11
پوڙهي ترخان مسجد خالي ڏسي قرآن مجيد بند ڪري، رحل سوڌو، سامهون جاري ۾ رکي موٽي آيو. آخوند وٽ پهچندي ئي هن هوريان چيو: ”جيئي سنڌ، سائين“
آخوند نور محمد کان ڇرڪ نڪري ويو. هو پنهنجن خيالن ۾ محو، گذريل ڏينهن جي حالتن تي سوچي رهيو هو، جيتوڻيڪ تسبيح سوريندي، سندس وات مان ”الله هو، الله هو“ جو ڀڻڪو نڪرندو رهيو. مرزا جان بابا جي شورش، شاھ قاسم ارغون جو راتاهو، مرزا باقيءَ جو پنهنجي محل مان ٽپو ڏيئي ڀڄي وڃڻ، ۽ ترخان لشڪر گڏ ڪري مرزا جان بابا پويان وڃڻ، ۽ ٺٽي ۾ لشڪرين هٿان عام ڪوس جون ڳالهيون وَر وَر ڪري هن جي دل ۾ چير وجھنديون ٿي ويون. سنڌين جو رت پاڻيءَ وانگر وهي رهيو هو؛ سنڌين جون لڄون وچ شهر ۾ لُٽجي رهيو هيون؛ ڪنهن ايڪڙ ٻيڪڙ محلي ۾، جي سنڌين مقابلو ٿي ڪيو ته انهن گھرن کي باهيون ٿي ڏنائون. مرزا باقي ڄڻ ته ڇتي ڪتي وانگر چڪ وجھي رهيو هو. رڳو پنهنجي ڇتي رت تي سنڌين جي رت سان ڇنڊي وجھڻ لاءِ، سنڌي محلن ۾ مست هاٿي هڪلارائي ڇڏيا هئائين؛ ۽ ڪيترا سنڌي، ٻار ٻچا، وڏا ننڍا، انهن جي پيرن ۾ چيڀاٽجي چچرجي ويا هئا. آخوند نور محمد جي اکين ۾ درياءَ اٿلندو ٿي آيو. ”اي منهنجا مولا سائين، هي ڪهڙو انصاف آهي!“ هو ورد ڪندي پنهنجي ڌڻيءَ سان شڪايتون ڪندو ٿي ويو؛ ۽ جڏهن هن ”جيئي سنڌ“ جو سلام ٻڌو، تڏهن هن کان ڇرڪ نڪري ويو. هن هيڏانهن هوڏانهن نهاريندي، ٻڍڙي ترخان ڏانهن ڏٺو. ٻڍڙي ترخان جي اکين ۾ نئين چمڪ مرڪي رهي هئي، ۽ هو آخوند جي سامهون اچي، سندس پير چمڻ لاءِ هيٺ جھڪي ويو. آخوند حيرت مان ترخان جي حرڪت ڏسندو رهيو، ۽ پوءِ سندس ڪنن تي اهو آواز آيو: ”آءٌ دادن آهيان، سائين!“
آخوند جي مغز ۾ ڄڻ ڦيري پئجي ويئي، ۽ هن اٿڻ جي ڪوشش ڪندي چيو: ”دادن . . . . تون!“ پوءِ هن کي ڀاڪر پائيندي، نرڙ تي چمي ڏيندي چيائين: ”چريا، هي ڪهڙو ويس ڪيو اٿئي. مون ته ذري گھٽ، تو سوڌو هنن ترخانن جماعتين کي پاراتو ٿي ڏنو!“
”سائين هن ويس کان سواءِ سلامت پهچڻ به ته مشڪل هو،“ دادن پنهنجي مٿي تان ڪلو لاهيندي چيو. پوءِ هٿ وجھي هٿرادو اڇي ڏاڙهي به لاهي ورتائين.
”چئبو ته اهي خبرون چئني پاسي ڦهلجي ويون آهن،“ آخوند تسبيح پنهنجي صدريءَ جي کيسي ۾ وجھندي چيو.
”ها سائين؛ مون کي اها خبر سيوهڻ ۾ پئي ته مرزا جان بابا جي شورش ناڪام ٿي ويئي، ۽ ترخانن ٺٽي ۽ ٻين شهرن ۾ سنڌين کان وير وٺڻ شروع ڪيو آهي. مرزا باقي سمجھي ٿو ته مرزا جان رڳو سنڌين، خاص طرح سميجن، انڙن ۽ جاڙيجن جي چرچ تي بغاوت ڪئي آهي.“
”مون کان هن ڀيري وڏي چُڪ ٿي ويئي. اڳئين وانگر سنڌين جا جٿا، شهرن ۾ سنڌي پاڙن جي بچاءُ لاءِ گڏ ڪونه ڪرايم. مون الائي ڇو پڪ ٿي ويئي هئي ته خود ترخان لشڪري مرزا باقيءَ جي ظلمن خلاف اُٿي کڙا ٿيندا. پر ائين نه ٿيو. مدرسن جي شاگردن کان جيڪي پڳو، سو ڪيائون. پر آخوند صالح کان پوءِ شاگردن جي به دل ٽٽي پئي آهي!“ آخوند نور محمد کان ٿڌو شوڪارو نڪري ويو.
”آخوند صالح کان پوءِ؟ . . . . . . . ڇو سائين، خير ته آهي؟ آخوند صالح کي ڇا ٿيو؟“ دادن کي ڪو وسوسو ويڙهي ويو.
”ظالمن آخوند صالح کي ان ڏينهن ئي ڦاهيءَ چاڙهي ڇڏيو، جنهن ڏينهن مرزا جان بابا جو لشڪر ٺٽي ۾ داخل ٿي رهيو هو.“
”پر به ڇو؟“
”مرزا باقيءَ قنڌار کان ڪي مولوي گھرايا آهن ته مدرسن ۾ زوريءَ فارسي پڙهائين. آخوند صالح کين پنهنجي دارالعلوم ۾ فارسي پڙهائڻ جي اجازت نٿي ڏني . . . . الا، هاڻ اهڙو ماڻهو ڪٿان آڻينداسون . . . . . ٻڌ دادن، تون هاڻ سڀ ڪم ڪاريون ڦٽا ڪري، وڃ ٺٽي، ۽ وڃي آخوند صالح وارو دارالعلوم سنڀال. آءٌ چٺي لکي ٿو ڏيان . . . . .“ آخوند دادن جي اکين ۾ نهاريندي چيو.
”پر سائين، دهليءَ وارو ڪم اڌ ۾ پيو آهي. . . . هي خط ملتان مان نواب سعيد اوهان لاءِ ڏنو آهي،“ دادن صدريءَ اندران خط ڪڍندي چيو.
”منهنجي نظر هاڻ ويئي . . . . . تون ئي پڙهي ٻڌاءِ“ آخوند کيس حڪم ڪيو.
دادن خط پڙهڻ لڳو، ۽ آخوند اکيون بند ڪري ٻڌندو ويو. نواب سعيد لکيو هو ته شهنشاھ اڪبر سڌو سنئون سنڌ جي معاملن ۾ دخل ڪونه ڏيندو. البت هو شهنشاھ اڪبر کي مرزا باقيءَ جي ظلمن کان آگاھه ضرور ڪندو. جيڪڏهن قنڌار بابت مرزا باقيءَ جون ايران سان ڳالهيون ثبوت سان اڪبر اڳيان پيش ڪجن ته ڪم ٺهي پوندو. شهنشاھ شايد ايندڙ بهار ۾ لاهور اچي، اتي هو قدم بوسي حاصل ڪري سنڌ بابت ساڻس ذڪر چوريندو. آخر ۾ هن مليل تحفن جو شڪريو ادا ڪيو هو.
”هون . . . . چئبو، ته اسان جو سوکڙيون پاکڙيون هاڻ نواب سعيد تي به اثر ڪونه ٿيون ڪن . . . . . . ڀلا ملتان ۾ عام ماڻهن جو ڇا خيال آهي؟“ آخوند ڪجھه سوچيندي چيو.
”ملتان وارا ظاهر آهي ته ترخانن جي حڪومت کان دهليءَ جي ٻانهپ کي وڌيڪ پسند ٿا ڪن. مغل شهنشاھت سان هن وقت جھيڙڻ بلڪل ڪونه گھرندا. البت جيڪڏهن سنڌ ۾ ڪا تحريڪ شروع تي ته هو هميشه وانگر پنهنجي وطن جي ماڻهن کي مدد ڏيڻ کان ڪونه لهرائيندا: سومرا، لانگاھه ۽ ٻيا راڄ ته پنهنجا ماڻهو به ڏيڻ لاءِ تيار آهن . . . .!“ دادن جواب ڏنو.
”سنڌ ۾ تحريڪ . . . . سنڌ ۾ تحريڪ! جڏهن به سنڌ ۾ ڪا تحريڪ ٿي هلي ته سنڌين جو جيئڻ مشڪل ٿيو پوي. هنن کي نڌڻڪو ڏسي، ترخان سندن ٻچن کي گھاڻن ۾ پيڙايو ڇڏين. رهي مغلن کان سڌو سنئون مدد گھرڻ، سو سنڌ ۾ ڪيترا اهڙا ماڻهو آهن، جيڪي هڪڙي غلاميءَ مان نڪري ٻيءَ غلاميءَ ۾ وڃڻ نٿا گھرن. هو اهو ٿا چون ته ترخان ته سنڌ اندر محدود آهن. جيڪڏهن سنڌين ۾ ڪا منظم پڪي پختي بغاوت، ٺٽي کان ملتان تائين، ڀڙڪي اُٿي ته ترخانن کي ٿُڏي ڪڍڻ ايترو ڏکيو نه آهي، جيترو ان وقت ٿيندو، جڏهن مغل لشڪر ترخانن کي ڪڍي، ڇانوڻي هڻي سنڌ ۾ ئي ويهي رهندو . . . . . . هڪ طرح سان هنن جو چوڻ به صحيح آهي: مغل شهنشاهيت سان وڙهڻ سنڌين کان زور آهي!“
”پر سائين، ترخان ته خوني آهن، ظالم آهن. مغل وري به مٿاهين طرح حاڪم رهندا؛ هي روز روز جي رتو ڇاڻ ته بند ٿي پوندي. سنڌين کي ڪا گھڙي سامت جو ساھه کڻڻ جو ته وجھه ملندو . . . . .“ دادن ڄڻ خفا ٿيندي چيو.
”پر مغل هڪڙو ڀيرو ڄمي ويا ته کين ٿڏڻ ناممڪن ٿي پوندو. ترخان ته پاڻ ۾ وڙهڻ ۾ پورا آهن؛ کين ڌڪي ڪڍڻ ايترو ڏکيو ڪونهي. هونئن به هو ايترا مضبوط نه آهن. جڏهن به ڪو حاڪم ظلم ڪرڻ تي سندرو ٻڌي بيهندو آهي ته اها سندس ڪمزوريءَ جي نشاني آهي؛ بلڪ ائين سمجھه ته هن جو موت ويجھو اچي پهتو آهي. هو ائين ٿو سمجھي ته ظلم ڪرڻ سان هو ماڻهن کي هيسائي سگھندو. پر اصل ۾ اهو ظلم ئي عام ماڻهن کي هڪٻئي جي وڌيڪ ويجھو آڻي، آخري ڌڪ لاءِ تيار ڪندو آهي. رڳو سنڌين ۾ ٿوري تنظيم به پيدا ٿي پوي، ته ڪا پنهنجي فوج ٺاهي وجھن، ته هنن ظالمن کي قنڌار جي واٽ ڏيکارڻ ڏکيو نه آهي“ آخوند دل ئي دل ۾ اَٺسٺا ٺاهندي چيو.
”جيسين تنظيم جو اوسيڙو ڪنداسون، تيسين ترخان به ته قنڌار کان مڪڙن وانگر لهندا ٿا اچن. ايران سان اندروني طرح ته سندن به ڪانه ٿي پوي. سنڌ ۾ سڻڀو ٽڪر ڏسي، قافلن جا قافلا ٿا روز اچن!“ دادن ڏند ڀيڙيندي چيو.
”مون کي خبر آهي، قنڌار ۽ ايران بابت نواب سعيد واري ڳالھه به سچي آهي. مغل قنڌار هٿ ڪرڻ جا بهانا پيا ڳولين، مغلن تائين رڳو اها خبر پهچي ته مرزا باقي شاھه عباس سان ڪهڙا پيو اَٺسٺا ڪري، ته مغل هڪڙو ڏينهن به ترخانن کي رهڻ ڪونه ڏين . . . . پر بيھه، هي خط ڀاڻهين سنگھار امير ڪوڪلتاش کان هٿ ڪري موڪليو آهي، مون کي ته ياد ئي ڪونه پيو. آخوند صالح پنهنجي ڪنهن ماڻهوءَ کان ان خط جي باري ۾ ٻڌو هو: . . . . . !“
آخوند نور محمد اُٿي، قرآن رکڻ واري جاري مان قرآن هيٺ منبر تي رکندي، جاري جي پوئين ڪاٺ جي تختي کي هڪڙي پاسي سيريو ته ان مان هڪ ٻيو جارو نظر اچڻ لڳو. هٿ وجھي آخوند ان مان هڪ فرمان ڪڍي، دادن کي ڏنو، ۽ چيائين: ” پڙھه متان ڪا ڪم جي ڳالھه هجي.“
دادن فرمان کولي پڙهڻ لڳو. خط قنڌار جي حاڪم ڏانهن مرزا باقي جو لکيل هو. ان ۾ حاڪم جي سوکڙين سان گڏ، ايران جي بادشاھه لاءِ به سوکڙين جو ذڪر هو، ۽ منجھس مغلن، خاص طرح اڪبر لاءِ، نفرت جو دل کولي اظهار ڪيل هو.
