سندس چيلھه ڪپي ويئي، ۽ هو رنڀ ڪري منهن ڀر زمين ۾ گڏجي ويو. جانڻ جھٽ هڻي سندس ترار کسي ورتي، ۽ پاسي ۾ هڪ ترخان جي پٺ ۾ لنگھائي ڏني. ترخان اهڙي ڪيڪ ڪئي، جو خود جانڻ جا وار اُڀا ٿي ويا. هن ترار ڇڪي ڪڍي ته ترار سان گڏ ترخان به مٿائنس ڪِريو. ٻي ٻانهن ڌڪيل هجڻ ڪري هو پاڻ سنڀالي نه سگھيو، ۽ آٿڙجي ڪِري پيو. جوانن مان عمر ۽ سندس ٻه ساٿي سردار ڏانهن وڌيا، پر سردار جي چوڌاري ترخانن اهڙو گھيرو ٺاهيو هو، جو جيڪڏهن هو اڳيان وڌي بجاءِ ترخان تي وار ڪرڻ جي گھوڙي جي پٺ تي وار ڪيو. گھوڙي کي ڌڪ لڳو ته اڳيون ٻئي ٽنگون مٿي کڻي پوين ٽنگن ڀر ويهي رهيو، وري اٿڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. گھيري کي ٽوڙڻ لاءِ اهو وجھه ڪافي هو. عمر ۽ ٻه ٻيا همراھه گھيري جي وچ ۾ پهچي ويا. عمر جي ڪهاڙي سردار جي ٻانهن ڪلهي وٽان ڪپي ويئي. سردار ڪريو، ته ترخانن ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو، ۽ وار ڪندا، پوئتي هٽڻ لڳا. ڀڄڻ ۾ پيا ته ڪنڌ ورائي پويان ڪونه نهاريائون.
زالن جو، هاهوڪار ۽ رڙيون ڪوڪون ٻُڌيون، سي پيرين اُگھاڙيون کرن ڏانهن ڀڳيون. اتي پهچي جيڪي ڏٺائون، تنهن هنن جي هنيانءَ ۾ چڪ وجھي ڇڏيو، ۽ سڀڪا پنهنجي ڀاءُ يا مڙس کي ڪريلن ۽ ڌڪيلن ۾ ڳولڻ ۾ لڳي ويئي. ٽي پيرسن، ۽ ٻه جوان سنڌين جا اُڦٽ مري پيا هئا. پنج ڇھ ڌڪجي پيا هئا. عمر کي جنهن ٿي ڏٺو؛ تنهن ٿي سمجھيو ته هو ڪو سڄو ڌڪيو پيو هو، پر هن کي رڳو ڪلهي وٽ هڪ ترار جو ڌڪ لڳل هو. باقي ٻين جي رت هن جا ڪپڙا رت ورنا ڪري ڇڏيا هئا. ترخانن مان نَو ڄڻا ته مئا پيا هئا، ڇھه ڄڻا اهڙا ڌڪيل هئا، جو بچڻ جو آسرو ڪونه هو. ٽي چار ڄڻا پنهنجن ڌڪن کان ڪنجھندا ڪرڪندا نظر آين. انهن مان هڪڙي جي ٽنگ سٿر وٽان ڪپجي ويئي هئي. اهو سنڌي ڳالهائيندڙ ترخان هو.
جوان ڊوڙي گھرن مان کٽون ۽ تڏا کڻي آيا، ۽ لاشن ۽ ڦٽيلن کي گھر پهچائڻ لڳا. سڀني جي اکين ۾ هڪ عجيب چمڪ هئي، جنهن سندن منهن تي سورهيه پڻي کان سرشار هيون. ڪي البت اهو سوچي رهيا هئا ته هيل ته ان جا کرا بچي ويا، پر آئيندي ڇا ٿيندو؟ ڪوڪلتاش کي اهو نياپو مليو ته سانڊي وانگر ڳاڙهو ٿي ويندو ۽ بدلي وٺڻ لاءِ ضرور ڪاهي ايندو. ڦٽيلن کي گھر پهچائي، وري جوانن به پاڻ ۾ سس پس ڪرڻ شروع ڪئي، ۽ پنهنجي واهڻ کي راتاهي کان بچائڻ جون رٿون رٿڻ ويهي رهيا. ڳوٺ ڏانهن ايندڙ رستن تي پهري ڏيڻ جون صلاحون ڪندي، هنن عمر جي هڪ رٿ تي عمل ڪرڻ شروع ڪري ڏنو. ان رستي کي هيٺان ئي هيٺان سرنگھه وانگر کوٽي، مٿان وري بُھه ۽ ڪک اهڙي طرح سانداري ڇڏيائون، جو پريان ڪنهن کي به شڪ نه پوي ته انهن ڪکن هيٺان ڪي کاهيون کوٽيل هيون.
