3
اڄ به چنڊ جي سون ورني سورهين رات هئي. چوڌاري چئن ئي ڏَسن تي چانڊوڪي جو سون پڌاريل هو. سنگھار، آخوند نور محمد جي حجري ۾ داخل ٿيو ته اتي جانڻ ٻگھيو، دلاور سمون، صاحب اُنڙ ۽ يارو سومرو اڳي ئي پلٿي ماريو ويٺا هئا. سنگھار کي کيڪاريندي آخوند چيو: ”ابا ڀلي ڪري آئين، جيءُ ڪري آئين. هتان ٿي ويھه . . . . “
سنگھار آخوند جي پاسي ۾ ويهي رهيو. جانڻ جي پٽ کي ڪوڪلتاش ارغون انڌو ڪرائي کوھه ۾ وجھائي ڇڏيو هو، ۽ سنگھار وٽس عذرخواهي لاءِ وڃي نه سگھيو هو، سو ويهندي وقت سندس ڪلهن ۾ ٻانهن وجھي، همدردي ۾ سڄڻپي جو ڀاڪر وجھندي چيائين: ”ادا جانڻ، ڌڻيءَ جي اها مرضي هئي؛ سندس شيءَ هئي، موٽائي ورتائين. پر سندس موت به موچارو ٿيو جو سنڌ مٿانهن سِر ڏنائين . . . ڌڻي صبر ڏيندء ! “
جانڻ جي عمر اچي موٽ کاڌي هئي. هڪڙو ئي پٽ هوس دين دنيا ۾، پر ديس تان قربان ٿيو هو؛ ڏک ته گھڻوئي هوس، پر سندس دل ۾ هاڻ فقط اها آرزو هئي ڪوڪلتاش کان بدلو وٺڻ. ان ڪري آخوند نور محمد جي سڏ تي پهرين پهرين جانڻ آيو هو. سندس ڏک سڀني جو پنهنجو ڏک هو. جنهن به سرويچ اهو سڏ ٻڌو هو، سو هلي وٽس آيو هو. هينئر به آخوند سڀني سان گڏجي فاتح پڙهي، وري جانڻ سان عذر خواهي ڪئي.
جڏهن جن کي اچڻو هو، سي پهتا، تڏهن آخوند سڀني کي چپ رهڻ جو اشارو ڪندي چيو: ”ابا، باھه وري دُکڻ لڳي آهي. اڃا ٽي سال به ڪونه ٿيا آهن جو وري سنڌين کي سنڌ جو سور جاڳائي وڌو آهي. مون اوهان کي هت سڏ ان ڪري ڏنو آهي، جو منھنجن ڪنن ۾ ڪن ترخانن اها ڳالھه وڌي آهي ته مرزا جان بابا مرزا باقيءَ خلاف شورش ڪرڻ وارو آهي. پهرين وچ ۾ سلطان محمود خان پيو هو، مرزا باقيءَ ان کي ترڪتال ٻڌائي ، ڇھه ڪنواريون ترڪ ڪنيزون ۽ ٻيا تحفا ڏيئي راضي ڪري موڪلي ڇڏيو. هاڻ مرزا جان بابا پنهنجي منهن ٺٽي تي چڙهڻ وارو آهي. منهنجو خيال آهي ته اسين مرزا جان بابا جو ساٿ ڏيون! “
”نه سائين، نه! مرزا جان بابا به ته نيٺ ترخان آهي؛ مرزا باقيءَ جو ڀاءُ آهي، ڌاريون آهي، اسان جي لاءِ ڳالھه ساڳي؛ مرزا باقيءَ سنڌ جو حاڪم نه ٿيندو ته مرزا جان بابا ٿيندو يا شاھه قاسم ارغون ٿيندو. سنڌ لاءِ ڪهڙو فرق پوندو؟ اهو ٿيو هٿ وٺي پاڻ کي ٻوهي ۾ ڏيڻو. جي مرزا باقي کٽي ويو ته سنڌين جو جڻ ـــ ٻچو رلائي ڇڏيندو، جي مرزا جان بابا کٽيو ته ان تي وري ڪهڙو اعتبار. هو ائين سمجھندو ته سنڌي اڄ مرزا باقي خلاف منهنجو ساٿ ڏيو بيٺا آهن، سڀاڻي منجھن ئي ڪو زور وارو ماڻهو پيدا ٿيو ته ان جو ساٿ ڏيندا. ان ڪري، دشمن سو دشمن ـــــــــــ هنن سمورن کي ختم ڪرڻ جي ڪا سوچيو. “ سنگھار پنهنجي راءِ ڏني.
”چئين ته سچ ٿو، پر مرزا جان جي وري به سنڌين سان سڱابندي آهي؛ سميجا سندس سيڻ آهن. اسان لاءِ وري به مرزا جان بابا چڱو.“ دلاور سمي چيو.
