پيش لفظ
جَنين جي جھَڙپَ، هاٿي هنڌائين نه چُري!“
ساڻيھه جي سڪ يا وطن سان پيار، هڪ مثبت جذبو آهي. منجھس ڪابه منفي ڳالھه نه آهي. نه ڪنهن سان نفرت آهي، نه ساڙ ، نه پٽڻ پائي، نه هلڪڙائي. رڳو پيار ئي پيار. قرباني، اڻٿڪ محنت، پاڻ وسارڻ، سڀڪجھه لُٽائڻ، ڏيڻ ئي ڏيڻ، نڇاور ڪرڻ، ڪجھه نه وٺڻ، منزل سان لڳاءُ ۽ انس، مٽيءَ سان لئون لڳائي مٽي ٿيڻ، نهٺائي، نماڻائي، نوڙت ۽ نياز. انساني اڀار جي چوٽ تي پهچي به پاڻ کي ڪا وَٿ نه سمجھڻ. اهي سڀ، ساڻيھه جي سڪ جي چشمي جون ڌارائون آهن، جي ٿڃ جيان، رت رڳن ۾ تحليل ٿي انسان کي سهڻو، سلوڻو، سورهيه ۽ سٻاجھو بڻايو ڇڏين.
اڄ، جا هيءَ هاهوڙ مَتي آهي، سا نسورو ڪوڙ، رڳو دولاب ۽ دوکو آهي. علائقه ــــ واريت ڪا بڇڙي بلا ڪانهي. علائقو ته ڇا، ملڪ جي چپي چپي سان، گھٽيءَ گھٽيءَ سان، ڳوٺ ڳوٺ سان پيار آهي، مٿس ناز آهي. گھر سان پيار نه ڪبو ته پاڙي کي ڪيئن پڇبو. پاڙو نه سنواربو ته شهر ڪيئن سڌاربو. جنهن گھر وِساريو، سو ڪهڙي سورهيائي ڪندو. جنهن مِٽ وساريا سو ڪهڙو ٻوٽو ٻاريندو. ڪهڙا اَڪ ڪارا ڪندو، ڪهڙي کيپ کٽندو. مرڳو پاڻ وڃائيندو، ڪردار وڃائيندو، سورهيائي ۽ سيج وڃائيندو. جيڪي ان مثبت جذبي کي لوئين ٿا، سي قومي ڪردار کي ٽوڙين ٿا، ملڪ جي جڙن کي کوٽين ٿا. دراصل هو پنهنجي اصليت وڃائي ويٺا آهن، اونداهيءَ ۾ ٿاڦوڙا ٿا هڻن، پنهنجون پاڙون پٽائي ويٺا آهن، هاڻ نه پاڙ ٿي کُپين نه مٽي ٿي جاءِ ڏئين، نه ڪو ڪردار ٿو اڀرين.
سنڌ جي گود ۾ نوان آيل سنڌي به ماءُ جي هنج جي آسيس پيا وٺن. سندن نئين ٽهي، حُب ۽ ملير جي مٽيءَ مان روحاني تسڪين پيئي وٺي. سنڌوءَ جي پاڻي ۽ ڪوهستان جي ڪُڪري سان لڱن کي امائي پيئي؛ پنهنجو پگھر ۽ پسينو ڏئي پيئي. سندن وڏڙا ڪجھه گائون مائون، گاڏڙ جذبن سان، خاموش تماشائي ٿيو ڪجھه وٿين مان ويندو پيا محسوس ڪن. انهن به ساڻيھه ڪونه وساريو آهي. پنهنجي ٻوليءَ ۽ پنهنجي قوميت کي قائم رکڻ لاءِ هزار جتن ڪندا اچن. مٿن سلام هجي. هيڏين مشڪلاتن هوندي، صرف ٻوليءَ جي سهاري مختلف قوميتن کي ”مهاجر“ لڙيءَ ۾ پوئي جيئڻ لاءِ وس ڪندا اچن. ٻوليءَ سان ۽ پنهنجي علائقي سان، ايڏيون جيءَ ـــ جڙيو اٿن جو اوڀر پنجاب جي املھه ماڻڪن کي، جي هم مذهب به آهن ته هجرت جو شرف به حاصل اٿن، ان مخصوص مهاجر لڙيءَ کان ٻاهر ئي رکيو اچن. ٻوليءَ ۽ مهاجريت کي ڪوسو واءُ به لڳڻ نٿا ڏين. شال اهي کين نيبھه هجن. ڀلي هن مٽيءَ ۾ گل ڦولارجن ۽ هڳاءُ پيدا ڪن.
