بوهري ملائيشيا ۾ به رهن ٿا
هاڻ اسان کي هن ڀيري (1980ع) ۾ ملائيشيا حڪومت طرفان سرڪيولر مليو آهي ته اسان پنهنجي سامونڊي نقشن (Navigational charts) ۾ درستي ڪريون ۽ سويٽن ھام بندرگاهه جو نالو بدلائي، مڪاني زبان جو پراڻو نالو پورٽ ڪلانگ (Kelang) لکي ڇڏيون. اهو ائين آهي جيئن انگريزن جو رکيل نالو سلون (Ceylon) بدلائي وري اصلوڪو نالو ‘سري لنڪا’ ڪيو ويو آهي.
بھرحال ملائيشيا ۾ ڀانت ڀانت جا ماڻهو رهن ٿا. ملئي، چيني، انڊين، يورپي، بنگالي، سيامي وغيره. هونءَ ته ڪنھن جو جھاز ڏينھن ٻن لاءِ پينانگ جھڙي بندرگاهه ۾ ايندو ته هو اهو ئي چوندو ته ملائيشيا ۾ فقط چيني رهن ٿا، ڇو جو جھاز تي جيڪي ورڪ شاپ وارا اچن يا جھاز تي آندل سامان يا چڙهندڙ سامان جا مالڪ اچن ٿا اهي چيني ئي آهن.
ٻاهر شھر جي اهم رستن تي دڪان ۽ هوٽلون به چينين جون نظر اچن ٿيون يا وڌ ۾ وڌ ڪجهه ننڍڙا ڪئبن نموني جا دڪان انڊين جا آهن، سي به ڪارن (تامل ڳالهائيندڙ سائوٿ انڊين) مدراسين جا. پر پوءِ بار بار اچڻ تي يا ڪنھن دفعي جھاز جي ڊگهي ترسڻ تي آهستي آهستي خبرپوي ٿي ته هتي هر قسم جا ماڻهو رهن ٿا. اسان جي ننڍي کنڊ جون ئي ڪئين قومون رهن ٿيون؛ ملباري، مارواڙي، گجراتي، سنڌي هندو، گورکا، سلوني، مارواڙي، پنجابي مسلمان، سک، پٺاڻ وغيره وغيره. ڪن جا ته يڪا پاڙا ۽ ڳوٺ آهن. پينانگ ٻيٽ جو هڪ سڄو محلو بنگالي پاڙو سڏبو آهي، جنھن ۾ رڳو بنگالي رهن ٿا، جن جا ڏاڏا پڙڏاڏا انگريزن جي ڏينھن ۾ يا ان کان به اڳ هنن پٽن (ملايا جي سر زمين) تي آيا. ڪيداح (Kedah) ڀرسان هڪ يڪو ڳوٺ پٺاڻن جو آهي، جن مان ڪيترا ٻي جنگ عظيم ۾ انگريزن جي فوج ۾ آيا. ملايا آزاد ٿيڻ بعد هي ماڻهو ملايا جا ئي شھري ٿي رهي پيا. فوج مان رٽائرڊ ٿيڻ بعد هي پٺاڻ بئنڪن ۽ هوٽلن ۾ چوڪيداري جھڙا ڪم ڪري رهيا آهن، پر سندن اولاد ڊاڪٽري، انجنيئري، وڪالت پڙهي رهيو آهي. مقابلي جا امتحان ڏئي رهيو آهي ۽ منھنجي خيال مطابق ويھين صديءَ جي آخر تائين ملائيشيا جا ڪيترائي ڊاڪٽر، سرجن، پوليس جا وڏا عملدار، وڪيل، جج ۽ انجنيئر ۽ ويندي رانديگر ملائيشيا ۾ رهائش اختيار ڪندڙ سکن ۽ پٺاڻن جو اولاد هوندا.