”سڱابندي سان ڇا ٿو ٿئي؟ ترخان وري به ترخان. هينئر به موچڙا پيا اٿس تڏهن وڃي سميجن وٽ لڪو آهي، نه ته اهي ساڳيا سميجا پڻس جي وقت ۾ وٽس دانهين ٿي ويا ته انهن کي رُکو جواب ڏنو هئائين.“ سنگھار کي ڳالھ پسند نه هوندي هئي ته سڌو چئي ڏيندو هو.
آخوند نور محمد، ناس جي چپٽي ڏيندي چيو: ”منهنجو مقصد اهو ڪونهي ته مرزا جان بابا کي سنڌ جي حاڪم ٿيڻ ۾ مدد ڪريون. سندس لشڪر ۾ اڌ کان مٿي سميجا ۽ انڙ آهن. اهي ته آخر پنهنجا آهن؛ انهن سان ڳالهيون ٻولهيون ڪجن؛ جيڪڏهن مرزا جان بابا کٽي وڃي ته سندن مدد سان کيس ٿيڙڻ ڏکيو ڪونه ٿيندو.“ آخوند نور محمد تصور ئي تصور ۾ سنڌين جي پنهنجي راڄ کي ڏسڻ لڳو هو.
”سنڌين ۾ ڪير آهي جو مرزا جان کي ٿُڏي، کيس گادي وٺي ڏجي.“ جانڻ پهريون ڀيرو ڳالهايو هو.
”ادل ڳالھه ته لک جي ڪئي اٿئي. اسان جي فيروز سمي ته ڪو ٻوٽو ڪونه ٻارو. پاڻ ٻيڙو ٻوڙي راهي ٿيو. اهڙو ڪو سردار ڪونهي جنهن کي سمورن راڄن جي حمايت هجي، ۽ ان کي کڻي واڳون ڏجن.“ دلاور سمي چيو. فيروز سمي جو نالو کڻندي، هن جا ڏند ڪرٽجڻ لڳا هئا. فيروز جي بدبختيءَ ۽ ڪمزوري جي ڪري ڇھه سؤ سالن جي ماڻيل آزادي سنڌ وڃائي ويٺي هئي.
”اڙي ابا، ڪو سردار نه ملندو ته سنڌ کي آزادي ڪانه ملندي ڇا؟ ڌارين کي ڪڍو، پوءِ پاڻيهي ڪو بلو ٿي پوندو. پنجن ڇهن ڄڻن کي سڀ سنڌي چونڊي ملڪ هلائڻ لاءِ مقرر ڪندا ته ملڪ ڇو ڪونه هلندو. اهي سرداريون ۽ بادشاهيون ئي ته سنڌ جو سِر وڃائين ٿيون. پنهنجي سرداري ۽ بادشاهي قائم رکڻ ڪاڻ ته سمن ۾ ڦيٽاڙو پيو، ۽ وڃي شاھ بيگ جي سنگھر پنهنجي ڳچيءَ ۾ وڌائون“ آخوند نور محمد جون ڳالهيون ئي اهڙيون هونديون هيون، جو ماڻهون ڀانءِ ته ويٺو ٻڌي. ان ڪري کيس عزت به سڀ ڏيندا هئا. وڏي نظر جو ماڻهو هو، ٺلهو ٺڙڪو مُلو ڪونه هو، جن مان خلق سڄي ڪڏهوڪو ڀروسو وڃائي چڪي هئي.
آخوند نور محمد ته سمورين بغاوتن جو منڍ مهاڙ هو. هن جي ذريعي مڪتبن، مدرسن ۽ دارالعلومن ۾ اندر ئي اندر پيئي شاگردن کي تربيت ملندي هئي؛ ۽ باھه جڏهن به ٻرندي هئي ته انهن شاگردن جو ان ۾ وڏو هٿ هوندو هو. ڪمال ته اهو، جو خود ترخان به هن کي ڏاڍي عزت ڏيندا هئا. مرزا باقي جھڙي ڪنجوس ۽ بي مروت به کيس سورپاءِ موڪلي هئائينس. سندس علم ۽ فقيريءَ جو ايڏو ته نالو هو، جو ڪنهن ترخان کي اهو شڪ نه هوندو هو ته آخوند نور محمد کي پنهنجي درس و تدريس ۽ مسيت کان سواءِ ٻيو به ڪو مقصد هوندو. سنڌ جي سُورهين جا ميڙ وٽس ڪٺا ٿيندا هئا، سي به اهڙي طرح جو ڪنهن کي پتو ڪونه پوندو هو ته ڪير آيو، ڪير ويو. سندس علم ۽ درويشيءَ جي هاڪ همايون ۽ پوءِ اڪبر جي درٻار تائين پهتل هئي. ان ڪري ڪنهن سرڪش ترخان کي به همت نه ٿيندي هئي جو آخوند جو چوڻ موٽائي. بکر کان ٺٽي تائين سندس هزارين فدائي ۽ شاگرد ڦهليل هئا، جيڪي هن جي حڪم تي سر ڏيڻ لاءِ تيار هوندا هئا.