مَن ۾ ٻيائي ته بهانا لک.گھه ڪبو ته واٽ ڪيئن ڏسبي؟ اک ٻوٽبي ته سوجھرو ڪٿان نظر ايندو؟ مذهب ته کوپا لاهيو ڇڏي، پر جي هروڀرو کوپو چاڙهبو، ته ٻيا پاسا ڪيئن ڏسبا. مذهب ۽ ساڻيھه جو ته ٽڪر ئي ڪونهي. پاڻ وطن جو پيار نصف ايمان آهي. وطن جو پيار ناهي ته ايمان کان وانجھي. پوءِ ”حيف تنين کي هوءِ وطن جن وساريو!“ وطن سان پيار ڪندي به ماڻهو مسلمان رهي سگھي ٿو. مسلمان رهندي به وطن سان پيار ڪري سگھي ٿو. پنجابي پڪو مسلمان آهي، ۽ خوبين جي کاڻ آهي، ۽ مسلمان هوندي به پنجابي آهي. پاڪستاني پڪو مسلمان آهي ۽ مسلمان هوندي به پاڪستاني. دراصل وطن سان پيار هن جو امتياز آهي؛ ان ۾ ايڏو سرشار آهي جو افغاني مسلمان سان به ملڪ خاطر ٽڪر کائيندي دير نه ڪندو.
وطن جي حُب ايڏو اهم جذبو آهي جو ان کان سواءِ ماڻهو اصليت وڃايو ويهي، کوکلو ٿيو پوي؛ خود مطلب، ڪميڻو ۽ ابن الوقت ٿيو پوي. اسفل سافلين جي مڪروه ۽ گندي گج ۾ گندهاڻو ٿيو پوي. انساني عظمت جي چوٽ تي پهچڻ لاءِ، حب الوطنيءَ جي ڏاڪڻ جو ڏاڪو سندس ڪردار کي اجاريندو ۽ سندس اخلاق کي جرڪائيندو وڃي. ان جذبي کي قائم ۽ دائم رکڻ لاءِ وڏيءَ جاکوڙ ۽ جتن جي ضرورت آهي. پنهنجي عظمت جي نشانن کي ڳولي هٿ ڪرڻو آهي. تاريخ جي ورقن تان دز لاهي، پنهنجي ڪشمڪش جي ڪارنامن کي چمڪائڻ ۽ وڏي واڪي ڳائڻو آهي. اسان جي هن سرزمين جي وک وک تي تاريخ وکري پيئي آهي. سندس مٽيءَ جي ذري ذري تي اسان جي وڏڙن جون رت ــ ڦونگارون، موتيءَ ـــــ داڻن جيان ڇٽڪاريل آهن. ڳوٺ ڳوٺ، ديھه ديھه، تپي تپي ۾ تاريخ پنهان آهي. گھر گھر، بستيءَ بستيءَ پنهنجا ڪونڌر ڪُهايا آهن. هزارن سالن کان هنن عظيم جدوجهد ڪئي آهي. سوين سوڍا، لکين دودا، ڪئين مائرون، ڪئين ڀينرون بازارن ۾ نيلام ٿي، ڪسجي امر ٿي ويا. اچو ته انهن دودن جي نشاندهي ڪريون ۽ انهن زمين جي ٽڪرن جي ”مٽي ماٿي لايون.“ جت سندن خون جذب ٿي ويو. اُن مٽي جو مان آهي. اها تاريخ، اهو فخر، اهو ناز اسان کي دڳ لائيندو، حب الوطنيءَ کي جرڪائيندو، ڪردار کي اڀاريندو، مردار ٿيڻ کان بچائيندو: تاريخ ويئي ته جذبو ويو، ڪردار ويو، موت آيو.