آخوند خط ٻڌي، هڪدم اُٿندي چيو: ”دادن، هي خط ضرور اڪبر تائين پهچڻ گھرجي. تون اڄ ئي دهليءَ روانو ٿي وڃ. ڪنهن طرح درٻار تائين پهچي، شهنشاھه کي سنڌين جي اطاعت جو يقين ڏيار. ترخانن تي اڪبري لشڪر ڪڙڪيو، ته پوءِ سنڌ جي آزادي جو ڪو بلو ٿي پوندو!“
دادن ڪو جواب نه ڏنو. هو سنڌ جي آئيندي جي خيالن ۾ محو ٿي ويو. ايترو وقت سنڌ کان ٻاهر رهيو هو، جو هن کي اهو اندازو ئي ڪونه هو ته سنڌ ۾ ڪهڙو محشر متل هو. هو محض ترخانن کي ڪڍڻ لاءِ، سنڌ کي هڪ نئون دور، سانت، سانهن ستيءَ ۽ امن جو دور ڏيڻ لاءِ، مغلن جي مدد وٺڻ لاءِ تيار هو. سالن جا سال ملتان، لاهور، دهليءَ ۽ آگري ۾ رهي مغلن کي ترخانن جي ظلمن بابت ٻڌائيندو رهيو هو. مغل پنهنجي ڪامرانيءَ جي نشي ۾ چُور، فقط همدرديءَ طور هن کي ٻه ــ چار اکر همت افزائي لاءِ چوندا رهندا هئا. دادن کي خار ته ڏاڍا ايندا هئا، پر وقت جو خيال ڪري، هو تيئن وڌيڪ سندن خوشامدون ڪندو هو. درٻارين کي نت نوان تحفا، ۽ نيون نيون سوکڙيون پيش ڪندو هو. آخوند نور محمد جا شاگرد هن لاءِ ڪٿان ڪٿان جا عجائب آڻي گڏ ڪندا هئا. هن کي الائي ڇو اڪبر ۾ اميد هئي ته هو سنڌ لاءِ ضرور ڪجھه ڪندو. اڪبري درٻار تائين پهچڻ لاءِ هن طرح طرح جا نسخا آزمايا هئا. سوکڙين پاکڙين کان وٺي سنڌ جي عملداريءَ جون لالچون آڇڻ جي باوجود هو اڪبري تخت تائين نه پهچي سگھيو. ان راھه ۾ هن کي جيڪي تجربا ڏسڻا ۽ سهڻا پيا، تن کي ياد ڪري اڄ به هن جا وار ڪانڊارجي ٿي ويا. خاص طرح هڪ واقعو اهڙو هو، جنهن هن جي زندگيءَ کي هڪ نئين موڙ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. ان جي ياد ائيندي ئي، هن جي دل الائي ڇو زور زور سان ڌڙڪڻ لڳي. وري آگري وڃڻ جو ٻڌي، هن جو ذهن سڀڪجھه وساري ويٺو، ۽ بي خيالو ٿي، هن آخوند نور محمد کان موڪل ورتي. رستي تي هن کي وري اهو واقعو سربستو ياد اچڻ لڳو.
هو نئون نئون آگري ويو هو، ۽ هڪ سنڌي سوداگر جي ويس ۾، هن اڪبري درٻار تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. هن ڪيترائي کيس اَجرڪون، لونگيون ۽ پٽ پٽيهر اُن راھه ۾ نثار ڪري ڇڏيا، پر ڪٿان به ڪو اميد جو ترورو نظر نه آيس؛ ۽ هو دل شڪستو ٿي واپس ملتان وڃڻ جو سوچڻ لڳو. آگري جي آخري سير ڪرڻ ۽ گھوڙن جي بندوبست ڪرڻ لاءِ هو پنهنجي سراءِ کان ٻاهر نڪتو. آگري جي نين عمارتن ۽ محلاتن کي اچرج مان ڏسندو، پنهنجي ئي خيالن ۾، هڪ چمن ۾ گھڙي آيو هو. ڪا گھڙي ٿَڪ ڀڃڻ لاءِ، سنگمرمر جي هڪ ڦوهاري جي دڪيءَ تي ويهي رهيو. پنهنجي سفر ۽ هن مهم جي ناڪاميءَ تي سوچيندي، پنهنجي خيالن جي وهڪري کي ڄڻ ڇهي ڏسڻ لاءِ ڦوهاري جي پاڻيءَ ۾ هٿ سان لهرون پيدا ڪرڻ لڳو. اوچتو هن پنهنجي پٺيان، تڪڙن تڪڙن قدمن جو آواز ٻڌو، پريان ڪنهن جي ڊوڙڻ جو آواز به هن جي ڪن تي پيو. ڦوهاري جي پٺيان سروَ جي وڻن جي هڪ گھاٽي قطار پويان، ڪنهن جي تڪڙي تڪڙي ساھه کڻڻ جو آواز اچڻ لڳو، ۽ پوءِ ڊوڙي ايندڙ قدم به اتي اچي روڪجي ويا.
”هاڻ ٻڌاءِ، تون ڪٿي لڪندينءَ؟“ ڪنهن مرد کلندي فارسيءَ ۾ چيو.
”هيبت خان، توکي رب جو واسطو آهي، منهنجي پچر ڇڏ!“ ڪنهن زناني آواز ليلائيندي چيو.
”اڄ مس مس ته اڪيلو ملڻ جو موقعو مليو آهي، سو ڪيئن وڃڻ ڏبو. بس، هڪ چمي عنايت ڪر، آءٌ ڪتي وانگر پڇ لوڏيندو هليو ويندس،“ مرداني آواز کلندي چيو.
”خدا جي واسطي، شرم ڪر! ڪا ڪنيز، يا ڪو خواجه سرا اچي ويو ته اسان ٻنهي جي سِسين جو خير ڪونهي!“ زال ليلائيندي چيو.
”مون سڀ بندوبست ڪري ڇڏيو آهي. هت هن وقت ڪوبه ماڻهو ڪونه ايندو. ڏس زيبا، آءٌ تنهنجي محبت ۾ ڪباب وانگر پيو پچان، ۽ توکي خيال ئي ڪونهي؛ ۽ تنهن کان سواءِ هن نوروز تي اسان جي مڱڻي جو به اعلان ٿي ويندو!“ مردانو آواز اڳيان وڌندو رهيو. ان جي وڌڻ تي سروَ جي هڪ وڻ ۾ سرڙاٽ ٿيو، ۽ زناني آواز ۾ هلڪي ڪِيڪ ان سروَ ۾ اٽڪي پيئي.
”ته پوءِ ايترو بي صبر ڇو ٿيو آهين. حضور خان دوران کان اڳواٽ ئي ڇو نٿو سڱ گھرين؟“
”لاهور واري واقعي کان پوءِ آءٌ خان دوران ۽ خود شهنشاھه جي نظرن ۾ اچي ويو آهيان. سو جي هن وقت سڱ گھريم ته جواب ملندم. پر حضور بادشاھ بيگم واعدو ڪيو آهي ته هن نوروز تي شهنشاھه کي راضي ڪري، مڱڻو ڪرائي ڇڏيندي . . . . . “
” ته پوءِ نوروز تائين ترس . . . . . آءٌ ڀڄي، ڪانه ٿي وڃان. هاڻ وڃ، ڌڻيءَ جي واسطي وڃ: جيڪڏهن ڪنهن ڏسي ورتو منهنجي به جان ويندي ته تنهنجي به. . . . .“
”ٻڌ زيبا، هاڻ مون کان انتظار نٿو ٿئي. مون سمورو انتظام ڪري ڇڏيو آهي. ٻاهر منهنجا خادم ٻه گھوڙا جھليو بيٺا آهن. تون مون سان گڏجي هل ته هميشه لاءِ خان دوران ۽ شهنشاھه کان محفوظ، ڪنهن اهڙي پرڳڻي ۾ هليا هلون جتي شهنشاھه يا خان دوران جي ماڻهن جو پاڇولو به ڪونه پهچي سگھندو. اچ، جانِ من. . . . . . “
”هيبت خان، ڏس، منهنجي ويجھو ايندين ته آءٌ وٺي رڙيون ڪنديس! ڏس . . . . . . پري ٿي . . . . . . ائي الا . . . . . !“
هن جي ڪيڪ ٻڌي، مرداني آواز ٽهڪ ڏيئي چيو: ”جيتريون ڪيڪون ڪرڻيون هجنئي، سي ڪر . . . . . محل ۾ هن وقت ڪير ئي ڪونهي؛ جي آهن به ته منهنجا ماڻهو! اچ ته . . . . “
زناني ڪِيڪ وري سروَ جا وڻ ٽپي، دادن جي ڪنن ۾ پهتي. هاڻ هن کان به رهيو نه ٿيو. هو سمجھي ويو ته غلطيءَ کان ڪنهن محل جي چمن ۾ گھڙي آيو هو، ۽ پاڻ کي ظاهر ڪرڻ موت کي سڏڻ هو. پر هن عورت جي ڪيڪن هن کي پاڻ ظاهر ڪرڻ تي مجبور ڪري وڌو. هو ٽپ ڏيئي اُٿيو، ۽ سَرو جي وڻن وچان لنگھي، اُتي پهتو جتان اُهي آواز اچي رهيا هئا. هڪ ڄامڙو مغل، هڪ نهايت حسين نازنين جي ٻانهن پويان ورائي، کيس چمي ڏيڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. دادن کي ڏسي، هن کان ڇرڪ نڪري ويو، ۽ هن ڇوڪريءَ کي ڇڏيندي، ترار ڇڪي ڪڍي.
”تون ڪير آهين، مردود؟ ڀانيان ٿو ته توکي کُٽيءَ هتي آندو آهي . . . .. “ هيبت خان غضبناڪ آواز ۾ رڙ ڪري چيو.
”مسافر آهيان. رڙيون ٻڌيم ته هليو آيس.“ دادن مختصر جواب ڏنو.
”هتان هڪدم هليو وڃ، نه ته . . . . . “
”آءٌ پاڻيهي هليو ويندس؛ پهرين تون هن کي وڃڻ ڏي ته آءٌ به هليو ويندس.“ دادن فارسي اهڙيءَ طرح ڳالهائي رهيو هو، ڄڻ مادري زبان هُيس.
”هاڻ سمجھيم زيبا، ته تون ڇو مون کان لهرائيندي آهين! تو پنهنجي لاءِ اڳي ئي چگھه چونڊي رکيو آهي، ۽ سو به هڪ ڌاريون . . . . “ ڪاوڙ کان هيبت خان سڄو ڏڪڻ لڳو هو. هن ترار اُڀي ڪندي چيو: ”آءٌ تنهنجي هن يار کي هميشه لاءِ دوزخ جو منهن نه ڏيکاريان ته منهنجو نالو هيبت خان نه آهي!“ ائين چئي هن دادن تي وار ڪيو.
دادن ڦڙتيءَ سان هڪ پاسي هٽي ويو. هيبت خان لڳاتار هن تي وار ڪندو ويو، دادن هر وار خبرداري سان بچائيندو پوئتي هٽندو ويو. سَرو جي وڻن مان ٿيندو، هو ڦوهاري تائين هٽي آيو. هيبت خان پنهنجا وار خالي ويندا ڏسي، ڄڻ ڇتو ٿي پيو، ۽ اڳي کان اڳرو ٽپ ڏيئي وار ڪرڻ لڳو. ڇوڪري ڊپ کان پيلي ٿي ويئي، ۽ دل ئي دل ۾ ڪنبندي، مسافر جي جان وڃڻ جو منظر ڏسندي رهي. هيبت خان خود اڪبر جي شهزور دوستن مان هو. ٻيئي گڏجي نپنا هئا. هن جي نيزي بازيءَ ۽ تلوار جي وار جي هاڪ سموري ملڪ ۾ ڦهليل هئي. هوءَ اهوئي سوچيندي رهي ته هن جي ڪري، هڪ غريب مسافر جي جان قربان ٿي رهي هئي.