جڏهن سڀ ڳالهيون بحث مباحثي کان پوءِ صاف ٿيون، تڏهن آخوند چيو؛ ” پهريون ڪم ته هي آهي ته ارغون ۽ ترخان سردارن کي اهڙو هيسائجي، جو جيڪڏهن ڪا شورش ٿئي، ته هو ڪنهن به ڌر جو ساٿ نه ڏين. ٻي ڳالھه اها ته سنڌ جي سرحدن تي اهڙا ماڻهو موڪلجن، جو ڪنهن به ترخان سردار جو ماڻهو قنڌار کان ڪمڪ آڻي نه سگھي. ٻڌو اٿم ته ڪو ترخان سردار قنڌار وڃڻ لاءِ سنڀريو آهي. ان کي ڪنهن طرح روڪڻو آهي.“ آخوند نور محمد هاڻي فيصلي جي انداز ۾ ڳالهائي رهيو هو. سندس اکين ۾ هڪ نئين جوت جلي رهي هئي، ڄڻ سنڌ جو روح سندس اکين ۾ بکڻ لڳو هو.
”اها خبر ڪنهن وڏي ترخان کي هيسائڻ سان پوندي ته قنڌار کان ڪمڪ وٺڻ ڪير ويو آهي. اهو خط به هٿ ڪجي. جڏهن اهو خط هٿ اچي ته . . . . “
”آءٌ حاضر آهيان . . .“ سنگھار هڪدم حامي ڀري.
”ته پوءِ آءٌ سنگھار سان گڏيو ويندس.“ جانڻ پنهنجي پراڻي يار کي اڪيلو ڇڏڻ نٿي گھريو.
”ابا سنگھار، تون نه وڃين ها ته چڱو. تو کان ترخان هونئن ته گھڻو ڇرڪيل آهن. جڏهن کان ڪوڪلتاش کي ڇنڀيو اٿيئي، مون کي ڪيتريون دانهون مليون آهن. پر خير، هاڻ هيئن ڪج، جو ڪنهن طرح اها خبر هٿ ڪر ته قنڌار ڪير ٿو وڃي، ۽ خط ڪنهن ڏي لکيل آهي. جي خط ئي ملي وڃي ته پوءِ واه واه. پوءِ اهو خط کڻي آخوند صالح کي پهچائجو. تنهن کان پوءِ جيئن آخوند صالح چوي تيئن ڪجو. آءُ پاڻهي آخوند صالح سان صلاح ڪندس، پوءِ جيئن ڌڻي کي منظور هوندو، تيئن ڪنداسون.“
”اسين صبح جو ساجھر ٺٽي وڃي ڪو جتن ڪنداسون . . . چڱو هاڻ موڪلاڻي ڪانهي.“ سنگھار اٿي بيهي رهيو.
آخوند نور محمد به اٿي بيهي رهيو، ۽ سنگھار جي اکين ۾ نهاريندي چيائين: ”ڌڻي ساٿي ٿيندءِ . . . ، ابا!“ الائي ڇو آخوند نور محمد کي ائين لڳو ڄڻ هو سنگھار کي آخري ڀيرو ڏسي رهو هو. هن بي اختيار ٿي کڻي سنگھار کي ڀاڪر پاتو. جذبات کان هن جو آواز ڳرو ٿي پيو هو، ۽ سنگھار فقط ايترا لفظ ٻڌا: ”جيئي سنڌ!“ ”جيئي سنڌ!“ جانڻ ۽ سنگھار گڏجي چيو، ۽ ٻاهر نڪري آيا.
هنن جا گھوڙا مسجد جي پٺئين پاسي ڦٽل مندر ۾ ٻڌل هئا. سنگھار پنهنجي گھوڙي جو توبرو لاهي، هني هيٺيان هڻي، گھوڙي کي لغام چاڙهي سواريءَ لاءِ لانگ ورائي. جانڻ به سوار ٿي گھوڙي کي اڙي هنئي. ٻنهي جي دلين تي گذريل وارداتن، هلندڙ حالتن ۽ ايندڙ وقت جو غبار هو، ۽ گھوڙن جي رفتار تي هنن جا خيال هنن کان به اڳ ۾ ڊوڙڻ لڳا. هنن اڳيان جيڪو آدرش هو، تنهن هنن جي خيالن ۾ هڪجھڙائي ڳؤراڻ پيدا ڪري وڌي، ۽ هو ٻيئي پنهنجي پنهنجي زندگيءَ تي سوچڻ لڳا.