حب الوطنيءَ جو ۽ تاريخ جو مذهب سان ڪو ٽڪر نه آهي. عرب، اسلام کان اڳ واري دور جي شاعرن ۽ سورهين تي اڄ به فخر ڪن ٿا. اسين ته حاتم طائيءَ ۽ نوشيروان جا ڳڻ ڳائيندا اچون، جيتوڻيڪ هو مسلمان نه هئا. رستم، سهراب ۽ سڪندر جا نالا پاڻ تي رکندا اچون جيتوڻيڪ هو غير مسلم هئا. ڇا ٿي پيو جي پنهنجي سنڌ ديس جي سورهين جا اسين گيت ڳايون: انهن سورهين جا، جن موهن جي دڙي جي تهذيب جو پايو وڌو، جن ٽيڪسيلا ۽ گنڌارا جي آبياري ڪئي، جن رني ڪوٽ جو قلعو اڏيو ۽ ديبل، اروڙ ۽ برهمڻ آباد جو بنياد رکيو. جن جي تهذيب ۽ تعمير تي سارو پاڪستان ته ڇا، سڄي دنيا فخر پيئي ڪري. جنهن لاءِ شاھه ايران جي درٻاري شاعر چيو ته ”ساقي مون کي شراب، موهن جي دڙي جي مٽيءَ مان ٺهيل پيالي ۾ ڏي، ڪاش اها مٽي منهنجن وڏن جي هجي!“ ٽوينيي، موجوده دنيا جي عظيم تاريخ نويس چيو ”مان دنيا جي ڪنڊ ڪنڊ ۾ تهذيب جي تلاش ۾ ويس. موهن جو دڙو، منهنجي حقير تلاش جي بلند ترين چوٽي آهي!“ ان چوٽيءَ تي پهچندڙ نه هندو هئا نه مسلم، سنڌي هئا، محض سنڌي!
”چچنامي“ جي مترجم، علي ڪوفي، ڪئين ڳالهيون لغو ٺاهي، تاريخ کي مسخ ڪري ڇڏيو. سڀ ڄاڻو اها ڳالھه ڄاڻن ٿا ته هو ڪم علم ۽ ڪم ظرف هو، جنهن عشق جي چاشني ملائڻ خاطر تاريخ لکڻ جي مقدس امانت ۾ خيانت ڪئي. ڏاهر جي ڌيئرن کي بدنام ڪرڻ خاطر ۽ سندن لاءِ نفرت پيدا ڪرڻ لاءِ محمد بن قاسم جي موت جھڙي اهم واقعي کي ڪوڙو ۽ افسانوي رنگ ڏنو. اهو تاريخدانن جو ڪم آهي ته حقيقت کي پرکين ته ڪهڙيون ڳالهيون مَن گھڙت ۽ محض الزام آهن ــــــــــ مثلن چچ ۽ ڏاهر جون شاديون. پر سندن عظيم سلطنتون، سندن نظامِ حڪومت، سندن دور جي خوشحالي، سون ۽ چانديءَ جا ذخيرا، علم ۽ ادب جا اِدارا، فن جو فروغ، وڻج واپار، فوج جو نظام، بهادري ۽ دليري، سندن فتوحات ۽ هار جا اسباب، سڀ ٺوس تاريخي حقيقتون آهن. جيڪڏهن اهي فخر جي درجي تائين اعلى آهن ته ڪو اهم نه آهي جي انهن تي فخر ڪيو وڃي، جيئن موهن جي دڙي واريءَ تهذيب تي هر پاڪستانيءَ کي فخر آهي ۽ ڪروڙين رپيا خرچ ڪري به انهن عظمت جي نشانن کي محفوظ رکڻ لاءِ جتن ڪيا پيا وڃن. تاريخ قومي امانت آهي. ڪفر ۽ اسلام جو معرڪو نه آهي جو ڪفر جون فتوائون ڪڍي لعنت ۽ ملامت سان قومي جذبي جي تذليل ڪئي وڃي ۽ نوجوان نسل جا هنيانءَ کاڌا وڃن. عجب آهي، فردوسيءَ دهل جي ڏونڪي تي دل آزرده ٿي عرب فاتحن کي ڳوهون کائيندڙ چيو، ۽ آسمان کي نهايت سخت لفظن ۾ ميار ڏيئي ” تفو برتفو“ چيائين ته ڪنهن پاڪستاني مسلمان کي غيرت نه آئي، نه ڪنهن کيس ڪافر چيو، نه ڪنهن شاهنامو ساڙيو. هي ترخاني انصاف جو طريقو اسان جي قومي