جانڻ جي چوڻ تي ڳوٺ جا پيرمرد به هاڻ صلح بدران پنهنجين زمينن ۽ پنهنجي آبروءَ لاءِ وڙهڻ لاءِ تيار ٿي ويا. جانڻ ته ترخانن سان جھيڙي چڪو هو، تنهن کي پڪ هئي ته ڪوڪلتاش حملو ضرور ڪندو. هن ويجھيءَ ڇڪ ۾ پنهنجن سمورن سنگتين کي چوائي موڪليو ته سڄڻپي ڏيکارڻ جو وقت اچي ويو آهي، ۽ جنهن کي واهر ڪرڻي هجي سو هليو اچي. ٿورن ڏينهن ۾ هي ننڍڙو ڳوٺڙو چڱي موچاري ڇانوڻي بڻجي ويو. ماڻهن ۾ هاڻ ڊپ ۽ هراس بدران ايمان ۽ گھمنڊ موٽي آيو هو. رات جو پهري وقت همراھ ڪچهريون ڪندي، ترخانن سان کاڌل چوٽن جون ڪهاڻيون کڻي ويهندا هئا. چار پهر گذارڻ لاءِ سنڌ جي سورهين بابت نڙ بيت، ڳجھارتون ۽ پروليون سر ڪرڻ ويهي رهندا هئا؛ پوءِ جڏهن فجر جي ٻانگ ايندي هئي؛ تڏهن سڀڪو ڪلمو ڀري مسجد جو رخ ڪندو هو. پنهنجي وڏڙن جون ڳالهيون ٻڌي، ننڍن جوانن جا حوصلا جيئن پوءِ تيئن وڌندا ويا. هو روز اٺسٺا ٺاهيندا هئا، مورچن تي ويهي دشمن جو انتظار ڪندا هئا، ماڻهو ٻيلهاڙا وڙهندا هئا، ۽ ڪڏهن ڪڏهن دشمن جي حملي جا سانگ ڪري، پنهنجي رٿائن جي اوڻاين کي ظاهر ڪندا هئا.
زائفائون پنهنجي مُنهن سُنهن جوانن ۽ وڏڙن جون چوٻوليون ٻڌي پنهنجا اٺسٺا ٺاهينديون هيون ڀٽارين کي ڏهي، منڌيون کڻي، ٻه ٻه چار گڏجي ڏڌ ولوڙڻ ويهنديون هيون ته بجاءِ سئيءَ، يا سيبي، يا سڱن ۽ مٽن مائيٽن جي ڳالهين جي، پنهنجي مڙسالن جي سورهيائين جون ڳالهيون کڻنديون هيون. ڏڌ مکڻ کان واندڪائيءَ کان پوءِ، هو هٿيارن کي هٿ مهٽ ڪرڻ ويهي رهنديون هيون. ڪهاڙين، ترارين ۽ ڀالن جون ساراهون هلنديون هيون، ڳنن جي چَٽن، ۽ ڦارن جي تجلين جون ڪهاڻيون ڳائبيون هيون.
پر دشمن هنن کان وڌيڪ حرفتي هو. ٽي مهينا گذري ويا پر ڪوڪلتاش جا ماڻهو ڄڻ ته آيا ئي ڪونه هئا. سندس سپاهي، جيڪي ڌڪجي ويا هئا، سي به چڱا ڀلا ٿي، معافيون گھري روانا ٿي ويا. ڪن جوانن جو خيال هو ته کين واس وڃڻ جي موڪل ئي نه ڏجي، پر وڏڙن ان کي سنڌي سورهين جي شان وٽان نه سمجھي، کين کير مکڻ کارائي، رضا خوشيءَ سان موڪل ڏني ته وڃي پنهنجن ٻچن ڀيڙا ٿين. هنن به وڃي ڪوڪلتاش کي ڳوٺ وارن جي تيارن، ۽ پري پري کان آيل سنڌي سرويچن جون خبرون ڏنيون هيون. ايترو وقت جو گذري ويو ته ڳوٺ جي ماڻهن کي پڪ ٿيندي ويئي ته ترخانن شايد پنهنجي غلطي محسوس ڪئي هوندي، يا سرڪار به کين اهڙي ظلم تي لعنت ملامت ڪئي هوندي، ان ڪري ترخان وري ڳوٺ جو رخ نه ڪندا. هنن جون چونڪيون ۽ پهريداريون هري هري ئي سست پونديون ويون. ٻاهريان يار دوست ساٿي سڄڻ به موڪلائي وڃڻ لڳا، ۽ ڳوٺڙو وري اَمن ۽ سڪون جي حياتي گذارڻ ۽ پنهنجي پورهئي ۾ مست رهڻ لڳو.