دادن پاڻ بچائيندي، ڦوهاري جي دڪي جي اَڏڪ وٺي بيهي رهيو. هيبت خان هن کي دڪي ۾ ڦاٿل ڏسي هڪ ڀرپور وار ڪيو. دادن وري ڦڙتيءَ سان هٽي ويو. هيبت خان جي ترار ڪڙڪاٽ ڪندي، سنگمرمر جي دڪيءَ ۾ وڃي کتي، ۽ دڪيءَ جا ڇوڏا چورو بنجي آسپاس اڏامڻ لڳا. ان مهل دادن پنهنجي ٽنگ اڳتي وڌائي، ۽ هبيت خان جي پير کي هلڪي اڙي هنئي. هيبت خان جون ٻيئي ٽنگون مٿي کڄي ويون، ۽ هو دڪي تان اُٿلي وڃي ڦوهاري جي پاڻيءَ ۾ ٻوٿ ڀر ڪريو. ترار سندس هٿ مان ڇڏائجي ويئي. دادن جھٽ ڏيئي ترار کڻي ورتي.
هيبت خان پاڻيءَ ۾ ڪرڻ سان گھٻرائجي ويو، ۽ هاڻ مسافر جي هٿ ۾ ترار ڏسي هيڪاري اوسان خطا ٿي ويس، ۽ هو تڪڙو تڪڙو اٿي، ٽمندڙ ڪپڙن سان، حوض جي ٻئي پاسي کان نڪري وٺي ڀڳو. هن کي ائين ڀڄندو ڏسي، ڇوڪريءَ کي به کل اچي ويئي، ۽ هوءَ وڌي دادن ڏانهن آئي.
دادن ڪنڌ هيٺ ڪري ترار کي غور سان ڏسندو رهيو. سون چانديءَ سان مڙهيل مٺئي سان خوبصورت ترار هن جي هٿن ۾ عجيب ڏڪڻي وجھي ڇڏي. ڪاش، سنڌين وٽ ههڙيون تراريون هجن، ته ترخان ڪڏهوڪا ٽنگون ڪلهي تي رکي قنڌار وڃي ساھه پٽين ها. ڇوڪريءَ جو پاڇو پنهنجي پيرن تي پوندو ڏسي، هو ڄڻ ڪنهن خواب مان جاڳي پيو. هن ترار ٻنهي هٿن سان هن کي پيش ڪندي چيو: ”اجازت هجي ته هيءَ خوبصورت ترار آءٌ اوهان کي پيش ڪريان. منهنجي هيءَ ڪنهن ڪم جي ڪانهي!“
نازنين غور سان هن کي ڏسندي رهي. هن جي اکين ۾ ته ڪي اٿاھه گھرايون هيون، ۽ هن مرد جي منهن تي ڪنهن عجيب دک جي ڇايا هئي، جنهن هن جي منهن کي هڪ نئون حسن، نئين مردانگي بخشي ڇڏي هئي. زيبا ڪئين حسين ۽ ڳڀرو مغل ڏٺا هئا، پر جيڪا ڀلائي هن جي منهن ۾ هئي سا هن ڪڏهن نه ڏٺي هئي. الائي ڇو هن جي دل چاهيو ته پنهنجي خوبصورت سان هٿن سان ان منهن تي ڳراٽڙي پائي، ان دک جي ڇايا هٽائي ڇڏي. پر اهي خيال پاڻ تائين رکندي هن چيو: ” تراريون مڙسن کي سونهن! ۽ هيءَ ترار ته هيڪاري توکي وڌيڪ سونهندي، مسافر! “
”ترار پاڻ وٽ رکي، سڄي مغل لشڪر کي پاڻ تي بر ڪرڻ ڪونه ٿو چاهيان. آءٌ سيلاني ماڻهو آهيان، مون کي ترار سان ڪهڙو ڪم. چڱو، آئون هلان ٿو،“ هن وڃڻ لاءِ وک کڻندي چيو.
ڇوڪريءَ هن کي ويندي ڏسي، کڻي ٻانهن کان جھليس. ”مسافر، تو مون تي ايڏو احسان ڪيو آهي؛ ٻڌاءِ ته آءٌ توکي اُن جو ڪهڙو انعام ڏيان. . . “
دادن هن ڏانهن نهاريو. مغل حُسن ۾ هندي آميزش جو هيءُ شاهڪار پاڻ ئي هڪ وڏو انعام هو. ڪنڍيون اکيون، گلاب جي پنکڙين جھڙا سنها چپ ۽ هيءَ اٿلون کائيندڙ ڇاتي! پر عورت جو تصور به هن جي خيالن کان ڪوهين ڏور هو. هن کلي چيو: ”احسان انعام لاءِ ڪيو وڃي ته اهو احسان ڪيئن ٿيو؟ تنهن کان سواءِ مون اوهان تي ڪوبه احسان نه ڪيو آهي. پاڻ آءٌ ڏوهاري آهيان جو هڪ عام باغ سمجھي آءٌ اوهانجي محل جي چمن ۾ گھڙي پيو آهيان!“
”نه نه، تنهنجو ڪهڙو ڏوھه؟ دروازي تي پهريدار به ته ڪونه هو، اڄ شهزادي جي سالگرھه جي جشن ۾ سڀ ڪنيزون ۽ پهريدار به ويا آهن . . . مون کي اتي هيبت خان سان ملڻ جو ڊپ هو، ان ڪري نه ويس، مون کي اتي نه ڏسي ، هت هليو آيو.“
دادن ڪجھه سوچيندي چيو: ”جيڪڏهن پڇڻ برو نه لڳي ته ڀلائي ڪري اهو ٻڌايو ته اوهين ڪير آهيو، ۽ هي محل ڪنهن جو آهي؟“
”آءُ زيبا خانم آهيان. حضور خان دوران نواب مجاهد خان جي دين جي ڌيءُ، هي محل حضور جن مون کي ۽ منهنجي ماءُ کي بخشي ڇڏيو آهي . . .. “
دادن ڪجھه سوچ ۾ پئجي ويو. خان دوران مجاهد خان جي ڌيءُ ـــ اهو مجاهد خان، جو اڪبر جي ساڄي ٻانهن چيو وڃي ٿو.، جنهن جي ڳالھه ٽارڻ خود شهنشاھگ کي ڏکي لڳندي آهي.
”اجنبي، تون ڇا پيو سوچين؟“ زيبا جي آوز ۾ ميٺاج اوتجي آيو.
”توهان مون کي انعام جي آڇ ڪئي آهي: مون کي ڪنهن اِنعام اڪرام جي خواهش ڪانهي، پر توهين مون تي به هڪ احسان ڪري سگھو ٿيون!“
زيبا خوشيءَ کان ٽڙي پئي، ۽ هن دل ئي دل ۾ چيو: ”اجنبي، الائي ڇو، تون مون کي ڏاڍو وڻي ويو آهين. تون جيڪڏهن چاهين ته منهنجي جان به حاضر آهي؟“ پر هن ڏاڍيان چيو: ”جيڪي چوندين، سو ٿيندو . . . . “
”حضور خان دوران سان هڪ ملاقات!“
”بس؟“ هن حيرت مان چيو، ۽ پوءِ ڪجھه سوچيندي چيائين: ”پر ڇا جي لاءِ؟“
”ائين ئي . . . . . مون ٻڌو آهي هن جي سيني اندر هڪ انسان جي دل ٿي ڌڙڪي، جنهن ۾ انسان لاءِ پيار ۽ ظالمن لاءِ نفرت جا خزانا آهن. اهڙي انسان سان ملڻ خوش نصيبي آهي!“ هن پنهنجي اصل مقصد کي زال ذات کان لڪائڻ ئي مصلحت سمجھي.
”پر تون آهين ڪير . . . . . ؟ ڪپڙن ۽ پٽڪي مان ته تون ڪنهن دور ديس جو ماڻهو ٿو لڳين. مسافر، مون تي ڀروسو ڪر ته آءٌ به توتي ڀروسو ڪرڻ لڳان!“ هن دادن جي اکين ۾ نهاريندي چيو. انهن اکين ۾ هاڻ ڪئين ڳالهيون پاسا ورائي رهيون هيون.
”مون تي ڀروسو ڪرڻ مان مطلب . . . . ؟“ هن پڇيو.
”حضور خان دوران جا ڪيترائي دشمن آهن . . . . “ ۽ پوءِ هن آهستي چيو:
”شاهي درٻارن ۾ حسد کان ڪو به ماڻهو بچيل نه آهي. آءٌ نٿي چاهيان ته بنان پڇا ڳاڇا جي، ۽ اڳواٽ معلومات جي آءٌ حضور جن سان ڳالھ چوريان. تون مون کي پنهنجي متعلق ٻڌاءِ.“ زيبا هن کي لڳاتار جاچيندي، دل من هڻندي چيو.
دادن به ڪنهن اونهي خيال ۾ سمائجي ويو. خيال جي سونهن هن جي لفظن ۾ اوتجي آئي: ”آءٌ ان ديس کان آيو آهيان، جتي هڪ سونو درياءُ ٿو وهي، جنهن جا کيت سون اُپائين ٿا، جتي جا ماڻهو پاڻ ۾ پيار ۽ قرب ونڊڻ کان سواءِ، جانورن ــــ ڍڳين، مينهن، گھوڙن ۽ اُٺن کي ڀانئين ٿا، ڇاڪاڻ ته پيار ۽ محبت کان سواءِ هنن کي ٻئي ڪنهن جذبي جي خبر ئي ڪانهي. اهي محبتي، سٻاجھا ماڻهو هينئر قنڌار کان آيل ترخانن ۽ ارغونن جي غلاميءَ ۾، محبت کان وانجھا ٿيندا وڃن، نفرت سکندا وڃن، هنن ڪڏهن به اهو نه سوچيو هو ته انسان ٻئي انسان تي ظلم به ڪري سگھي ٿو. پر ارغونن ۽ ترخانن هنن اڳيان ڪجھه اهڙا مثال قائم ڪيا آهن، جيڪي آئيندي هلي شايد هنن کي به آزمائڻا پون. آءٌ چاهيان ٿو ته ان کان اڳ آءٌ مغل سلطنت جي ضمير کي جھنجھوڙي جاڳايان، ۽ کين ان تي آماده ڪريان ته هو منهنجي ديس جي ماڻهن کي، غلاميءَ جو ڳٽ ڳچيءَ مان لاهي ڦٽو ڪرڻ ۾ مدد ڪن . . . . . “
هو جذبات جي انهيءَ ڌارا ۾ ائين وهڻ لڳو، ڄڻ هن جي اڳيان هڪ زائفان بدران سموري انسانذات موجود هئي، جنهن کان هو سنڌ لاءِ مدد گھرڻ آيو هو. سنڌ جو نالو، سنڌ جا کيت ۽ سنڌ جا وڻ ٽڻ ياد ڪري، هن جي اکين ۾ نئين جوت جاڳي اٿي هئي، ۽ ان جوت مان اڻ لکا لڙڪ ليئا پائڻ تي هئا.
زيبا هن رُخ لاءِ بلڪل تيار نه هئي. اجنبيءَ جو آواز هن تي ڪامڻ ڪندو هن کي پنڊپهڻ بڻائيندو ويو، ۽ هوءَ اها دعا گھرندي رهي ته خدا ڪري هو پنهنجي ڪهاڻي ائين بيان ڪندو رهي، ۽ هوءَ هن کي ائين ڏسندي ٻڌندي رهي، ۽ ائين رات پئجي وڃي؛ ۽ پوءِ هوءَ هن ٿڪل دکي مسافر کي سجايل سيج تي ويهاري، پاڻ سندس پيرانديءَ کان ويهي، کيس پنهنجي ڪنهن درد جون حڪايتون ٻڌائڻ لڳي؛ هوءَ حڪايتون ٻڌائيندي رهي، ۽ هو اهي حڪايتون ٻڌندو رهي ــــــــ ۽ ائين سموري زندگي گذري وڃي. پر درد جي حڪايت بند ٿي ويئي، ۽ هن ڏٺو ته اجنبيءَ جي اکين ۾ دک جا پاڇولا وڌيڪ گھرا ٿي ويا هئا.
”ڪٿي آهي محبتي ماڻهن جو اهو ديس؟“ هن مرڪندي پڇيو.
”دور، آسمانن جي هن پار . . . . . . . ۽ ان جو نالو آهي سنڌ!“ دادن به مُرڪ جو جواب مرڪ سان ڏنو.
”۽ ان ديس جا ماڻهو، تون چئين ٿو ته محبت کان سواءِ ٻيو ڪجھه نه ڄاڻن؟ مون اتان جو هڪڙو ئي ماڻهو ڏٺو آهي، ان کي الائي محبت جي ڄاڻ آهي . . . . “ هن جي چپن تي هڪ شوخ ۽ چنچل مرڪ ڦهلجي ويئي.
”ظلم خلاف وڙهندي، هن کان به سڀڪجھه وسري ويو آهي . . . . .“ دادن جواب ڏنو.
