لوليتا فلم ۽ ناول جو ليکڪ
ڪراچي جو بندرگاهه ڇڏڻ وقت رستي تي پڙهڻ لاءِ پاڻ سان ڪجهه رسالا ۽ ڪتاب کڻي نڪتو هوس. جھاز تي ڪم ڪندڙ چئن ففٿ انجنيئرن مان آئون هڪ هوس. جھاز جا ففٿ انجنيئر جن کي جھاز جا اعليٰ عملدار جھاز جي زبان ۾ ”پانچ صاحب“ يا ڪاوڙ ۾ فقط ”پنجو“ سڏين، رئنڪ جي ڏاڪڻ تي جونئر ترين انجنيئر ٿين ۽ هر وقت سخت پورهئي ۾ مشغول رهن. مشغول ته جھاز جو چيف انجنيئر ۽ ان کانپوءِ ٻئي نمبر وارو اعليٰ انجنيئر (سيڪنڊ انجنيئر) به رهي ٿو پر اهي فقط ذهني طرح گهڻو مشغول رهن ٿا _ خاص ڪري خراب موسم ۽ خراب سمنڊ جي حالت ۾. باقي جسماني پورهيو جھاز جي هلڻ توڙي بندرگاهه ۾ بيھڻ وقت، هيٺين انجنيئرن: ٿرڊ، فورٿ ۽ ففٿ جي حصي ۾ گهڻو هوندو آهي. پر هڪ ڳالهه آهي ته جونئر فقط جسماني طرح ٿڪل رهي ٿو ۽ هن کي ڊيوٽي بعد پنھنجي ننڍڙي ۽ سھڻي ڪئبن (ڪمري) ۾ پھچڻ سان سڪون طاري ٿيو وڃي. بستر تي ليٽڻ سان ننڊ وڪوڙيو وڃي. جھاز ٻڏي يا تري ففٿ يا فورٿ انجنيئر جھڙن جونيئر انجنيرن جو آڱوٺي مٿي سور. جھاز هلڻ وقت ان جي انجڻ تيل گهڻو ڇو ٿي کائي، رفتار صحيح ڇو نه پئي اچي يا جھاز ڇو ٻڏي ويو انهن ڳالهين جو جواب جھاز جي مالڪن يا ڪورٽ سڳوريءَ کي چيف انجنيئر کي ڏيڻو هوندو آهي يا ٻئي نمبر تي سيڪنڊ انجنيئر کي. جھاز جي جونيئر انجنيئرن جو ڪم فقط ٻڏندڙ جهاز کي باءِ پاس ڪري ٻيڙيءَ (Life boat) ۾ چڙهي جان بچائڻي آهي ۽ ويجهي ملڪ جي ڪنھن هوٽل ۾ رهڻو آهي، جيسين جھاز جا مالڪ يا ڪمپني هوائي جھاز جي ٽڪيٽ مھيا ڪري، اسان کي پنھنجي وطن موڪلين يا ڪنھن ٻئي جھاز تي.
گهڻي ڪم ڪري اسان کي لکڻ پڙهڻ لاءِ وقت تمام ٿورو ملي ٿي پر اها ٻي ڳالهه آهي ته ان وقت اسان جھازين جو دلپسند مشغلو پڙهڻ ۽ برج (تاش راند) کيڏڻ کان علاوه ٻيو هو به ڪون. ائٽلانٽڪ، پئسفڪ ۽ بحرِ هند جھڙن وڏن سمنڊن تي جھاز جو ريڊيو ڪا ورلي ريڊيو اسٽيشن جهٽي سگهيو ٿي. وي سي آر ته پوءِ جي ڳالهه آهي، ڪئسٽ رڪارڊر به اڃا عام نه ٿيو هو. چرخن وارا ٽيپ رڪارڊر ريڊيو پاڪستان ڪراچي، حيدراباد ۽ ڪولمبو سلون تي مون ڏٺا هئا (۽ اڃان تائين الله جي فضل سان انهن ٽنهي ريڊيو اسٽيشنن تي اهي موجود آهن _ دنيا وڃي ڪٿان جو ڪٿان پھتي آهي). فونا (گراما فون) عام هئا ۽ (78RPM) جي ٺڪرن وارن رڪارڊن بدران 45 ۽ 33Rpm جا پلاسٽڪ وارا رڪارڊر نڪتا هئا ۽ فوني جي اسٽائلس جي لوهه واري سُئيءَ بدران ڊائمنڊ جي ٽِپ (چُھنب) واري سُئي نڪتي هئي، جنھن کي هر رڪارڊ بعد ان جي سُئي بدلائڻ نٿي پيئي. جهاز تي موجود ساڳيا ساڳيا رڪارڊ ٻڌڻ کان ڪتاب، رسالو يا اخبار پڙهڻ ۾ مزو آيو ٿي، پر آمريڪا هڪ اڳھين ڏورانھون ملڪ ٻيو انهن ڏينھن ۾ (1969 واري دور ۾) جڏهن آئون پھريون دفعو آمريڪا ويو هوس، سئيز ڪئنال بند هو ۽ ڪراچي کان ائين سڌو گهُت هڻي ڳاڙهي سمنڊ ۽ ڀؤنڇ (ميڊيٽرينين) سمنڊ مان ٿي، ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ پھچڻ بدران جھاز کي سڄي آفريڪا کنڊ جو ڦيرو ڪرائڻو پيو ٿي ۽ ڪيپ آف گڊ هوپ وٽان مڙي ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ پھچڻو پيو ٿي. ايستائين پھچڻ ۾ ٻه هفتا کن لڳي ويا ٿي ۽ اهڙو ڏهاڪو کن وڌيڪ ڏينھن ڏکڻ ۽ اتر ائٽلانٽڪ سمنڊ ٽپي نيويارڪ تائين پھچڻ ۾ لڳا ٿي.
اهڙي صورت ۾ ڪراچي مان پڙهڻ لاءِ کنيل ڏهاڪو کن ڪتاب ۽ رسالا ڪڏهن ڪو ختم ٿي وڃڻ هڪ عام ڳالهه هئي. نيويارڪ، بالٽيمور، نيوارڪ يا USA جي ڪنھن ٻئي اوڀر ڪناري واري بندرگاهه ۾ پھچڻ کان پنج ڇھه ڏينھن اڳ، جھاز ڏکڻ ۽ وچ آمريڪا جي ملڪن جو ڪنارو ڏئي هلي ٿو يعني Coasting ڪري ٿو. اهي ڏينھن جهاز تي موجود اسان وارا ريڊيا ڀر وارن ملڪن جون ريڊيو اسٽيشنون ضرور جهٽي سگهيا ٿي، پر برازيل، وينزوئلا، ڪيوبا کان پاناما، نڪراگوا، ميڪسيڪو ۽ ڪوسٽاريڪا ملڪ _ ويندي USA جي ڏاکڻين رياستن: هوسٽن ۽ لوزيانا وغيره ۾ اسپيني زبان ڳالهائي وڃي ٿي. ريڊيو جي لحاظ سان انهن ملڪن وٽان لنگهندي اسان جھڙا جھازي فقط هڪ اڌ ڏينھن دل وٽان ريڊيو ٻڌڻ جو مزو ماڻيندا آهيون، جڏهن جھاز ڏکڻ آفريڪا جي ”سري نام“ نالي ملڪ جي ڀر مان لنگهندو آهي. اتان هر وقت انگريزي ۽ هندي (اڙدو) پروگرام نشر ٿيندا آهن، جو سري نام جي اڌ کن آدمشماري ننڍي کنڊ جي ماڻهن جي آهي.
آمريڪا (USA) جي بندرگاهه بالٽيمور ۾ جھاز جي لنگر انداز ٿيڻ تي خبر پيئي ته اتي جي ‘سي مين ڪلب’ وارا جھازين لاءِ پراڻا رسالا ۽ ڪتاب گڏ ڪري رکن ٿا. بالٽيمور ڇڏڻ وقت آئون به اتان ڪتابن جي ڀري ٻڌي آيس جيئن موٽ جي سفر لاءِ پڙهڻ لاءِ ڪافي مواد هجي جيڪو آمريڪا اچڻ واري سفر کان به گهڻو وڏو ٿي ويو جو اسان کي اڃان اڳتي اتر ڏي ڪئناڊا جي ڇيڙي وارن بندرگاهن تائين وڃي پوءِ ڪراچيءَ لاءِ موٽڻو پيو هو.