محرم جي ڏهين تاريخ هئي، ڳوٺ جي ماڻهن مان اڌ کان مٿي ماڻهو روزائتا هئا. ٺٽي مان هڪ وڏو مولوي وعظ ڪرڻ لاءِ گھرايو هئائون. سانجھي ٻانگ کان ٿورو اڳ، ماڻهو هري هري ٿي مسجد ۾ گڏ ٿيڻ لڳا. جن جوانن کي چونڪين ۽ مورچن تي رهڻو هو سي به اڄ ٺٽي جي مولوي صاحب جو وعظ ٻڌڻ ڪاڻ مسجد ڏانهن رڙهي آيا هئا. سج جو آخري ڪِرڻو، روزائتن جي منهن تي شڪراني جو پاڇو وجھندي مسجد جي گنبدن کان گھڻو دور، سنڌ ساگر ۾ سمائجي ويو، ۽ دينو ٻانگي پنهنجي پرسوز آواز ۾ ٻانگ شروع ڪئي ”الله اڪبر، الله اڪبر، الله اڪبر، الله اڪبر، اشهد . . . . . . “ اوچتو دينوءَ جو آواز روڪجي ويو ۽ گھڙيءَ ساهت کان پوءِ ”لا الله“ جي آواز جو سوز هڪ نئين معنى سان سمورن ماڻهن تي ڇانئجي ويو، ۽ دينو چاڙهي جي ڏاڪڻ تان ٿڙندو ٿاٻرندو اچي ڪن نمازين جي وچ ۾ ڪريو. هڪ تير سندس نڙگھٽ ۾ کتل هو، ۽ هن جو ساھه ٻانگ جا آخري حرف آلاپڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. ان ساڳيءَ گھڙيءَ ۾ زالن ٻارن جون ڪيڪون آسمان ڏارڻ لڳيون. گھوڙن جون هڻڪارون، هٿيارن جا شپڪا، ۽ سوارن جون هڪلون، دز ۽ مٽيءَ جي غبار سان گڏجي، قيامت ۽ محشر جو غوغاءُ بنجي ويون. جوان هڪدم پنهنجن مورچن ڏانهن ڀڳا؛ ڪي پنهنجي گھرن ڏانهن ڊوڙيا؛ ۽ ڪي پيرسن اتي ئي سجدي ۾ ڪري ڌڻيءَ در ٻاڏائڻ لڳا. ڪنهن کي به پنهنجو هوش نه هو؛ پيرين اگھاڙا، هٿيارن بنا هر ڪو پنهنجي منزل ڏانهن وڌي ويو. پير ترخان هيل ڪنهن ڳوٺ تي ڪاھه ڪرڻ بدران وڏيءَ جنگ لاءِ سَنبري آيا هئا. مسجد مان نڪرڻ تي ئي ماڻهن ڏٺو ته ترخان ماڪڙ وانگر ڳوٺ ۾ ڦهلجي ويا هئا، ۽ جيڪو ٿي سامهون آين، ان تي هڪ ئي وقت ۾ ڏھه ڏھه تراريون ۽ ڀالا ٽٽي ٿي پيا. جوان مورچن تي پهچڻ کان اڳ ڌڪجندا، ڦٽجندا، ڪرندا ويا. ڪن جوانن مڙسي ڪري ڪنهن نه ڪنهن ترخان کي گھوڙي تان لاهي، ڪو ڀالو ڪا ترار هٿ ڪري وڌي، ۽ ان طرح سان وڙهندي وڙهندي پنهنجن مورچن ڏانهن وڌڻ لڳا. پر ترخانن جي ڪُت خلق هزارن جي تعداد ۾ هئي. انهن سان وڙهي پوري پوڻ اڻ ٿيڻي هئي . . . . . ۽ پوءِ جڏهن ترخانن گھرن ۽ لوڙهن کي باهيون ڏيڻ شروع ڪيون، تڏهن سڀني جون همتون جواب ڏئي ويون. پنهنجن ٻچن کي بچائڻ لاءِ هر ڪو پنهنجي پنهنجي گھر ڏانهن ڀڳو. هڪڙو ترخان گھوڙو ڊوڙائيندو وڏي چوندو ويو: ”سنڌيو، پنهنجي زائفائن ۽ ٻارن جي جان پياري اَٿو ته پيش پئو . . . . . !“
جڏهن هاهوڙ ڍري ٿي، تڏهن امير ڪوڪلتاش اڳيان ويهارو کن جوان، ۽ ڳوٺ جا سمورا پيرسن ڪنڌ جھڪايو بيٺا هئا. ستر اَسي مڙس ته ترخانن جي قتل عام جو شڪار ٿي چڪا هئا. ڪوڪلتاش جي منهن تي عجيب مرڪ هئي. هن هڪڙي ترخان کي اشارو ڪيو. ترخان اڳيان وڌي سنڌيءَ ۾ چيو: ”اوهان جي ڳوٺ جو پريو مڙس ڪير آهي؟“
ڳوٺاڻن جون نظرون جانڻ کي ڳولڻ لڳيون. پر ميڙ ۾ جانڻ ڪون هو. پاڻ ۾ سس پس ڪندي هنن پيرسن حاجي خالقڏني کي کڻي اڳيان ڪيو.