زيبا هن اجنبيءَ جي منهن تي ڏک جا پاڇولا وري ڏسڻ نٿي گھريا، ان ڪري هن شوخي ڇڏي چيو: ”آءٌ اڄ رات ئي حضور سان ڳالھه ڇيڙينديس. تون سڀاڻي صبح جو مون کي وري هت ملج . . . . . چوبدار توکي ڪونه روڪيندا.“
دادن هن ڏانهن نهاريو. زيبا جي اکين ۾ هڪ نئين گھرائي اچي ويئي هئي، ۽ دادن کي اهي اکيون ڏاڍيون پياريون لڳيون. هن جي دل ۾ اها آرزو جاڳڻ لڳي ته هو انهن اکين کي هٿ لائي، ڇُهي ڏسي، انهن گھراين کي محسوس ڪري سگھي.
اوچتو پريان ٽن ــ چئن ماڻهن جي ڊوڙڻ جو آواز ٻڌي، ٻنهي ڪنڌ ورائي نهاريو. هيبت خان پنهنجن ٽن ماڻهن سان هنن ڏانهن وڌندو ٿي آيو. زيبا خانم گھٻرائجي ويئي، ۽ هن تڪڙ مان دادن جي ٻانهن ۾ هٿ وجھندي چيو: ”آءٌ هنن کي روڪڻ جي ڪوشش ٿي ڪريان. تون ڪنهن طرح کسڪي وڃڻ جي ڪوشش ڪر!“ هوءَ سڄي ٿڙڪي رهي هئي، ۽ هن جو آواز ڳرو ٿي ويو هو.
الائي ڇو دادن هن کي ڪلهن ۾ ٻانهن وجھندي چيو: ”خانم، منهنجي ڳڻتي نه ڪر. تون منهنجي اڳيان هجين ته مون کي هيبت خان جي سموري لشڪر جي به پرواھه ڪانهي.“
”پر تون وڙهي ڪيئن سگھندين؟ هي اول درجي جا ظالم آهن!“ هن اڃا جملو مس پورو ڪيو ته هيبت خان جي رڙ ڪن تي پيس: ”گرفتار ڪريو هن ڪميڻي کي!“
هيبت خان پاڻ ٿورو پرڀرو بيهي رهيو، ۽ هن جا همراھه تراريون ڪڍي، هن ڏانهن وڌيا. دادن ڄڻ ٽوڪ ڪندي چيو: ”هيبت خان، مڙس مڙس جو مٽ آهي. تون مقابلو ڪرين ها ته ڪا ڳالھه به هئي. هي ڀاڙي جا خچر ڇو وٺي آيو آهين؟“
زيبا کي ٿورو پوئتي هٽائي دادن اڳيان وڌي آيو، ۽ ٻنهي هٿن سان ترار هن جي همراهن کي اهڙي طرح آڇي، ڄڻ هو گرفتاريءَ لاءِ پاڻ کي پيش ڪري رهيو هو. زيبا حيرت ۽ ڊپ کان هن کي ڏسندي رهي. ٽيئي مغل، هن کي پيش پوندو ڏسي، هيبت خان ڏانهن ڏسڻ لڳا. هيبت خان وري به واڪو ڪري چيو: ”هن کي چوکنڀو ٻڌي، پاڻ سان وٺي هلو. هن کي سزا اسين پاڻ ڏينداسون!“
ٽنهي مغلن تراريون مياڻين ۾ وجھي ڇڏيون، ۽ هن کي ٻانهن کان وٺڻ لاءِ اڳتي وڌيا. هڪڙي هڪڙيءَ ٻانهن ڏانهن هٿ وڌايو، ٻئي ٻيءَ ٻانهن ڏانهن. عين ان گھڙيءَ هن ترار مان هٿ ڪڍي ڇڏيا، ۽ هٿ اُڀا ڪري، مغلن ڏانهن وڌايا. ٻنهي مغلن جون ڳچيون هن جي هٿن ۾ اچي ويون، ۽ هن ڪلهن کي جھٽڪو ڏيئي، ٻنهي هٿن کي هڪٻئي جي ويجھو آڻي ڇڏيو. ٻنهي مغلن جا مٿا ايترو زور سان ٽڪرايا، جو ٻنهي جي اکين ۾ ڌنڌ ڇانئجي ويو. ٻنهي جي يڪي دانهن باغ جي وڻن ۾ پڙاڏا وجھي ڇڏيا. مغل بي سُڌ ٿي، اتي ئي ڪِري پيا. ٽيون مغل سمجھي نه سگھيو ته اِهو ڇا ٿيو. هو ڪجھه سوچي تنهن کان اڳ دادن ٻيئي هٿ کڻي ڪمربند ۾ وڌس، ۽ ڪنهن ٻڪريءَ جي ڦر وانگر کڻي مٿي کنيائين. مغل هن جي مٿان ڇڙيون هڻڻ لڳو. دادن هن کي هٿن ۾ ئي لاٽونءَ وارو ڦيرو ڏيئي، کڻي هيبت خان ڏانهن اُڇلايو. هيبت خان گھڻو ئي پاڻ بچائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر مغل مٿس ڇپ وانگر اچي ڪِريو. هيبت خان به ٿاٻڙجي پٺن ڀر وڃي ڦهڪو ڪيو. مغل به ڳرو مڙس هو، تنهن جي زور سان مٿان اچي ڪِرڻ سان، هيبت خان جي ڪياڙيءَ ۾ ايڏو زوردار ڌڪ لڳو جو هن جي اکين ۾ ڳاڙها پيلا ترورا ڇانئجي ويا. دادن نئڙي ترار کڻي ورتي، ۽ آهستگيءَ سان وڌي، هنن تائين آيو. ترار جي چهنب هيبت خان جي نڙيءَ تي رکندي چيو: ”هيبت خان، مون کي ڪنهن انسان جي خون وهائڻ کان سخت چِڙ آهي. پر جي وري تو ڪا ٻاراڻي حرڪت ڪئي آهي، ته هيءَ ترار تنهنجي نڙگھٽ جي پار هوندي . . . . . اٿو، نڪرو هتان، آءٌ وري اوهان جي بڇڙي شڪل هت نه ڏسان!“ دادن ائين ڳالهائي رهيو هو ڄڻ اڃا تائين هن کي ڪاوڙ نه آئي هئي.
زيبا اچرج مان اهو سڀڪجھه ڏسندي رهي. هن کي پنهنجي اکين تي اعتبار نه پئي آيو. جنهن نموني هن مغل کي مٿي کنيو هو، ان مان ائين ٿي ڀانيو، ڄڻ هن لاءِ اها ته ڪا ٻاراڻي ڳالھه هئي. هن مغل درٻار جي اڪثر پهلوانن ۽ ويڙهاڪ جوڌن جوانن کي ڏٺو هو، پر ايتري اطمينان سان وڙهندو هن ڪنهن کي به ڪونه ڏٺو هو. جڏهن دادن وٽس موٽي آيو، تڏهن هن جي اکين ۾ هن لاءِ هڪ نئون پيار ڀرجي آيو. هن جي دل چاهيو ته هوءَ انهن مضبوط ٻانهن ۾ سمائجي وڃي، پر حيا هن کي روڪي وڌو؛ خبر نه آهي ته اجنبي ڇا سمجھي!
”جيڪڏهن تنهنجي ديس جا سڀ ماڻهو تو جھڙا آهن ته پوءِ مغل شهنشاهت به ان کي غلام نٿي بنائي سگھي، اي عجيب مسافر!“ هن چوڻ چاهيو، پر چئي نه سگھي؛ ۽ هن جي اکين ۾ ڪجھه ڳوليندي رهي. دادن ڪنهن عورت جي اکين ۾ نهارڻ سکيو ئي ڪونه هو. الائي ڇو هن کي پنهنجو وجود هلڪو ٿي، تحليل ٿيندو محسوس ٿيو. هن کلي چيو: ”خدا جي واسطي، پنهنجي انهن اکين کي جھل، نه ته آءٌ بي سڌ ٿي ڪِري پوندس!“
زيبا به کلي ڏنو. هيبت خان کي جيئدان مليو ته تڪڙو تڪڙو ٻاهر نڪري ويو. زيبا هن سان گڏجي دروازي تائين آئي، ۽ چيائين: ”اجنبي، آءٌ صبح جو ناشتي تي تنهنجو انتظار ڪنديس. منهنجي ڪنيز توکي پاڻهي وٺي ايندي. صبح جو آءٌ توکي حضور خان دوران سان ملاقات جو پڻ ٻڌائيندس. . “
”جو حڪم . . . . .“ دادن چيو.
”پنهنجو خيال رکجان . . . . . هيبت خان ڏاڍو ڏنگو ماڻهو آهي،“ زيبا ويندي ويندي ڄڻ کيس ياد ڏياريندي چيو.
دادن ڪافي اڳتي نڪري اچڻ کان پوءِ، وري پوئتي نهاريو.
هوءَ اڃا تائين دروازي تي بيٺي هئي. هن کي نهاريندو ڏسي زيبا جو هٿ مٿي کڄي ويو. الائي ڇو، دادن کي پنهنجو هٿ به مٿي کڄندو محسوس ٿيو، ۽ جواب ۾ هٿ لوڏيندي، هن وري پنهنجي واٽ ورتي. هو الائي ڪيترو وقت بي مقصد ۽ اجايو هيڏانهن هوڏانهن گھمندو رلندو رهيو. هن کي پنهنجي من ۾ هڪ عجيب بي آرامي محسوس ٿي رهي هئي. هن کي ڪڏهن به اهڙو احساس پيدا نه ٿيو هو، ۽ هو سوچڻ لڳو ته ڇا قصن ڪهاڻين وانگر آءٌ به نازنين کي پنهنجي دل ڏيئي ويٺو آهيان؟ پر هن لاءِ ته پيار ۽ پريت جو سوال ئي ڪونه ٿي پيدا ٿيو. هن جي محبت ته فقط هڪڙي هئي: سنڌ . . . . . سنڌ! هن کي ٻئي ڪنهن هستيءَ سان محبت ڪرڻ لاءِ نه فرصت هئي، نه دل! جيسين سنڌ آزاد نه ٿي هئي، تيسين هن جو تن من، دل دماغ ٻئي ڪنهن پاسي لڙڻ لاءِ تيار ئي نه هئا!
سراءِ ۾ پهچي هن ماني گھرائي کاڌي. سراءِ جو مالڪ هن کي اڃا اتي ئي ڏسي حيران ٿي ويو. هو صبح لاڪون غائب هو ۽ هن چيو هو ته هو اڄ ئي سنڌ موٽي ويندو. ماني کائي، هو پنهنجي ڪوٺڙيءَ ڏانهن موٽي آيو. الائي ڇو هن کي ڪو خيال آيو، ۽ هن بستريءَ تي وهاڻو رکي، مٿان اجرڪ وجھي ڇڏي. پاڻ ڏيو وسائي، سڄو کيس ۾ ويڙهجي، هڪ ڪنڊ ۾ ويهي رهيو. هن جي دل ۾ رکي رکي زيبا، پنهنجي سمورين رعناين سان لهي ٿي آئي، ۽ هن ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ڪا پراڻي وسريل ڳالھه هن کي ياد اچڻ لڳي هئي. اهو احساس ايترو نئون ۽ دل لڀائيندڙ هو، جو هن ان کي وسارڻ به نٿي گھريو. هن اکيون بند ڪري، پنهنجي سموري جسم ۾ ان احساس کي ڊوڙائڻ ٿي گھريو.
ڳچ وقت ائين زيبا جي خيالن سان دل وندرائيندي، هن در پٺيان آهٽ ٻڌي، هو اٿي بيهي رهيو. ايترو وقت اوندھه ۾ ويهڻ ڪري هن جون اکيون اوندھ جون عادي ٿي ويون هيون. هن ڏٺو ته هڪ شخص هوريان هوريان، پير پير ۾ پائي وڌندو آيو. اوچتو ان شخص پنهنجو هٿ مٿي کنيو. هڪ سنهي آبدار خنجر جو ڦر اوندھه ۾ گھڙي لاءِ چمڪيو، ۽ هنڌ تي رکيل وهاڻي ۾ کُپي ويو. عين ان گھڙيءَ، پٻن تي هلندي، دادن هڪڙي هٿ سان کڻي ڳچيءَ کان جھليو، ۽ ٻيو هٿ کڻي سندس وات تي ڏنائين. ان اوچتي حملي تي هن ماڻهوءَ جا اوسان خطا ٿي ويا. خنجر کي اتي ئي ڇڏي، هن پنهنجو وات ڇڏائڻ لاءِ ٻيئي هٿ دادن جي ٻانهن ۾ وجھي زور لائڻ شروع ڪيا، پر جئن پوءِ تئن، دادن جو ڳچيءَ وارو هٿ وڌيڪ ڀيڙجندو ويو، ۽ هن ماڻهوءَ جي بچاءُ جون ڪوششون هري هري ٿي ڍريون ٿينديون ويون. جڏهن دادن سندس جسم پنهنجن هٿن ۾ لڙڪندو محسوس ڪيو، تڏهن هن کي پنهنجي بستري تي ليٽائي ڇڏيائين. بستري هيٺان رسو ڪڍي، کيس چوکنڀو ٻڌي، سندس وات تي ڪپڙو ٻڌي هن کي هڪڙيءَ ڪنڊ ۾ ڇڏي ڏنائين؛ ۽ پاڻ هنڌ ٺاهي بالم ٿي سمهي رهيو.