واپسي سفر تي سمنڊ تي، جتي ڊيوٽي بعد ڪو ڊسٽرب ڪرڻ وارو نٿو ٿئي، اتي پنھنجي خاموش ڪئبن ۾ هڪ هڪ ڪري سڀ ڪتاب پڙهيم. انهن ۾ هڪ ڪتاب ADA نالي به هو. ليکڪ جو نالو Vladmir Nabokov مون لاءِ نئون هو، پر سندس طنز ۽ مزاح سان ڀرپور انگريزي مون کي بيحد پسند آئي. اها ٻي ڳالهه آهي ته بقول ڪنھن جي سمنڊ تي جتي سواءِ لھرن ڳڻڻ جي ٻي ڪا وندر نه هجي اتي ڪيمسٽري ۽ آلجبرا جھڙا بور ڪتاب به وڻندا آهن ۽ هي ڪتاب ADA ته هڪ ناول هو. حقيقت اها آهي ته نبوڪوو جي لکڻي تمام دلفريب ۽ ڳوڙهي سوچ ويچار واري آهي ۽ پوءِ ته مون هن ليکڪ جو ڪنھن به رسالي اخبار ۾ ڇپجندڙ مضمون نه ڇڏيو ۽ هي منھنجي انهن دلپسند ليکڪن ۾ شمار ٿي ويو، جن جا ڪتاب پئسن سان به خريد ڪري پڙهندو آهيان. جيتوڻيڪ انگريزي جا ڪتاب جپان ۽ اسڪينڊينيويا جھڙن ملڪن ۾ ته تمام گهڻا مھانگا آهن. پر يورپ ۽ خود انگلنڊ ۽ آمريڪا جھڙن ملڪن ۾ به مھانگا آهن ۽ اسان جو پگهار ان جي مقابلي ۾ ڪجهه به نه هو. ان زماني ۾ ڪتابن جي عياشي لاءِ انڊيا ۽ سري لنڪا بھترين ملڪ هئا. انهن ڪتابن جو پنو يا جُلد کڻي سادو ۽ ڪچو هوندو هو، پر ان سان ڪھڙو فرق پيو ٿي. اسان جھڙن ڪتابن جي عاشقن جو پڙهڻ سان واسطو هو ۽ نه ڊرائنگ روم جي گلاس ٽاپ واري ٽيبل هيٺان سجائي رکڻ سان. انڊيا ۽ سري لنڪا بعد پاڪستان ۽ بنگلاديش، ۽ پوءِ تائيوان ۽ سنگاپور ڪتابن جي سستائيءَ کان مشھور ٿيو.
شروع کان ڪتاب پڙهڻ وقت سٺن جملن تي نه فقط نشان هڻندو رهيو آهيان پر اهي نوٽ بڪ تي پڻ اتاريندو رهيو آهيان، جيڪو ڪم منھنجي خيال ۾ 1960ع کان شروع ڪيو هوم جڏهن مئٽرڪ ڪلاس ۾ هوس ۽ علي احمد بروهي صاحب جو دلچسپ ۽ مزاحيه ليک ”ڀڳا ڏار، اڏاڻا ڳيرا“ پڙهي ان جا دلپسند جملا نوٽبڪ تي اتارڻ شروع ڪيا هئم. 1990ع تائين لکندو رهيس ۽ ڪئين ڪاپيون عمدن جملن ۽ Quotations سان ڀري ڇڏيون هيم، جن ۾ ڪيترائي صفحا هن ليکڪ ولاديمير نبوڪوو جي ڪتابن جا پڻ هئا. هي اهو ليکڪ آهي جنھن جي هڪ ناول “لوليتا” (Lolita) تي ٺھيل فلم تمام گهڻي مشھور ٿي. ڏٺو وڃي ته کيس فلم کان وڌيڪ سندس ناول اهم بنائي ٿو. شطرنج کان علاوه پوپٽ گڏ ڪرڻ جو کيس شوق هوندو هو ۽ پوپٽن جي مختلف ۽ خوبصورت جنسن کي گڏ ڪرڻ ۽ انهن تي کوجنا ڪرڻ ڪري ڪيترن پوپٽن تي نالو سندس نالي (Nobokov) تان پيو.