”سو تون آهين هتان جو پريو مڙس؟“ ترخان ڄڻ ٽوڪ هڻندي چيو.
”ابا، جيڪا سڀني جي صلاح، سا منهنجي. . . . . “ ترخان فارسيءَ ۾ امير ڪوڪلتاش سان ڳالهائڻ ۾ لڳي ويو. ڪجھه دير کان پوءِ وري ڳوٺ وارن ڏانهن منهن ڪري چيائين: ”حضور جن اوهان جي اڳين سرڪشيءَ تي سخت ڪاوڙيل آهن، پر خدا جي خوف، ۽ حضور قبله مرزا باقي بيگ جي رعيت پروري کي خيال ۾ رکي، هي فيصلو ڪيو ويو آهي ته يا ته اوهين سڀ هيءُ ڳوٺ ۽ زمينون خالي ڪري هتان هليا وڃو، يا هت رهي، حضور جن جي زمين تي هارين وانگر رهي، اڌ پيدائش جو سال بسال حضور جن کي ٺٽي پهچائي وڃو!“
ڪنهن به جواب ڪونه ڏنو. جوانن مان ڪيترن چيو ته هو لڏي وڃڻ لاءِ تيار آهن، پر پيرسن ان تي راضي نه ٿيا. اباڻا ڪک ڇڏي ڀلا ڪٿي دربدر ٿبو! نيٺ صلاح بيٺي ته اڌ اَن ڏيڻ لاءِ راضي ٿجي. حاجي خالقڏني چيو: ”ابا، آهي ته انڌير، پر اسين اڌ اَن جو پهچائي ڏينداسون!“
سپاهي وري امير ڪوڪلتاش سان ڳالهائڻ ۾ لڳي ويو، ۽ پوءِ وري چيائين: ”حضور جن اوهان جي جواب کان خوش ٿيا آهن، پر اڳين شورش جي عيوض، پنج ڪنواريون نينگريون حضور جن جي حرم لاءِ پيش ڪريو!“
هن اڃا پنهنجا لفظ ئي پورا مس ڪيا ته عمر لوھُ پائي کڻي ٻک وڌس. اهو سڀڪجھه ايترو اوچتو ٿيو، جو ڪنهن کي به سمجھه ۾ نه آيو ته ٿيو ڇا. ترخان جي رنڀ ڄڻ وري سڀني کي هوش ۾ آڻي ڇڏيو. ترخان جي پنهنجي ترار سندس پيٽ جي آرپار لنگھي ويئي، ۽ هو اُتي ئي ڪُٺل ڍڳي جيان مٽيءَ ۾ ليٿڙيون پائڻ لڳو. جيڏيءَ مهل عمر ترار ڇڪي ڪڍي ته ڏُھ ڀالا سندس سيني جو گھيرو ڪري بيٺا هئا. عمر پنهنجي چوطرف نهاريندي، ترار ڦٽي ڪري ڇڏي.