پرھه جو سوير ئي هن جي اک کلي. هن پنهنجي ڪوٺڙي تي نظر وجھندي، پنهنجي قيديءَ کي ڏٺو. قيدي جاڳي رهيو هو، ۽ حيرت ۽ ڊپ مان هن طرف ڏسڻ لڳو. هن کي ڄڻ اها پڪ هئي، ته اٿڻ شرط دادن کيس هميشه لاءِ پورو ڪري ڇڏيندو. دادن اوٻاسيون ڏيندي اُٿيو، ۽ خنجر کڻي پنهنجي قيديءَ ڏانهن وڌيو. قيديءَ جي بدن ۾ ٿڙڪڻي اچي ويئي، ۽ بنديل وات مان گھگھي آواز سان هن کي خدا ۽ رسول جا واسطا وجھڻ لڳو. دادن مرڪندو، هن جي ويجھو پهتو، ۽ نوڙي ڪپيندي، کيس آزاد ڪندي چيائين: ”مون اڃا ڪنهن مغل جي جان وٺڻ تي ڪونه سوچيو آهي. ان ڪري توکي جيئدان ٿو ڏيان. هيبت خان کي منهنجا سلام ڏج. پر وري جي مون توکي ڪڏهن پنهنجي سامهون ڏٺو ته ڪونه بخشيندوسانءِ! هاڻ ٽر هتان، متان منهنجو ارادو نه بدلجي وڃي!“
قيدي حيرت مان هن کي گھوريندو رهيو، ۽ ڪا گھڙي پنهنجي جاءِ تان چريو به ڪونه. دادن کلي چيو: ”توکي پنهنجي بچڻ جي اڃا پڪ ڪانهي. پر ميان ٽر منهنجي منهن تان: ڇا ياد ڪندين ته ڪنهن سنڌي سوڍي سان ڪم پيو هو!“
قيدي اچرج مان هن ڏانهن ڏسندو، پوئتي هٽندو، لُوھ پائي دروازي مان نڪري ويو.
سج چڙهيو ته دادن به تيار ٿي، سراءِ جي مالڪ کان گھوڙو هٿ ڪري، زيبا جي محلات ڏانهن روانو ٿيو. محل جي دروازي تي هڪ پهريدار اچي سندس گھوڙي جي واڳ جھلي. گھوڙي تان لهي، هو ٻئي پهريدار سان گڏ اندر داخل ٿيو. ڪجھه پنڌ اڳيان هلڻ کان پوءِ، پهريدار ادب سان کيس اڳتي هلڻ جو اِشارو ڪري، پاڻ اتي ئي بيهي رهيو. واٽ ويندي ٻنهي طرفن کان تازن کڙيل گلن جي خوشبوءَ تي سوچيندو، هو محل جي ڏيڍيءَ تائين پهتو. هڪ ٻانهي اُتي اڳي ئي موجود هئي، تنهن تقريبن سجدو ڪندي چيو: ”خانم، اوهان جي منتظر آهي!“
ٻانهيءَ سان گڏجي هو محل اندر داخل ٿيو. محل جي رنگ روپ هن جي اکين کي کيرو ڪري ڇڏيو. ٿوري ٿوري پنڌ تي، اَڇي، ڳاڙهي ۽ قرمزي پٿر جا تخت، دِڪا ۽ چبوترا ٺهيل هئا، جن جي مٿان بيحد سهڻا سهڻا بُت ۽ مجسما ٺهيل هئا، هر بت ڪونه ڪو ساز وڄائي، گيت سنگيت جي دنيا ۾ مگن هو. انهن بتن کي ڏسندو، فن ۽ هنر جي هن سندر ميلاپ تي واه واه ڪندو، اندر داخل ٿيو. اندرئين حصي کي ڏسي، هن کي مغلن جي دولت جي افسانن تي يقين اچي ويو. جنهن ڪمري ۾ هن پير رکيو، ان جي چائنٺ کان ئي هڪ ٿُلهو قالين پٿريل هو، جنهن تي هلڻ سان هن جي جتي اندر هلي ٿي ويئي. ڇت ۾ ٽنگيل فانوسن ۾ ڳاڙها، ساوا، پيلا بلوري مڻيا موتي لڙڪي جھرمر جھرمر لايو بيٺا هئا. ڪمري جي پوري وچ تي هڪ گول ميز رکيل هئي، جنهن تي طرح طرح جا ميوا سجايل هئا. ناريلن کان وٺي انگورن تائين، ميون جي مختلف رنگن ڄڻ فانوسن جي مڻين کي به شھه ڏيئي ڇڏي هئي. اها ميز ئي ايڏي وڏي هئي جو ويھه ــــ پنجويھه ماڻهو بيهي کائي ٿي سگھيا، ان ميز جي پٺيان هڪ اوچي دڪي تي هڪ نهايت سهڻو غاليچو وڇايل هو، ۽ چئني طرف ريشمي جھالرن سان طول وهاڻا رکيل هئا. سامهون ديوار تي شينهن جي سِسي کُتل هئي، ۽ ان جي ٻنهي پاسن کان سونن روپن ڳنن سان ترارون، ڪاترون، خنجر ۽ ڪرپان ٽنگيل هئا. دادن انهن کي ڏسڻ ۾ محو هو ته ٻانهيءَ کيس ويهڻ جو اشارو ڪندي چيو: ”اوهين ويهو ته آءٌ خانم کي ڄاڻ ڪري ٿي اچان.“ ائين چئي هوءَ ان ڪمري مان کُلندڙ هڪ ننڍي دروازي مان اندر هلي ويئي.
دادن هڪ ڪنڊ کان ان دڪي تي ويهي رهيو. دڪو ڪنهن پٿر يا ڪاٺ بدران شايد سڄو ئي مخمل مان ٺهيل ٿي ڏٺو. مغلن جي هن شان، آرام ۽ عيش جي دنيا ۾ هو اهڙو گم ٿي ويو جو هن کي زيبا جي اچڻ جي به خبر نه پيئي. زيبا، هن کي ائين خيالن ۾ گم، ڪا گھڙي ڏسندي رهي. هن پرديسي مسافر جي کاڏي مٿي کڻي، سندس اکين ۾ نهاريندي، منجھن پنهنجي لاءِ ڪا جاءِ ڳولڻ لاءِ هن جي دل ماندي ٿيڻ لڳي. ڪيترو نه معصوم هو هي انسان! هن سوچيو. مغلن جي دنيا ۾ هن جو وجود ائين هو، ڄڻ هزار گناهن جي هجوم ۾ هڪ پاڪيزگي، هزار پاپن ۾ هڪ پُڃ! هن جي دل چاهيو ته هوءَ هن کي ائين خيالن ۾ محو، پنهنجي ئي من ۾ جھاتيون پائيندو ڏسندي رهي، ائين هن کي پنهنجي سامهون پنهنجي دکي دنيا کي بدلائڻ لاءِ آٺسٺا ٺاهيندي ڏسندي رهي، ائين ئي ڏينهن گذري وڃن، ائين ئي جڳن جا جڳ لنگھي وڃن! هوءَ اِن آس کي گھڻو وقت لڪائي نه سگھي، ۽ هن کان هڪ ٿڌو ساھه نڪري ويو. دادن ڄڻ ننڊ مان جاڳي پيو. ۽ هن ڏانهن ڏسي فقط ايترو چئي سگھيو: ”اوه . . . . . . تون!“
اڄ زيبا جي اکين ۾ ڪالهوڪو ڊپ نه هو. ان جي بدران هڪ اهڙي ڪيفيت هئي، جا اُڃايل جي اکين ۾ پاڻي ڏسڻ سان پيدا ٿيندي آهي، کڻي پاڻيءَ بدران رڃ ئي ڇونه هجي، جنهن ۾ اُڃ سان گڏ، اُڃ اُجھائڻ جي آس به شامل هوندي آهي. انهن ننڊاکرن اکڙين جي اها ڪيفيت ڏسي دادن جي دل کي به جھوٻو اچي ويو، ۽ هن سوچيو: ڪاش، آءٌ انهن اکين جي ان ڪيفيت کي سدائين ڏسندو رهان. هن کي پاڻ ڏانهن ائين نهاريندو ڏسي زيبا جي اکين ۾ هڪ نئون رنگ اچي ويو، ۽ ان رنگ هن جي پنبڻين جي ڇانَو ۾ سندس ڳلن تي ڪئين سج اُڀاري ڇڏيا، ۽ هوءَ ٻيو ڪجھه نه ڏسي، پنهنجي هڪڙي آڱر وات ۾ وجھي، مرڪ کي روڪڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي.
”اڙي اوهين اُٿي ڇو بيٺا آهيو؟“ زيبا مرڪ تي ضابطو نه رکي سگھي. دادن وري ويهي رهيو. زيبا کي وري ڪا ڳالھه ياد اچي ويئي، ۽ هن پڇيو: ”رات ته خير سان گذري نه؟“
دادن جي چپن تي به مرڪ کيڏڻ لڳي، ۽ هن چيو: ”هيبت خان پنهنجي هڪ پنڊاري ٺڳ کي موڪليو هو. پر ٺڳ به ڪو وڏو اوجاڳايل هو. منهنجي ڪوٺڙيءَ جي ڪنڊ ۾ سڄي رات سمهي ننڊون ڪري، صبح جو ڪورنش ڪري روانو ٿي ويو!“
”اوهان کي کِل سُجھي آهي؛ مون کي اونَ کان حرام جو سڄي رات ننڊ آئي هجي.“ زيبا جي اکين ۾ اونَ اوتجي ائي.
”آءٌ اوهان جي اونَ جا ٿورا ڪيئن لاهي سگھندس؟“ هن مرڪي چيو. ڪجھه گھڙين کان پوءِ وري چيائين: ”ڀلا منهنجي لاءِ ڇا حڪم آهي؟“
زيبا جي اکين ۾ شڪايت ڀرجي آئي، ڄڻ چوندي هجي: ”پرديسي، مون سمجھيو ته تنهنجن خيالن تي آءٌ قبضو ڪري چڪي آهيان. پر تنهنجي من ۾ ته اڃا تائين تنهنجو ديس پيو وسي!“ پر ڏاڍيان چيائين: ”مون حضور جن سان ڳالھه چوري هئي. هنن اوهان کي ظلِ اِلاهيءَ جي حضور پيش ڪرڻ جو وعدو ڪيو آهي. هن وقت به شاهي قلعي ۾ اوهان جي انتظار ۾ آهن.“
”سچ؟. . . . . اوه، آءٌ اوهان جا احسان ڪيئن لاهي سگھندس،“ دادن کي ان ڳالھه جو يقين ئي نٿي آيو. هن جي ذهن تي سنڌ، سنڌ جي سٻاجھي ڌرتي، ۽ سندس سٻاجھڙن ديس واسين تي ترخانن جا اڪيچار ظلم تري آيا. زيبا هن جي اکين ۾ وري دک جي پاڇولن کي ڏسي منجھي پيئي، ۽ هن رڳو ان مونجھه لاهڻ لاءِ چيو: ”اوهين دکي نه ٿيو. اوهان کي دکي ڏسي، مون کي الائي ڇا ٿو ٿئي!“ چوڻ کي ته هو چئي ويئي، پر سندس منهن حياءَ ۽ حجاب کان ڳاڙهو ٿي ويو. دادن پنهنجي دک جي هن نئين ڀائيوار کي ڏسندي، سوچڻ لڳو ته هن اڃا ته رڳو منهنجي دک جون ريکائون ڏٺيون آهن. جيڪي ڪجھ منهنجي دل دماغ تي ۽ ٻين سنڌين جي من تي وهي واپري رهيو آهي، ان کي ڏسي ته هن جو الائي ڪهڙو حال ٿئي ها. هن اُٿندي چيو: ”آءٌ سندن خدمت ۾ حاضر ٿيڻ لاءِ تيار آهيان!“
”ترسو ته سهين، نيرن . . . . .“ زيبا ڪجھه چوڻ گھريو. پر دادن هڪدم کيس روڪيندي چيو: ”اوهين ناراض نه ٿجو. پر جيسين . . . . .“ هن ڳالھ روڪي وڌي. هن زيبا کي ڏکوئڻ نٿي چاهيو. هن جو قسم کنيل هو ته جيسين سنڌ آزاد نه ٿيندي، تيسين ڪنهن به ڌارئين جي ماني نه کائيندو. زيبا به سمجھي ويئي، ۽ هن کي پيشمانيءَ کان بچائڻ لاءِ چيائين: ”حضور جا ٻه سپاهي اوهان کي شاهي قلعي وٺي هلندا . . . . . پر مون سان هڪڙو وعدو ڪريو وڃو. . . . “ هوءَ وري ماٺ ٿي ويئي. موزون لفظن جي تلاش به ڪڏهن ڪڏهن نهايت درد انگيز ٿي پوندي آهي. ان تلاش هن جي اکين ۾ هڪ تانگھه، هڪ پياس پيدا ڪري وڌي.