نبوڪوو 23 اپريل 1899ع ۾ روس جي شھر پيٽرس برگ ۾ ڄائو، جيڪو روسي انقلاب اچڻ بعد لينن گراڊ سڏجڻ لڳو. سندس پيءَ شھر جو مشھور جج هو. ويھه سال کن پنھنجي اباڻي وطن روس ۾ رهي اسڪولي تعليم پوري ڪيائين. تعليم دوران 1915ع ڌاري سندس شاعري ڇپجڻ شروع ٿي. 1919ع ۾ جنگ دوران هن جي فئملي، الھه تلھه پٺيان روس ۾ ڇڏي انگلنڊ هلي آئي، جتي هن ڪئمبرج يونيورسٽي جي ٽرنٽي ڪاليج مان 1923ع ۾ گرئجوئيشن ڪئي جنھن جو احوال ۽ يادن جو اولڙو هن پنھنجي آٽوگرافي ۽ فڪشن جي ڪتاب Memory, Speak ۾ ڏنو آهي. ڪئمبرج يونيورسٽي جي آخري سال ۾ هن جي فئملي برلن (جرمني) شفٽ ٿي وئي جتي هن جو پيءُ هڪ روسي اخبار جو ايڊيٽر ٿي رهيو۽ پاڻ شعر ۽ شطرنج راند جا مونجهارا آسان ڪري ڇاپڻ لڳو. اتي ئي سندس پيءُ ڪنھن سياسي گڏجاڻيءَ ۾ حادثاتي طور قتل ٿي ويو. نبوڪوو کي رسيل ان غم جون جهلڪيون، جيتوڻيڪ نمايان طور نه، سندس لکڻين ۾ڪٿي ڪٿي نظر اچن ٿيون. پاڻ ويھارو کن سال جرمنيءَ ۾ رهيو. جيئن ئي نازي حڪومت طاقت ۾ آئي ته هو پئرس (فرانس) لڏي ويو جتي سندس قلمي نالي V. Sirin سان روسي زبان ۾ ڏهاڪو کن ناول ۽ ڊرامن جا ڪتاب ڇپيا 1934ع ۾ کيس دميتري، نالي پٽ ڄائو جنھن وڏو ٿي پنھنجي پيءُ جا روسي زبان ۾ لکيل ڪتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيا. هينئر پٽ دميتري آمريڪا USA جو مشھور ڳائڻو (Opera Singer) آهي.
نبوڪوو جو هڪ ٻيو بھترين ناول Defense آهي جيڪو هن 1930ع ۾ روسي زبان ۾ لکيو ۽ پوءِ انگريزي ۾ ترجمو ٿيو. انهن ئي ڏينھن جا سندس ٻه ٻيا ناول: Kanve, Queen, King ۽ Laughter in the Dark روايتي پيار جي ٽڪنڊي واري فارمولي تي لکيل آهن ۽ سندن حاصل مطلب اهو ئي آهي ته عشق انڌو ٿئي ٿو (Love is blind) .
ڪيترن ناولن ۾ نبوڪوو پنھنجي لڏ پلاڻ واري زندگيءَ جو پڙاڏو ڏنو آهي. جيئن سندس هڪ ناول Glory ۾ ان جي هيرو کي اهي ئي تجربا ۽ مشڪلاتون پيش اچن ٿيون جن جو احوال ڪتاب جي ليکڪ (نبوڪوو) پنھنجي آٽو بايو گرافي Memory Speak ۾ ڏنو آهي. نبوڪوو جو ناول Invitation to a Beheading هن 1938 ۾ لکيو ۽ Bend Sinister 1947ع ۾ لکيو. سندس ماسٽر پيس ناول لوليتا “Lolita” هو جنھن مان هن ايڏو ڪمايو جو سندس قسمت بدلجي وئي. اهو هن 1959ع ۾ لکيو.
1940ع ۾ ولاديمير نبوڪوو ۽ سندس زال ويرا پنھنجي ڇھن سالن جي پٽ دميتري سان پئرس کان آمريڪا (USA) هليا آيا ۽ آمريڪن قوميت اختيار ڪئي. ان کانپوءِ جا سندس لکيل سمورا ناول انگريزيءَ ۾ آهن. وچ وچ ۾ هو پنھنجي ڪجهه روسي ناولن جو انگريزيءَ ۾ ترجمو به ڪندو رهيو. 1941ع کان 1948ع تائين هو عورتن جي مشھور ڪاليج ويلسلي ۾ ادب تي ليڪچر به ڏيندو رهيو. سندس Prin ۽ Pale Fire ناول انهن ڏينھن تي لکيل آهن. پاڻ هارورڊ يونيورسٽيءَ ۾ زولاجيءَ جو فيلو به ٿي رهيو. پاڻ پوپٽن جو ڄاڻو (Prinidopterist) پڻ هو.
آمريڪا مان The New Yorker نالي هڪ تمام مشھور ماهوار رسالو نڪري ٿو جنھن ۾ نبوڪوو جا ڪالم ۽ ڪھاڻيون باقاعدگي سان آيون ٿي ۽ ان جي بنياد تي نبوڪوو کي ڪارنيل يونيورسٽي ۾ پروفيسر شپ پڻ ملي هئي.