گھڙي لاءِ ماٺ ٿي ويئي. ڪوڪلتاش جو منهن ڪاوڙ کان اودو ڪارو ٿي ويو، ۽ هو فارسيءَ ۾ گاريون ڏيڻ لڳو. هن جي حڪم تي عمر کي رسن سان چوکنڀو کڻي ٻڌائون. پوءِ هڪ ترخان اڳيان وڌي چيو: ”حضور جن اوهان تي رحم کائي، اوهان کي ڳوٺ ۾ رهڻ جي اجازت ڏني. هي ان جو بدلو ٿا ڏيو. هن ڪميڻي هاڻ حضور جي دل مان رحم جون پاڙون پٽي ڪڍي ڇڏيون آهن. هن کي سزا خود حضور جن تجويز ڪندا. اوهان لاءِ هي حڪم آهي ته ڳوٺ ۾ جيڪو به اَن آهي، سو آڻي پيش ڪريو. مون کي حضور جن نوازش ڪري هن ڳوٺ جو عامل مقرر ڪيو آهي. آءٌ سو سپاهين سان هت ڇانوڻي هڻي رهندس. جيئن آءٌ اوهان سنڌين کي اطاعت ۽ فضيلت سيکاريان. ياد رکو، منهنجو نالو شهباز خان آهي، جنهن کان شيطان به پناھه گھرندو آهي. هاڻ وڃو، کرن ۾، گھرن ۾ ڀانڊن ۾ جيڪو به اَن آهي، سو گاڏين تي لڏي حضور جن سان روانو ڪريو. جنهن به گھر ۾ ڪو هٿيار هجي، سو به ڇانوڻيءَ تي پهچايو، ۽ ياد رکو، ڪنهن به ماڻهو ڪا سرڪشي ڪئي آهي، سرڪاري حڪم جي انحرافي ڪئي آهي، ته ان جي گھر جي سمورن ماڻهن، زالن ۽ ٻارن کي آءٌ ٺٽي جي بازارن ۾ نيلام ڪندس. وڃو، ڪتو! اڃا بيٺا آهيو!“
هن جي اشاري تي ترخان سپاهين، ڀالن جي نوڪن سان گھرن ڏانهن وڌڻ جو اشارو ڏنو. سڀ ڪنڌ هيٺ ڪري پنهنجي پنهنجي گھر اڏنهن وڌڻ لڳا. عمر جا ڪي ساٿي سنگتي ڪجھ وقت بيٺا رهيا، پر ترارين ۽ ڀالن جي چوڪن هنن کي، به پنهنجي يار کي ڇڏڻ لاءِ مجبور ڪري وڌو.
ڪيترا گھر سڙي ويا هئا. گھٽين مان لاشن ۽ ڦٽيل همراهن کي کڻندي ئي کين فجر ٿي ويئي. جانڻ ايترو ته ڌڪجي پيو جو پهرين ته سمجھيو ويو ته ڌڻيءَ در پرتو. سڄي رات مختلف گھرن مان دانهن، ڪوڪن ۽ رڙين جا آواز ايندا رهيا. اهڙي قيامت جھڙي رات ته هنن شاھه بيگ واري واردات ڀيري به ڪانه ڏٺي.
فجر نماز تي جڏهن نمازي آيا، تڏهن مسجد جي ٻاهران کوھه تي هنن جيڪي ڏٺو، تنهن سندن ڦٽن تي نسورو لوڻ ٻرڪي ڇڏيو. ڳوٺ جو شهزور جوان عمر کوھه ۾ اُبتو ٽنگيل هو. جڏهن کيس کوھه مان ڪڍيائون تڏهن هن ۾ اڃا ساھه باقي هو. پر هن جي بدن تي جتي ڪٿي ڏنڀن جا نشان هئا، جتان ڪچو گوشت سڙي نيرو ٿي ويو هو، ۽ ڪٿان ڪٿان ان نيري رنگ مان رت جا ڦڙا ٻُڙڪي ٻاهر ٿي نڪتا. جتي سندس اکيون هيون، اتي هينئر ڪچي گوشت جا ٻه ٻوٽَ ٻاهر لڙڪي پيا هئا. هن کي مسجد جي هڪ نُکَ تي سمهاري، حڪيم ڏانهن ماڻهو ٿي ڊوڙايائون، تڏهن هن پنهنجو ڏڪندڙ هٿ مٿي کڻي کين منع ڪئي؛ ۽ پوءِ هنن جي ڏسندي ڏسندي، عمر جي چپن مان ”جيئي سنڌ!“ جو جھيڻو سڏ، هن جو ساھه بڻجي اُڏامي ويو.
جڏهن جانڻ پنهنجي هن ڪونڌر پٽ جو اهو حال اکئين ڏٺو، تڏهن الائي ڇو هن آه به نه ڪئي. هو ايترو ته ڦٽيل هو، جو هن لاءِ اٿڻ به محال هو. پر ان جي باوجود هو سٽ ڏيئي اٿي بيٺو، ۽ جُھڪي سندس نرڙ تي چمي ڏيندي، آهستي آهستي ڀڻڪندي چيائين . . . . ”ابا، سنڌ کي پرتين . . . . . . ڌڻيءَ کي پرتين!“