”جيڪو حڪم. . . . .!“
”نه نه، حڪم ڪونهي. . . . . هڪڙي منٿ آهي، جي مڃو، اوهان جو ڪم ٿي وڃي ته هتان ڀيرو ڪري وڃجو!“ هن اهو جملو اهڙو تڪڙو چيو، جو هن جي ساھه جي مونجھه دادن جي دل کي ڇهي ويئي. دادن چاهيو ته هو کيس پنهنجي ٻانهن ۾ جھلي کيس يقين ڏياري ته هن جي پنهنجي دل به کيس ڏسڻ کان سواءِ رهي نه سگھندي. پر زيبا هن کي ڪجھه چوڻ جو موقعو ئي نه ڏنو. پنهنجيءَ دل جي واچوڙن کي لڪائڻ لاءِ هو تڪڙي اندر هلي ويئي، ۽ دادن اچرج مان دروازي جي لڏندڙ پردي کي ڏسندو رهجي ويو.
هن کي ڄڻ زيبا جي وڃڻ جو اعتبار ئي نه پئي آيو. ايتري ۾ ساڳي ٻانهي اندر لنگھي آئي، ۽ چيائين: ”سپاهي اوهان جي انتظار ۾ آهن.“
ٻانهيءَ سان گڏجي هو ٻاهر هليو آيو. ٻه سپاهي گھوڙن تي سوار هن جي انتظار ۾ بيٺا هئا. هن جو گھوڙو به سپاهين سان هو . . . هو وڌي گھوڙي تائين آيو، ۽ گھوڙي تي چڙهي سپاهين سان گڏجي روانو ٿيو. چڱيءَ دير کان پوءِ دادن محسوس ڪيو ته هو شهر جي حدن تي اچي پهتا هئا. هو ڪجھه سوچ ۾ پئجي ويو، ۽ هن جي ڇهين حس هن کي چتاءُ ڏيڻ لڳي هئي. زيبا ته چيو هو ته خان دوران هن جو انتظار شاهي قلعي ۾ ڪري رهيو هو. هن وقت هو شهر کان ٻاهر ڇا ڪري رهيو هوندو. آخر هن کان رهيو نه ٿيو، ۽ هن سپاهيءَ کان پڇيو: ”اڃا ڪيترو پري هلڻو آهي؟“
سپاهيءَ جي چپن تي مرڪ اچي ويئي، ۽ کلندي چيائين: ”بس ڄاڻ پهتاسون!“
دادن جو شڪ پختو ٿيندو ويو، ۽ اوچتو گھوڙي جي لغام ڇڪي هو بيهي رهيو، هن کي ڳالھ سمجھه ۾ نه پئي آئي: زيبا هن سان دوکو ڇو ڪيو هوندو؟ هن ۾ سندس ڪهڙي رمز ٿي سگھي ٿي. اڃا هو انهن ئي خيالن ۾ هو ته هن جي آسپاس کان سپاهي نمودار ٿيڻ لڳا ـــــــ وڻن جي جھڳٽن مان، کاهين مان. گھڙيءَ ۾ هو سڄو سپاهين ۾ گھيرجي ويو. هن جا راهبر سپاهي به گھوڙا جھلي بيهي رهيا. سپاهين جو گھيرو هن تي سوڙهو ٿيندو ويو. هن آسپاس جو جائزو وٺندي پنهنجي گھوڙي کي زور سان اڙي هنئين، ۽ هڪ پاسي ڀڳو. کيس ان پاسي ڀڄندو ڏسي ڳپل سپاهي هن جي پٺيان ڀڳا. سامهون ٻه ـــ ٽي مغل هن جي رستي روڪڻ لاءِ ڀالا ڪڍي اڳتي وڌيا. جڏهن هو هن جي ويجھا پهتا، تڏهن ڦڙتيءَ سان هڪڙو پير رڪيب مان ڪڍي، هو گھوڙي جي ٻئي پاسي جھڪي ويو ــــــ تقريبن گھوڙي جي هڪ پاسي رڪيب ۾ لٽڪندي، هو تير وانگر هنن جي وچان نڪري ويو. جيئن ئي هنن جي ڀالن جي زد کان فاصلي تي پهتو، وري ٽپ ڏيئي گھوڙي تي سڌو ٿي ويهي رهيو، ۽ رڪيب گھوڙي جي ڪکين ۾ هڻندو سڌو ئي سڌو هلندو رهيو. پويان سپاهين جو سمورو ٽولو به هوا سان ڳالهيون ڪندو هن جي پٺيان لڳو آيو. هن کي بچڻ جي ڪا راھه نظر نه آئي. ٽيهارو کن سپاهي وري به هن جي پٺيان گھيرو تنگ ڪرڻ لڳا هئا. هن جي ذهن ۾ موت جي خيال بدران پنهنجي پاڻ تي ڪاوڙ غلبو ڪندي ٿي ويئي: هڪ حسين عورت جي فريب ۾ اچي هو پنهنجو آدرش وساري ويٺو هو، ۽ پويان سنڌ ۾ هن وقت الائي ڇا ٿي رهيو هوندو. سپاهي جئن پوءِ تئن کيس ويجھا پوندا ويا. هن وري رڪيب گھوڙي جي پيٽ ۾ هڻي ڪڍيا، ۽ گھوڙو باھه جي ڄڀيءَ وانگر ڀڙڪو کائي وري اڳيان نڪري ويو. هن کي ڪا تجويز سمجھه ۾ نه پئي آئي؛ جيڪڏهن مقابلو ڪيائين ته سپاهي کيس ڳڀا ڳڀا ڪري ڇڏيندا؛ جيڪڏهن پيش کڻي پئي، تڏهن به شايد سپاهين کي اهو ئي حڪم هو ته هو جيئرو نه رهي. پنهنجي سامهون هن کي ڪي گھر نظر اچڻ لڳا. گھرن اڳيان کليل ميدان ۾ ٻه چار ماڻهو، ڪا لانڍي اڏڻ لاءِ بانس جا ڊگھا لڙها کوڙي رهيا هئا. گھوڙن جا آواز ٻڌي اهي ماڻهو به ڪم ڇڏي اُٿي بيهي رهيا. دادن جي نظر پٽ تي پيل تڏن تونئرين ۽ بانس جي لڙهن ٿي پئي. انهن جي اڳيان ٻه لڙها زمين ۾ کتل هئا. دادن ويجھو پهچي هڪڙي لڙهي ۾ هٿ کپائي سٽ ڏني. ڪچي تازي مٽي مان لڙهو ڄڻ ڪنهن وڻ وانگر پاڙون پٽجي آيو. دادن گھوڙي جي رفتار گھٽائي، کيس لانڍي کان ڦيڙائي سپاهين ڏانهن رخ رکيو. لڙهي کي پنهنجي چيلھ ۽ ڪرائيءَ جي ڪُٻ ۾ جھليندي، هن پهريون وار ڪيو. لڙهو ڪافي ڳرو، ڊگھو ۽ مضبوط هو. پهرئين ئي وار سان هڪڙو مغل ابتو ٿي گھوڙي تان ڪريو، ۽ پويان ايندڙ گھوڙن جي سنبن ۾ چچرجي ويو. گھوڙا به ان اوچتيءَ آفت تي ٽهڻ لڳا. هن جي وار ڪرڻ تي پوئتي هٽندڙ گھوڙو اڳيان وڌندڙ گھوڙن سان ٿي ٽڪريو، ته گھوڙا اڳيان نرا کڻي پاڻ بچائڻ جي ڪوشش ۾ پنهنجي سوارن کي ڪيرائڻ لڳا. سپاهين ۾ ڌمچر مچي ويو. دادن ڦري گھمي، ايتري تيزيءَ سان ۽ ايترو پري کان وار ڪري رهيو هو، جو جن سپاهين وٽ ڀالا هئا، اهي به کيس پهچي نه پئي سگھيا. پنجن ـــــ اٺن وارن کان پوءِ دادن ڏٺو ته سپاهين جو تعداد ايترو گھڻو هو، جو هو وري کيس چوڌاري ورائيندا ٿي ويا. هن ڇا ڪيو جو لڙهو مضبوط جھلي، گولائيءَ ۾ ڦرڻ لڳو. سپاهي ڄڻ هن نئين هٿيار جي ڀؤ کان وسامجي ويا. لڙهي جو ڌڪ جيتوڻيڪ ايترو موتمار ڪونه هو، تڏهن به هر سپاهي ان کان بچڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. ڇاڪاڻ ته ان جي چپيٽ ۾ اچڻ ڪري، گھوڙن جي سنبن ۾ چچرجي مرڻ جو خطرو هو.
گھوڙن جي هڻڪارن، سپاهين جي رڙين ۽ هل هنگامي تي ڪيترا ماڻهو ڀڄندا ٿي آيا، ۽ هو هن اڪيلي مڙس کي ايترن سارن مغلن سان منهن ڏيندو ڏسي دل ئي دل ۾ واه واه ڪندا رهيا. پر وري به سپاهين جي گھڻائيءَ، ۽ گھوڙي جي چڪر کائي ڪري پوڻ جي ڊپ کان دادن کي سوچڻ تي مجبور ڪري وڌو. هن جي ٻانهن به ڊگھي لڙهي جي ڇڪ ۽ دٻاءٌ کان ساڻي ٿيندي ٿي ويئي. جڏهن هن گھيري کي وري سوڙهو ٿيندي ڏٺو، تڏهن هن وري گھوڙي کي اڙي هڻي گھرن ڏانهن موڙيو. هن جي لڙهي جي ڊپ کان سپاهي پاڻيهي هٽي ويا، ۽ تکو تکو گھوڙي کي اڙيون هڻندو گھرن ڏانهن رخ ڪيائين. سپاهي به سندس ڪڍ لڳا آيا. جڏهن هو پهرئين گھر جي ويجھو پهتو، تڏهن لڙهو سڌو ڪري، زمين ۾ کپائڻ وانگيان هيٺ زور ڏيندي، هن لغام مان هٿ ڪڍي ڇڏيو، ۽ رڪابن مان پير ڪڍي ڇڏيا. لڙهي جو هڪڙو ڇيڙو ڄڻ زمين ۾ انگاس وانگر اُڀو کپي ويو، ۽ ان جي ئي ڇيڙي تي ٻنهي هٿن جي زور تي دادن چنبڙيل هو. گھوڙو هن جي ٽنگن وچان نڪري ويو. سپاهي اچرج ۽ حيرانيءَ ۾ هن بازيگريءَ کي ڏسندا رهجي ويا؛ اک ڇنڀ ۾ دادن لڙهي جي ڇيڙي تان هڪ گھر جي کڏ تي ٽپو ڏنو. لڙهو ايندڙ سپاهين جي وچ ۾ ڪِري پيو، ۽ دادن هڪ کڏ کان ٻيو کڏ ٽپي، ڇتيون ٽپندو سپاهين جي اکين اڳيان اوجھل ٿي ويو.
هڪڙي کُڏ تي ساھه پٽيندي، هن پنهنجي چوڌاري نهاريو. سپاهين ۽ ماڻهن جو هل هنگامو تيئن پوءِ جھڪو ٿيندو ويو. کڏن جي سڌيءَ قطار تي هلندو، هو آخري کڏ تي پهچي بيهي رهيو. ساڄي پاسي گھٽيءَ ۾ هن کي هڪڙي مسجد جا منارا نظر آيا. هو انهيءَ گھٽيءَ ۾ لهي، مسجد ڏانهن وڌي آيو. مسجد ۾ پهچي وضوءَ واري حوض مان پاڻي پي، هٿ منهن ڌوئي، مسجد جي صفحي ۾ هڪ نک تي ويهي رهيو. هو ايترو ٿڪجي پيو هو، جو هن جو سَنڌ سَنڌ چڙهي پيو هو ــــــــ خاص ڪري هن جي ٻانهن کيري کيري ٿي ويئي هئي. اڳين نماز پڙهي، هو وري مسجد کان ٻاهر نڪتو، ۽ پڇا ڪندو هو هڪڙي مسافر خاني ۾ پهتو. ماني گھرائي کائي، هن سراءِ جي مالڪ سان گھوڙي هٿ ڪرڻ لاءِ ڳالھه ٻولھه شروع ڪئي. ڳالهين مان کيس اها به خبر پيئي ته سپاهي اڃا واپس ڪونه ويا هئا، ۽ ڳوٺ جي عامل وٽ وڃي لٿا هئا. هو سراءِ جي مالڪ کي گھوڙي لاءِ ڏوڪڙ ڏيئي، وري مسجد ۾ موٽي آيو. ڏينهن جو واپس وڃڻ خطري کان خالي نه هو. ان ڪري هو رات جو انتظار ڪندو رهيو.