ملائيشيا ۾ ڪاٺياواڙي ميمڻ، آغا خاني ۽ بوهري به رهن ٿا. پينانگ ۾ ڪمپونگ ڊوڊول (Kampung Dodol) نالي هڪ ڳوٺ آهي، جنھن ۾ ٻه سؤ کن بوهري خاندان رهن ٿا. هنن جي پنھنجي Klang Dawoodi Bohra Muslim نالي ائسوسئييشن آهي. ان جو، هڪ ڏينھن، حاجي سجاد حسين نالي سيڪريٽري ملي ويو. هن ٻڌايو ته بوهرا هندي زبان جو لفظ آهي، جنھن جي معنيٰ واپاري (Merchant) آهي ۽ سندن گهڻو واسطو واپار سان آهي. خاص ڪري ڪپڙي، فرنيچر، اسٽيشنري ۽ هارڊ ويئر (ڪوڪا ڪليون، نٽ بولٽ، پانا، اسڪريو ڊرائيور) وغيره جا دڪان هنن جا آهن. اها ٻي ڳالهه آهي ته سندن نوجوان ٽھي، هاڻ ڊاڪٽري، انجنيري ۽ وڪالت جھڙن مختلف نوڪرين ۽ ڌنڌن ڏي به لاڙو ڏيکاري رهي آهي.
”ملائيشيا جي مختلف شھرن ۾ رهندڙ اٽڪل هزار کن بوهرا خاندانن جو واسطو هندستان جي صوبي گجرات سان آهي،“ حاجي سجاد حسين ٻڌايو، ”۽ اسين پنھنجو پاڻ ۾ گجراتي ڳالهايون، پر ٻار هتي جي زبان ملئي ۾ پڙهائي ڪن. ڇو جو اسان جو وطن هاڻ ملائيشيا آهي.“
بوهري ۽ آغا خاني جھڙن ماڻهن مان مڪاني ماڻهو _ چاهي اهي ملائيشيا ۽ سنگاپور جا هجن يا زئنزيبار ۽ تنزانيا جا، هميشه خوش رهن ٿا جو بقول انهن جي ”بوهري پنھنجي ڪم سان ڪم رکن ٿا. هو مڪاني ٻولي ۽ ڪلچر جي عزت ڪن ٿا ۽ سياست ۾ حصو نٿا وٺن.“ پاڻ وٽ ڪراچي توڙي حيدرآباد جي صدر واري علائقي ۾ رهندڙ وڏي عمر جا بوهري اڄ به سنڌي ڳالهائين ٿا. سندن اولاد سنڌي نه سکيو جو صدر حيدرآباد ۾ رهندڙ سنڌين ئي سنڌي ڳالهائڻ ڇڏي ڏني ته هنن جو ڪھڙو ڏوهه!
حاجي سجاد حسين ولد حاجي ڪرم عليءَ ٻڌايو ته ”بوهرا هميشه هڪ ٻئي جي ويجهو پنھنجي ڪميونٽي ٺاهي رهڻ پسند ڪن ٿا، جيئن ڏکئي وقت تي هڪ ٻئي جي ڪم اچي سگهن.“ ملائيشيا جي شھرن: پينانگ ۽ ڪوالالمپور کان علاوه هي ڪيداح، سيلنغور، پھانگ ۽ نگري سيمبيلان ۾ پڻ رهن ٿا. هونءَ سڄي دنيا ۾ اٽڪل ڏهه لک کن بوهري آهن، جن جو وڏو تعداد بمبئي ۾ آهي. ڪوالالمپور جي هڪ سنڌي هندو واپاريءَ ملائيشيا ۾ رهندڙ بوهرا ڪميونٽيءَ لاءِ ٻڌايو ته هو بيحد امن پسند ماڻهو آهن ۽ قانون جي ڀڃڪڙي نٿا ڪن. پنھنجي ڌنڌي ۽ عبادت ۾ مشغول رهن ٿا.