ڪردار کي نهوڙي نيندو. ضروري آهي ته جنهن مهلڪ مرض جو خطرو آهي تنهن جي نشاندهي ڪجي. ذهني بد ديانتي ۽ ضمير کي دٻائڻ جا جراثيم اسان جي قومي ڪردار کي ڪوڙهيو ۽ مفلوج ڪري رهيا آهن. ڪو هڪ به اهڙو عالم نه آهي جو سچ چوڻ جي همت ساري سگھي. اردوءَ جو ڪو هڪ ـــ اَڌ شاعر به مام ۾ ڳالهائڻ لاءِ مجبور آهي. ٻيو ته ٺهيو، رڳو مرحوم لياقت علي خان جي ملڪي نيتيءَ متعلق ٻڙڪ ٻاهر ڪڍڻ به ڪفر جي مطابق سمجھيو پيو وڃي؛ حالانڪ محترمه فاطمه جناح کي لياقت علي خان جي پاليسين سان شديد اختلاف هو. مرحومه ته پنهنجي ڀاءُ متعلق به چوندي هئي ته کانئس ڪي غلطيون سرزد ٿيون آهن. ڪيڏي عظيم، باضمير ۽ ديانتدار رهنما هئي. عزت ۽ احترام پنهنجيءَ جاءِ تي آهن ۽ تاريخي حقيقتون پنهنجي جاءِ تي. جنهن قوم تاريخي حقائق کي اوندھه ۾ رکيو، غلطين جو ڍڪ ڪيو ۽ اکيون ٻوٽي دهرايو، ان جو الله واهي؛ جنهن سبق نه سکيو، تنهن پنهنجي پير تي ڪهاڙو وهايو.
تاريخ ۽ ادب کي مذهبي طوطو بڻائي، پڃري ۾ ٻولڙيو ڪري رکي نٿو سگھجي. تاريخ ۽ ادب جي وسعت لامحدود آهي. تاريخ هندو، مسلم، ڪرستان يا پارسي نٿي ٿي سگھي، نه ادب. شيڪسپيئر عظيم آهي، ڀلي هو ڪرستان هجي. گورڪي عظيم آهي، ڀلي هو ڪميونسٽ هجي. غالب ۽ شاھه عظيم آهن، ڀلي هو مسلمان هجن. ڪاليداس ۽ ٽئگور عظيم آهن، ڀلي هو هندو هجن. تيمور ۽ نادر سفاڪ هئا، ظالم هئا. ڀلي هو مسلمان چوائين. حجاج بن يوسف، ظالم ۽ ڪفر جي جيئري تصوير هو، جنهن هڪ هٿ ۾ ترار ۽ ٻئي هٿ ۾ قرآن حڪيم جو نسخو کڻي مسلمانن کي مخاطب ٿي چيو هو ته : ”جو مون کي هن ڪتاب جي ۽ رسول جي ياد ڏياريندو، تنهن جو سِر هن ترار سان وڍيندس!“ ٻئي هنڌ چيائين ته ”مسلمانو، توهان جا مٿا مون کي ائين ٿا لڳن ڄڻ سنگ هجن، ڀانيان ته هن ترار سان لُڻي ڇڏيان!“ پڙهندڙ پاڻ فيصلو ڪن ته حجاج کي مسلمانن ۽ اسلام لاءِ ڪهڙي ۽ ڪيتري عزت ۽ احترام هو. هي اهو شخص هو جنهن سنڌ تي ڪاھه جو حڪم ڏنو. ڇا سندس يلغار مسلمانن ۽ اسلام جي عظمت خاطر هوندي؟
سنڌ جي تاريخ ۾ ارغونن ۽ ترخانن جو دور، اونداهو بربريت جو دور هو، حالانڪ هو مسلمان هئا. هنن به اسلام جو حربو استعمال ڪيو هو. جڏهن سنڌ تي سنڌ جي ماڻهن جي حڪومت هئي تڏهن ارغونن طرفان پهريائين مذهبي عالم، تبليغ خاطر روانا ڪيا ويا، جن اهو نعرو ڏنو ته مسلمان سڀ ڀائر آهن؛ ڪوبه قنڌاري ۽ سنڌي نه آهي؛ جغرافيائي حدود، ملتِ اسلاميه لاءِ هاڃيڪار آهن. ٺٽي ۾ تبليغ ڪري، ڏڦيڙ وجھي، ٻيڙا ڀرائي، اتر طرف ساڳئي مقصد لاءِ روانا ٿيا. تنهن وقت به ڪلجڳ جا ڪاپڙي پيا هئا. خدا ڀلو ڪري سَن جي محترم جي. ايم. سيد (جنهن کي جابلو ماڻهو ”جيئيم“ سائين ڪري چون ٿا) جي جدِ امجد، سائين حيدر شاھه جو، جنهن ارغون عالمن جا ٻيڙا ساڙائي، فتني کي ٻنجو ڏنو. بهرحال نفاق جو ٻج ڇٽجي چڪو هو. سمن شڪست کاڌي، ۽ ارغون ڪڙڪي پيا. دولھه دريا خان (جنهن هڪ ڀيرو اڳ کين اهڙي شڪست ڏني هئي، جو تاريخ ۾ اڃا پئي ڳائجي) سنڌين کي منظم ڪندي، وڙهندي ماريندي شهيد ٿي ويو. سندس پُٽن تحريڪ اڳتي وڌائي، ۽ سر ڏيئي سرها ٿيا. سنڌ جو چپو چپو اٿي کڙو ٿيو. هن ڪشمڪش جي دور ۾ سنڌ هڪ عظيم ۽ لاثاني سورهيه سپوت پيدا ڪيو، جيڪو گهاڻي ۾ پيڙجي، پيسجي قيمو ٿي ويو پر حب الوطنيءَ جو جذبو پوين پساهن تائين بلند رکندو آيو. اڄ به سندس مزار تي هر جمعي تي هزارين سنڌي حاضري ڀرين ٿا. هي سچو سورهيه، مخدوم بلاول جي نالي سان، ڦلجي اسٽيشن جي ويجھو (ضلعي دادو ۾) مدفون آهي. کيس ”سنڌ سان محبت“ جي پاداش ۾، گھاڻي ۾ پيڙائي شهيد ڪيو ويو. هو مذهبي رهنما هو، ۽ سنڌ جي نالي ۾ بغاوت جو علم بلند ڪيائين. پڪو مسلمان هوندي، نواب شاھه جي هندن کي خط لکي مدد گھريائين ته ”هي سنڌ جو سوال آهي جنهن سان مذهب جو واسطو ناهي.“ ارغونن سان ٽڪر کاڌائين، ۽ گرفتار ٿيو. کيس مارڻ ارغونن جي لاءِ اهڙو ئي مسئلو هو، جھڙو سندس جيئڻ. کيس معافي گھرڻ جي آڇ ڪئي ويئي. جا هن مرد مجاهد ريٽي، موت کي جيئڻ تي ترجيع ڏني، جيئن، آڳ دکندي، ڌاڳندي رهي، ارغونن جي لاءِ هي وڏو مسئلو هو، جو وري به مذهب جي آڙ ۾ حل ٿي ويو. قرآن شريف جا ورق جتيءَ جي تري ۾ سبرائي، جتي کيس سوکڙي طور ڏني ويئي. بعد ۾ کيس گرفتار ڪرائي، جتي کولرائي، فتوى ورتي ويئي. قرآن جي بي حُرمتي جي جرم ۾ کيس جيئرو پيڙايو ويو! عبرت جو مقام آهي. بي حُرمتي ڪنهن ڪئي ، ۽ پيڙايو ڪنهن کي ويو؟ مذهب ڪنهن جي ڍال بڻيو؟ هيڏا هاڃا ٿين، ڀينر هن ڀنڀور ۾ !
طاغوتي طاقت جي نشي ۾، تاريخ جي هر دور ۾، ڪئين مڇ مچي، مواڙ ٿي، ٿونا هڻندا آيا آهن. پنهنجي چوڌاري مذهب ۽ ڪوڙي تقدس جو ڍونگ رچائي، ڪارا قانون جوڙي، زبانون وڍائي، ذهني گھُٽ پيدا ڪري، ڀائيندا آهن ته سندن جوڙيل آڇ سدائين قائم رهندي، جنهن ۾ تڙڳندا رهندا، ۽ جاوا ڪندا. پوءِ پيا دُون هڻندا، ڊهون هڻندا، ۽ ٿلها ٿي ٿونا هڻندا. نٿا ڄاڻن ته اُن پاڻيءَ جا ڏينهن ئي اچي بيٺا آهن. اهڙو ڪو ڦرڪو ڦرندو، جو اها اڇ ئي ڪانه هوندي. اهو ٽڪساٽ ئي ڪونه هوندو. ڏتڙيل، ڏکيا، ڏهيرا، سنها، سڪڙا، سَپ، ائين اُڏامندا، جو هڪ ئي جھڙپ سان، هاٿي ۽ مڇ، هندان ئي ڪونه چُرندا. البت، رڇ رڱڻا پوندا. مڇ ۽ ڇڇ ڇڏڻا پوندا. وِک وڌائڻي پوندي. اوڙاھه اڃان اڳڀرو، اڃان اڳڀرو، ڪُن، ڪڙڪاٽ، ڇوليون، ڇوها .......... تيزي، تندي، تياري، تنظيم، جھڙپ.