سانجھي نماز پڙهي هو وري شهر روانو ٿي ويو، ۽ شهر ۾ ان وقت داخل ٿيو، جڏهن مسجدن مان سمهڻيءَ نماز جون ٻانگون اچي رهيو هيون. نئين نئين رات ۽ گھوڙي جي لوريءَ جھڙي چال هن جي ٿڪ کي وري چوري وڌو ۽ ننڊ هن جي اکين ۾ خيما کوڙڻ لڳي هئي. دادن سراءِ ڏانهن وڃڻ بدران زيبا جي محل ڏانهن رخ رکيو. محل جي دروازي تي پهريدار هن کي زنده سلامت ڏسي، هن کي حيرت مان تڪڻ لڳا. هڪڙي پهريدار وڌي اچي سندس گھوڙي جي واڳ جھلي ۽ چيائين: ”خدا جو شڪر آهي جو اوهين زنده سلامت آهيو!“
”ڇو؟ ڇا ٿيو؟“ دادن وڌيڪ حالتن ڄاڻڻ لاءِ اڻڄاڻ ٿي پڇيو.
”حضور خان دوران جن شهر جي چئني طرفن اوهان جي ڳولا ۾ ماڻهو موڪليا هئا؛ کين جڏهن کان سازش جي خبر پيئي آهي، سندس سامهون جيڪو ٿو وڃي، اهو پنهنجي سر جو خير گھرندو ٿو واپس وري.“ پهريدار پاڻ به ڪافي ڊنل ٿي ڏٺو.
”اوه . . . . . پر کين ڪنهن ٻڌايو؟“ هن اڳ وٺندي چيو.
”ٻه سپاهي، جيڪي اوهان کي وٺڻ لاءِ موڪليا هئائون. تن کي هيبت خان جي ماڻهن سخت ڦٽي وڌو هو، پر مئا ڪونه. هو هنن کي مئل سمجھي هڪڙي کاهيءَ ۾ اڇلائي ويا، ۽ پنهنجا ماڻهو انهن جي جاءِ تي موڪلي ڇڏيائين جيڪي اوهان کي وٺي ويا. ڪنهن ماڻهوءَ انهن زخمي سپاهين کي ڏسي ورتو؛ کين اتان کڻائي حضور جن اڳيان پيش ڪيائون. هنن سربستي ڳالھه ڪري ٻڌائي. وڌيڪ اوهان کي خود خبر آهي . . . . . ! “
”هون . . . . . !“ دادن اها ”هون“ اهڙيءَ طرح ڪئي ڄڻ کيس ڪا ڳالھه ياد اچي ويئي. هن کي زيبا تي شڪ ڪرڻ لاءِ پنهنجي پاڻ تي ڪاوڙ ۽ شرمساري ٿيڻ لڳي، ۽ اهو سوچي هو هيڪاري ششدر ٿيڻ لڳو ته زيبا جو پريشانيءَ کان ڪهڙو حال هوندو.
سپاهين سان گڏجي هو ڏيڍيءَ تائين آيو. ڄاڻ ڪرڻ تي جڏهن ٻانهي در تي آئي، ۽ دادن کي ڏٺائين، تڏهن کانئس حيرت ۽ خوشيءَ مان ڪِيڪ نڪري ويئي، ۽ هوءَ کيس وٺي اندر آئي. ساڳئي ڪمري ۾ کيس ويهاري هوءَ اندر هلي ويئي. هن ڪمري ۾ پهچندي ئي هن جي جسم جو سمورو ٿڪ نچوڙجي سندس اکين ۾ ڀرجي آيو. سندس جسم نرم ريشمي مخمل ۽ طول وهاڻن جي گذار کي ڳوليندو، ڍرڪندو ويو، ۽ گھڙيءَ کان پوءِ هو گھري ننڊ ۾ پئجي ويو.
زيبا جڏهن ڪمري ۾ پهتي، تڏهن ائين ٿي ڀانيو ڄڻ هوءَ پنهنجن ڪپڙن مان بيزار هئي، يا ڪپڙا منجھانئس بيزار هئا. جنهن اُڇل ۽ بيساختگيءَ سان هوءَ دادن ڏانهن وڌي، ان مان ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ورهين جي وڇوڙي کان پوءِ هن پنهنجو ڪانڌ ڳولي لڌو هو. هن تقريبن ٻيئي ٻانهون مٿي کڻندي، هن آجيان لاءِ قدم اڳتي وڌايو . . . . . . پر پوءِ جڏهن هن پنهنجي مسافر کي گھريءَ ننڊ پيل ڏٺو، تڏهن هن جون ٻانهون وري هيٺ موٽي آيون. هن جي منهن تي مُرڪ سان گڏ، هن اجنبي لاءِ اَٿاھه پيار ۽ همدردي جو رنگ اچي ويو. ڪيڏو نه ٿڪل هو هن جو مسافر! هن جي دل چاهيو ته هن جي ڪنڌ هيٺان وهاڻو ڪڍي، کيس پنهنجي گوڏي تي سمهاري، پنهنجن پنبڻين جي ڇانوَ ۾ ان وقت تائين کيس ڏسندي رهي، جيسين هوءَ به هن جي ننڊ جو حصو نه بنجي وڃي. پر هوءَ ائين نه ڪري سگھي. هوءَ محض هن کي گھوريندي، ڏسندي رهي. ڪيترو نه سڪون هو هن جي منهن تي. زيبا کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ هو ننڊ ئي ننڊ ۾ مرڪي رهيو هو. هن جي دل ۾ اها آس ڪرَ موڙي اُٿي ته شل اها مرڪ هن جي لاءِ هجي! ان مرڪ کي ڇهي ڏسڻ لاءِ هوءَ وڌي هن جي ويجھو آئي، ۽ آڱر وڌائي هن سندس چپن تائين آندي. هن جي آڱر رکڻ سان ڄڻ اها مرڪ هن جي ساري منهن ۾ ڦهلجي ويئي. هن جي کهرن کهرن شهپرن جي ڇهاءُ هن جي سموري جسم ۾ اهڙي چلولي ڪتڪتائي پيدا ڪري وڌي جو هن جي اکين ۾ به آرس جاڳي پيو. هن جا ٻيئي آرس ڀڃڻ ۽ ڪر موڙڻ لاءِ مٿي کڄڻ لاءِ آتا ٿيڻ لڳا، پر پنهنجي ڇاتيءَ ۾ جاڳيل ڇوليءَ کي محسوس ڪندي، حجاب ۽ حياءَ هن جي هٿن کي چُرڻ نه ڏنو. ڪيڏيون نه تمنائون هيون هن جي دل ۾ ان وقت! هن جي دل چيو ته هوءَ اجنبي مسافر کي سڏ ڪري چوي: ”اي ڪٺور دل مسافر، تو هيءَ ڪهڙي پيڙا بخشي ڇڏي آهي، جو نه اُٿندي آرام نه ويهندي سڪون، نه جاڳندي سک نه سمهندي آٿت!“
هوءَ الائي ڪيترو وقت اهي تمنائون، ڪي آسون اميدون، ۽ ڪي ڏوراپا هن جي ننڊ تان نڇاور ڪندي رهي. اوچتو دادن ڇرڪ ڀري جاڳي پيو، ڄڻ ته ڪو ڀوائتو خواب ڏٺو هئائين. هن پنهنجي سامهون زيبا کي پاڻ تان گھوريندو ڏٺو ته هن جي دل به ٺاڪئين ٿي پيئي. اهڙين صدقي ويندڙ نظرن جو جواب ڏيئي به ڪهڙو ٿي سگھيو. زيبا جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ وٺندي چيائين: ”آءٌ پرديسي مسافر آهيان: خدارا اهڙين نظرن سان نه ڏس، جو آءٌ پنهنجو ديس وساري ويهي رھان!“
”ڪاش، ائين ٿي سگھي!“ زيبا دل جي ڳالھه چپن تي آڻي ويٺي؛ ۽ الائي ڇو هن جي اکين جي ڪنڊن مان لڙڪ، بي اختيار وهندا، هن جي ڳلن تان ٿڙڪندا، هن جي چولي ۾ جذب ٿيڻ لڳا. انهن لڙڪن کي ڏسي، دادن جون ٻه به ويون، ڇھه به ويون، ۽ هن هٻڪندي چيو: ”هي لڙڪ ڇو؟“
”پرديسي سائين، زندگيءَ جو هر سک، هر خوشي مون کي ميسر آهي. پر الائي ڇو، جڏهن کان توکي ڏٺو اٿم، هر خوشي ڦڪي ۽ بناوٽي ٿي معلوم ٿئي. تو الائي مون تي ڪهڙو ڦيڻو پڙهيو آهي، جو آءٌ بلڪل بي شرم ٿي پئي آهيان، جو هيئن پنهنجي دل جو حال پئي بيان ڪريان. آءٌ هڪ مغل سردار جي ڌيءُ آهيان، جيڪي گھُران سو ملي سگھيم ٿو. پر هن وقت . . . . هن وقت آءٌ تنهنجي ڪنيز آهيان، زر خريد ٻانهي آهيان، جئن وڻئي تئن هلائينم، پر پنهنجي قدمن کان پري نه ڪر!“
دادن جي عجيب حالت هئي. هو اهو سوچڻ لڳو ته اهي لفظ درحقيقت هن ٻڌا هئا، يا زيبا جي اکين جي ڪيفيت ۽ سندس خاموشي لفظ بنجي هن جي دل ۾ ٻُرڻ لڳا هئا؛ ۽ گھڙيءَ کان پوءِ هن زيبا کي پنهنجي ڀاڪر ۾ سڏڪا ڀريندو ڏٺو. هن جي پهراڻ جو آڳ، هن جي لڙڪن سان پسندو رهيو، ۽ هن جي روح جي سدا بهار سڳنڌ، هن جي چپن تان ٽپي، هن جي روح ۾ سمائجندي ويئي. ان سڳنڌ کي دائميت بخشڻ لاءِ هن هڪ ڊگھو ساھ کنيو، ۽ زيبا جو روئندڙ ساھه هن جي ساھه سان ملي هڪ نئون ساھه بنجي ويو. هو الائي ڪيتري دير، دنيا کان بيخبر، ائين بت بنيا هڪٻئي جي وجود ۾ گم ٿيندا ويا. اوچتو هنن پنهنجي پويان ڪنهن جي کنگھڪار ٻڌي. هنن جا گم ٿيل، تحليل ٿيندڙ وجود، وري جيئرا جاڳندا جسم بنجي ويا، جن کي ڪنهن اوپري ساھه ڇرڪائي وڌو. دادن پنهنجي سامهون، ويڪري پيشانيءَ ۽ سنهين مڇن سان هڪ قدآور مغل کي بيٺل ڏٺو، جنهن جي منهن ۾ ايڏي حشمت هئي، جا ماڻهن ۾ گھٽ نظر ايندي آهي. هن جي منهن تي اهڙي ڪيفيت هئي، جنهن مان اهو اندازو لڳائڻ مشڪل هو ته ان ڪيفيت ۾ پيار هو، ڪاوڙ هئي يا رڳو ٽوڪ هئي. هن کي ڏسي، دادن زيبا کان ٿورو پرڀرو هٽي بيهي رهيو.
”پرديسي، مون تنهنجي دليريءَ جون ڳالهيون ٻڌيون آهن، پر اڄ ته پنهنجي اکين سان ڏسي به ورتم!“
دادن فيصلو نه ڪري سگھيو ته اهي لفظ هن سچيءَ دل سان ٿي چيا يا ٽوڪ طور چيا هئائين. هو ڪوبه جواب ڏيئي نه سگھيو. زيبا به هيسجي ڪنڌ هيٺ ڪري بيهي رهي؛ هوءَ بار بار اندر ويندڙ دروازي ڏانهن نهارڻ لڳي ڄڻ موقعي ملڻ تي لُوه پائي اوڏانهن ڀڄي وڃڻ جي انتظار ۾ هئي.
”توکي خبر آهي ته هڪ مغل شهزاديءَ سان ائين کُلي طرح سان پريت ونڊڻ جي ڪهڙي سزا آهي؟“
دادن وري به فيصلو ڪري نه سگھيو ته ان جملي ۾ دڙڪو هو يا پنهنجائپ جو اظهار. پر هن ڀيري هن چئي ڏنو: ”آءٌ هر سزا لاءِ تيار آهيان، حضور!“
”هر سزا لاءِ؟“ مغل ٿورو سختيءَ سان چيو.
”جي ها . . . . هر سزا لاءِ!“ دادن جي لفظن ۾ سچائي نه هوندي به خود سپردگي ضرور هئي. هن خان دوران مجاهد خان جي لفظن جي سختيءَ کي محسوس ڪندي چيو.