حاجي سجاد ٻڌايو ته ملائيشيا ۾ رهندڙ بوهرين هڪ فنڊ قائم ڪيو آهي، جنھن جو وڏو حصو سندن روحاني پيشوا سيدنا محمد برهان الدين صاحب ڏنو آهي. اهو فنڊ سندن ڪميونٽي جي ماڻهن جي ڀلي لاءِ آهي، جيئن هو بئنڪ تان يا ٻئي هنڌان وياج تي پئسا وٺڻ بدران هن فنڊ مان بنا وياج جي اڌار وٺي، پنھنجي ڌنڌي جو واڌارو ڪري سگهن. ان کان علاوه هو هن فنڊ مان هر سال عيد ميلاد النبي ۽ عاشوري جو ڏينھن (ڏهين محرم) وڏي پئماني تي ملهائين ٿا. هو پنھنجي مذهبي رهنما کي داءِ المطلق Dai-e-Mutlaq سڏي رهيو هو، جيڪو لڳي ٿو عربي جو لفظ هجي يا شايد ملئي زبان جو _ جنھن جو مطلب ”عاليجناب“ يا ڪجهه ان قسم جو هجي.
”ڪجهه ماڻهن کي اسان جي مذهب بابت ڪجهه غلط فھميون آهن.“ بوهرا جماعت جي سيڪريٽريءَ ٻڌايو. ”پر اسان ٻين مسلمانن وانگر مسلمان ئي آهيون ۽ اسان جو شيعا اسماعيليه طيبي فرقي سان واسطو آهي. اسان حضور صلّي الله عليه وسلّم جن کي الله جو آخري رسول مڃيون ٿا. ڪيترا ماڻهو سمجهن ٿا ته اسان حضرت علي رضه کي پيغمبر مڃيون ٿا. اهو غلط آهي. اسان توحيد ۾ يقين رکون ٿا ۽ اسان فقط اهو چئون ٿا ته نبي ڪريم صه جن جي وفات کانپوءِ خلافت تي حق حضرت عليءَ جو هو. باقي اسان قرآن توڙي حديث تي ٻين مسلمانن وانگر يقين رکون ٿا. پنج وقت نماز پڙهون ٿا. زڪوات ڏيون ٿا. رمضان ۾ روزا رکون ٿا ۽ حج لاءِ مڪي شريف وڃون ٿا.“
هن ٻڌايو ته بوهري حضرت علي رضه جي اولاد کي فاطمي امام سڏين ٿا. حضرت علي رضه ۽ سندس ٻن فرزندن حضرت امام حسن ۽ امام حسين کان وٺي امام زين العابدين تائين امامن جو سلسلو هلي ٿو. ايران جي شيعا اعتقاد موجب اهو سلسلو ٻارهن امامن تائين هلي ٿو، پر بوهرين مطابق ان سلسلي جو ايڪيھون امام طيب بن عامر آهي، جيڪو سن 1132 عيسويءَ ۾ امام ٿيو. هن امام ان وقت جي ظلمن ۽ ڏاڍاين ڪري اڪيلائي اختيارڪئي ۽ هن پنھنجي جاءِ تي جاءِ نشين (هڪ قسم جي Vice Regent ) مقرر ڪيو _ جيڪو بوهرين جي زبان ۾ Dai-e-Mutlaq سڏجي ٿو. هن ايڪيھين امام پنھنجي جيئري ئي سيدنا زوئب بن موسيٰ کي دائي المطلق مقرر ڪيو جيڪو 1138 کان 1151 تائين رهيو.
اڄ جو موجوده دائي المطلق سيدنا محمد برهان الدين صاحب آهي جيڪو لڳاتار هلندڙ هن سلسلي جو ٻاونجاهون پيشوا آهي. ”هيءَ Dais Mission يمن ۾ شروع ٿي ۽ چوويھين دائي سيدنا يوسف نجم الدين اطھر دين بن سليمان جي ڏينھن ۾ _ يعني سن 1539ع ۾ بمبئي ۾ شفٽ ٿي ۽ اڄ تائين هن جي آفيس بمبئي ۾ آهي. ڪجهه سال اڳ 78 ورهه ڄمار جو سيدنا محمد برهان دين هتي ملائيشيا آيو هو ۽ ملائيشيا جي پھرين وزيراعظم تنڪو عبدالرحمان ۽ ڪيداح رياست جي سلطان ۽ ٻين سان مليو.“ حاجي سجاد ٻڌايو.