سراج انهن سڀني مسئلن کي، ننڍي ناول دوران سلجھائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سندس سمجھو ۽ دور رس نگاھه ماضي، حال، مستقبل کي ھڪ جاءِ ڪري، تاريخي پس منظر ۾، حقائق کي بي نقاب ڪيو آهي. سندس تڙپندڙ دل، ماضي جون رت اڏيون، حال جون ڪاوشون، ۽ ناماڻائي سان، دوائون ۽ دعائون جھليو بيٺي آهي. سندس قلم ۾ قرب آهي، مشورو آهي، ۽ انتباھه. سندس اٿاھه قرب اُٿل کائي، مصلحتن جا پنا اورانگھي، لوڪ لڄا لاهي، پاڻ ٻوهي ۾ ڏيئي، سچ ـــ ڪڻا پلئه پائي، سئن پيو ڏئي. اُها سئن، جا تاريخ جي هر دور ۾، سورهيه وَر وَر ڪري ورجائي آهي؛ تنظيم، تربيت، مسلسل جدوجھد، سچائي ۽ اخلاص سان گڏوگڏ، مرڪزيت، صحيح فيصلا، حڪم جي پابندي ۽ پاڻ تي ضابطو، ورنه، سنگھار جي انفراديت، جذباتيت ۽ هوڙهيائي، باوجود دليريءَ ۽ سچائيءَ جي، نور وڃائيندي؛ ۽ دادن جي سياست زنجيرن ۾ جڪڙائيندي. هت، صرف سوڍا کپن، جي پاڻ وڃائي، راڄن جا ويڇا ميساري، غريبن ۽ مسڪينن کي هڪ لڙي ۾ پوئي، شيهي جي ديوار بنائي ڇڏين. مسلمان ، هندو، پارسي، عيسائي، هڪ لڙيءَ ۾ پوئڪي، ٻيو سڀڪجھه ڀُلائي، هڪ قوم ٿي وڃن. قائداعظم جي لفظن ۾، ”جت هندو هندو نه رهندا، ۽ مسلمان مسلمان نه رهندا. ........... “ بس هڪ قوم رهندي، جنهن جو هر فرد ”سوڍو“ هوندو. ..... ڀل ته هڪ سوڍو سوريءَ چڙهي وڃي، سوين ۽ لکين سوڍا سندس جاءِ ڀريندا.
سراج سان منهنجي پهرين ملاقات، سن 1956ع ۾ ٿي، جڏهن هو سنڌي ادبي بورڊ ۾ هو. ھيرو جوان، کليل پيشاني، گھريون گنڀيرتا ڀريل اکيون، چمڪندڙ چهرو، سادگيءَ واري مرڪ، ننڍڙو ديوتا ٿي چمڪڻ لڳو. منجھائنس ڄاڻ ۽ سمجھه جون جھلڪيون ٿي آيون، جي پيار، مقصد سان لڳاءُ ۽ مسلسل محنت سان ، ڪرڻا ۽ شال سنگھار بڻجي ويون. شال سندس زورِ قلم وڌندو رهي. شال سنگھار ۽ دادن جا جذبا اُسرندا رهن. شال سوڍا، ڪميتن تي چڙهي، جھر جھنگ ڇانئبا وڃن. شال سندن رت ڦونگارون، هن پاڪ ڌرتي تي پئي، لعل ۽ ياقوت اُڳائين. ننڍ وڏائيءَ کي مليا ميٽ ڪري، قوتِ عوام جو نظام قائم ڪن. هن ملڪ جو جھنڊو اوچو رکن، ملڪان ملڪ سندس ڏونڪو وڄائن ۽ کيس ترقيءَ ۽ ڪمال جي بلند ترين چوٽين تائين پهچائين.
ڪراچي
10 اپريل 1970ع
ـــــــــ جمال ابڙو