”ته پوءِ ان سزا لاءِ تيار ٿيءُ!“ مغل سردار جي لفظن ۾ دڙڪو ته ضرور هو پر ڪاوڙ نه هئي.
”بندو حڪم جي انتظار ۾ آهي!“ دادن به هاڻ بيپرواهيءَ مان چيو.
”تنهنجي سزا اها آهي ته زيبا سان تنهنجو نڪاح هڪدم ٿيڻ گھرجي!“
زيبا اهي لفظ ٻڌي حياء کان سڄي ڳاڙهي ٿي ويئي، ۽ لُوھه پائي دروازي ڏانهن ڀڳي، ۽ اندر هلي ويئي. دادن اهي لفظ ٻڌي وائڙو ٿي ويو. هن جي اندر ۾ عجيب جنگ ڇڙي پيئي، ۽ هن هٻڪندي چيو: ”مگر . . . . .“
مجاهد خان اڳيان وڌي آيو، ۽ سندس ڪلهي تي هٿ رکندي چيائين: ”سنڌي جوان، آءٌ تنهنجي بهادريءَ ۽ دليريءَ کان ايترو متاثر ٿيو آهيان جو آءٌ پنهنجي نياڻي توکي نڪاح ۾ ڏيئي پنهنجي خوش بختي ٿو سمجھان“.
دادن جي ذهن ۾ جنگ جو گھمسان وڌي ويو: هن جي اڳيان اهڙو ٻه ــ واٽو هو، جتي پهچي هو ڪو فيصلو نٿي ڪري سگھيو. هن کي اهو خواب ياد اچي ويو، جڏهن سنڌ هن جي جيجل ماءُ جو روپ وٺي، جھولي جھلي کانئس سندس حياتيءَ جي بيک گھري هئي. ٻئي طرف زيبا جو تصور هو، ۽ زيبا سان گذاريل گھڙين هن کي آئيندي جو خوبصورت تصور آڇيو هو. اوچتو ئي اوچتو، ذهن جي هڪ ڪنڊ مان، آخوند نور محمد جو چهرو، باھه جي مچ وانگر ڀڙڪي آيو، ۽ سندس ڪنن ۾ سندس آواز ٻُرڻ لڳو: ”تو قسم کنيو آهي دادن، ته جيسين سنڌ آزاد نه ٿي آهي، تيسين تون شادي نه ڪندين!“ ۽ دادن ڄڻ ته انهن لفظن جي ڄَرَ کان تڙپندي چيو: ”نه سائين نه، اوهان جي وڏي مهرباني، پر اهو ناممڪن آهي!“
مجاهد خان جو منهن ٽامڻي هڻي ويو. هن جو هڪڙو ڀِرون مٿڀرو ٿي، ڦڙڪڻ لڳو، ۽ هن پاڻ تي جبر ڪندي چيو: ”ڇا مطلب؟“
”مون کي غلط نه سمجھو، حضور! زيبا منهنجي زندگيءَ جو حصو بنجي چڪي آهي؛ کيس حاصل ڪرڻ آءٌ پنهنجا وڏا ڀاڳ سمجھندس، پر . “
”پر ڇا . . . . ؟“
”پر مون قسم کنيو آهي ته جيسين منهنجو وطن آزاد نه ٿيندو، تيسين آءٌ شادي نه ڪندس . . . .“
مجاهد خان جي منهن جو رڻ بدلجي ويو. هن جي نظرن ۾ دادن لاءِ پهريون ڀيرو پيار ۽ عزت گڏجي هڪ نئين ڪيفيت بنجي جھلڪڻ لڳي. هن وڌي سندس ڪلهن ۾ ٻانهن وجھندي چيو: ”آفرين آهي توکي، نوجوان ــــ صد آفرين! تنهنجي ان وطن دوستيءَ تي، تنهنجي ان جذبي تي . . . پر جيڪڏهن ان وقت لاءِ ترسياسون ته شايد زيبا کي سڄي عمر ڪنواري رهڻو پوندو . . . . “ مجاهد خان کي ان خيال تي ئي کل اچي ويئي.
دادن پهرين ته ڪوبه جواب نه ڏنو. پر گھڙيءَ کان پوءِ هن جي اکين ۾ هڪ نئين جوت، نئين چمڪ اچي ويئي، ۽ هن جون اکيون هيرن وانگر جرڪڻ لڳيون، ۽ هن ڄڻ پاڻ سان ڳالهائيندي چيو: ”ائين نه چؤ، حضور! سنڌين جي غيرت جاڳي پئي آهي، سنڌين جي رت ۾ سنڌو اُٿلي پيو آهي، ۽ هاڻ اهو وقت پري نه آهي جڏهن سنڌ غلاميءَ جي نيئرن کي ڪک پن وانگر لوڙهي ڇڏيندي. جيڪڏهن مغل اسان جي مدد نه ڪندا تڏهن به . . . .“
”پر به اسين . . . . يا ظل الاهي سنڌين جي مدد ڇو ڪن؟ هروڀرو ترخانن جي سرحدن سان ڇيڙ ڇاڙ ڪرڻ به ته عقلمندي نه آهي. تنهن کان سواءِ ترخان خود به ظل الاهي جي اطاعت ڪرڻ لاءِ تيار آهن.“ مجاهد خان دادن کي ويهڻ جو اِشارو ڪري، پاڻ به ويهي رهيو.
”سنڌين جو ظلِ الاهيءَ تي خاص حق آهي. همايون جڏهن بي يارو مددگار سنڌ پهتو، تڏهن سنڌين ئي کيس جيءَ ۾ جايون ڏنيون. ارغونن ۽ ترخانن ته کيس گھڙيءَ لاءِ به سک سان رهڻ نه ڏنو. سندس رت جا پياسا ارغون ڏينهن رات شبِ خون جا منصوبا گھڙيندا رهيا. سنڌين کيس هرطرح جي مدد ڪئي؛ سندس مهمانيون جھليون، کيس ٻيڙيون ڏنائون، اَن ڏنائون، گاھه ڏنائون ـــ ۽ پنهنجون جانيون پيش ڪيون. ان کان پوءِ هڪ وڏو حق اڪبر تي سنڌ جي مٽيءَ جو آهي. اڪبر سنڌ ۾ پيدا ٿيو؛ هڪ طرح سنڌ اڪبر جو وطن آهي. بادشاهت ۽ سلطاني دور انديشين جي ڪري جيڪڏهن هو سنڌ کي اهو مان نه ڏئي ته اها ٻي ڳالھه آهي. پر جنهن واءُ سندس ڪنن ۾ پرلاءُ وڌو، سو سنڌ جو واءُ هو؛ جنهن دائي کيس ڄڻايو، سا سنڌ جي هڪ سٻاجھڙي جيجل هئي، جنهن مولويءَ سندس ڪن ۾ پهرين ٻانگ ڏني، سو به سنڌي هو. جنهن سرزمين شهنشاھه هند کي ڏکئي وقت ۾ پناھه ڏني، اجھو، ڏنو، آسرو ڏنو، جڏهن ارغون ۽ ترخان سندس خون سان هولي کيڏڻ لاءِ آتا هئا ـــــ ڇا ان سرزمين جو اڪبر تي ڪو حق نه آهي؟“
مجاهد خان هڪ عجيب حيرت مان هن جا لفظ ٻڌندو رهيو؛ ۽ جڏهن هن دادن جي اکين ۾ ٻرندڙ جوت جي پويان، لڙڪن جو هڪ اٿاھه سمنڊ لهرون هڻندو ڏٺو، تڏهن هن متڪبر مغل سردار جي دل به لڙهي ويئي. هن کيس ڪلهي تي هٿ سان زور ڏيندي چيو: ”ڪاش، تنهنجا اهي لفظ شهنشاھ ٻڌي ها! مون کي پڪ آهي ته هڪدم ترخانن خلاف لشڪر چاڙهي موڪلي ها. آءٌ اهو مقدمو انهن لفظن ۾ ته پيش ڪونه ڪري سگھندس. پر آءٌ توکي هڪ يقين ڏيارڻ گھران ٿو ته شهنشاھه مون کي اڳي ئي اهڙو فرمان عطا ڪيو آهي، ۽ اڄ کان هڪڙي مهيني اندر سنڌ ۾ ارغونن ۽ ترخانن بدران سنڌين جو پنهنجو راڄ هوندو. وقت نهايت موزون آهي؛ سنڌي باغين جي مدد سان سنڌ کي نجاب ڏيارڻ ڏکيو نه ٿيندو. جڏهن مون اهو ڪم سرانجام ڏنو، تڏهن آزاديءَ جي پرواني سان گڏ هڪ ٻي به سوغات توکي اُتي ئي پيش ڪندس. پر هڪ ڳالھه ياد رک: جيڪڏهن منهنجي زيبا کي توکان ڪا شڪايت پيدا ٿي ته . . . . منهنجو نالو به مجاهد خان آهي!“
دادن جي تتل دل تي ڄڻ ڇنڊو پئجي ويو . . . . ۽ هو شڪر گذار نظرن سان مجاهد خان جي منهن ۾ نهاريندو رهيو. تصور ئي تصور ۾ آزاد سنڌ هن جي ذهن تي اُڀري آئي . . . . پر الائي ڇو اهو تصور ڪجھه مڪمل نه هو، ڄڻ ڪا ڳالھه ٿيڻي اڻ ٿيڻي رهجي ويئي، ڄڻ تصوير ۾ رنگ ڀرڻ جي باوجود، تصوير مڪمل نه ٿي سگھي! شايد سنڌ جي غلاميءَ کي هاڻ ايترو وقت ٿي ويو هو جو ان جي آزادي جي تصوير ذهن تي اڀرڻ کان ڪيٻائي رهي هجي! شايد ائي ئي هوندو ــــــ هن سوچيو. شڪ ۽ گمان جي ان تروري کي هڪ ڪنڊ ۾ دٻائيندي، هو به مرڪڻ لڳو ۽ چيائين: ”زيبا ته مون کي ساھه کان پياري آهي، سائين. شل اهو ڏينهن جلد اچي، آءٌ به اوهان وانگر هڪ آزاد مرد وانگر پنهنجي مردانگيءَ جو نعرو هڻي سگھان!“ الائي ڇو، نه چاهيندي به هن جي لفظن ۾ ٽوڪ ڀرجي آئي.
مجاهد خان کي اها ٽوڪ محسوس ئي ڪانه ٿي، ۽ هن چيو: ”اهو وقت آيو رهيو. تون سنڌ وڃي پنهنجي باغين کي خوشخبري ڏي ته مجاهد خان واچوڙي وانگر سنڌين جا بند خلاص ڪرڻ لاءِ اڏامندو ٿو اچي. . . پر وري متان هيبت خان جي ور چڙهي وڃين. ٻڌو اٿم ته هن تنهنجي لاءِ ٺڳن جا ٽولا ڇڙواڳ ڇڏي ڏنا آهن. منهنجا ماڻهو توکي اڳڀرو ڇڏي ايندا. تون ڪڏهن اُسهندين؟“
”اڄ ئي. اوهان جي وڏي مهرباني، پر مون کي اوهان جي سپاهين جي ضرورت ڪانهي. هيبت خان جي ماڻهن سان آءٌ پاڻهي پڄندس!“ دادن هن کي يقين ڏياريو.
”چڱو، خدا حافظ ٿيندءِ!“ ائين چئي مجاهد خان ٻاهر هليو ويو.
دادن به وڃڻ لاءِ دروازي ڏانهن وڌيو ته زيبا وري اندران هلي آئي. هن جي اکين ۾ اڃ ڄڻ سرهاڻ چڙهي آئي هئي. هن ڪن لائي سڀ ڳالهيون بيهي ٻڌيون هيون، ۽ هوءَ دادن جي منهن ۾ نهاري اکيون جھڪائي بيهي رهي. دادن کي به هي وڇوڙو کائڻ لڳو، جو ٻين سمورن وڇوڙن کان نرالو هو. هن جي دل چيو ته هو چئي ڏئي: ”زيبا، منهنجي جان، وطن جي سڏ مون کي مجبور ڪري وڌو آهي، نه ته منهنجي دل کي هت ٻيڙيون پئجي ويون آهن!“ هن ڪجھه چوڻ لاءِ چپ چورڻ گھريا ته زيبا آڱر کڻي چپن تي رکيس.
”مون کي سڀ خبر آهي. ڌڻي ساڻي ٿيندءِ . . . . . پر مون کي وسارجانءِ نه!“ ائين چئي ته ويئي، پر پوءِ اچي سڏڪن ۾ پيئي. دادن کڻي ڀاڪر وڌس، ۽ پوءِ ڪي مدتون، ڪي صديون هن کي آٿت ڏيندي، پرڀائيندو، پرچائيندو رهيو؛ ۽ پوءِ جڏهن هن موڪلايو، تڏهن زيبا جي لڙڪن ۾ مرڪ جھرمر لائي ڏني هئي.