3
’’حيدر! يڪو تنھنجي تلاش ۾ ھيس، سٺو ٿيو ھٿ اچي وئين، هل ضروري ڪم آهي.‘‘
ڪامريڊ مون ڏي ڏٺو، ’’مائٽ کي ڳوٺ ڇڏي اچان پوءِ موٽان ٿو.‘‘
سھراب مونکان پڇو، ’’تڪڙ ته ڪونھي نه؟‘‘
ڇا چوان ھا، چيم نه!
اسان کي سھراب وٺي پنھنجي اوطاق تي پھتو. سھراب گھران ماني ٽڪي کڻي آيو، ماني کائي ڪجهه ٻل ڪيم مٿان ھڪ ٻه گلاس پاڻي جا ڏوگھيم.
سھراب ڪامريڊ سان حال احوال ڪرڻ لڳو.
’’ حيدر! مير صاحب نياپو ڪيو آھي، چوڻ آھي ته ٽائيم ڪڍي ٻئي مونکان ٿي وڃو، توکان پڇڻو اهو آهي ته سوئر جو اسان ۾ ڪھڙو ڪم ڦاٿو ھوندو! ؟‘‘
ڪامريڊ مذاق ڪئي، ’’پاڻ کي سنڱ ڏيندو!‘‘
’’ھوندو ڪو حرامي جو ڪم ڦاٿل، ھلنداسين ته خبر پوندي.‘‘
’’توکان اِھو ته پڇڻو آ حرامي جو اسان ۾ ڪھڙو ڪم ڦاٿو آ، گلڻ ۽ ٻيا واٺا کٽا اٿس ڇا، پوءِ به ڪجهه اندازو؟‘‘
’’اندازو ڪھڙو... سڌي ڳالهه آ مير صاحب کي ڪنھن کي ٿُڪ بُجو ڪرائڻو ھجي ھا يا ڪنھن کي لٺ ٻاٺو ھڻائڻو هجي ھا، ڪنھن کي ڌمڪائڻ يا ڪنھن پلاٽ زمين جو قبضو ڪرائڻو ھجيس ھا ته گلڻ کي چوي ھا، ڪم ڪو ڳرو اٿس تڏھن اسان کي ٿو گهرائي.‘‘
’’پوءِ ڇا صلاح اٿئي ھلونس يا نه!؟‘‘ سھراب پڇيو.
’’ھلنداسين ڪم ڪرڻ جھڙو ھوندو ته ھا ڪنداسين، نه ته جواب ڏئي اينداسين.‘‘
مان وات پٽيو ويٺي ٻنھي جون ڳالھيون ٻڌيون.
ٻيو ڀلا مونکي ڪھڙو ڪم ھو، بس انتظار ھو ته سج لھي ته وڃي ڳوٺ ڀيڙو ٿيان، سج لھڻ جو انتظار ائين ڪرڻ لڳس، ڄڻ قيامت جا ڏينھن ڳڻڻا ھا.
نيٺ شامڙي جو پھر ٿيو. سھراب گھران جڳ ڀنگ جو ڀري کڻي آيو.
جڳ مٿان ڦڙا ڦڙا پاڻي جا ٿي چمڪيا سمجھم جڳ فرج مان ڪڍي آيو آهي. ڀري گلاس ڪامريڊ کي ڏنائين، ڪامريڊ سڄو گلاس ڏوگھي ويو.ٻيو گلاس پاڻ پيتائين گلاس مٿان گلاس، جڳ خالي ٿيو ته ڪامريڊ اٿي سھراب کان موڪلايو.
ھاڻ شام جا ذري گھٽ اچي پنج ٿيا ھا
سوڙھين سنھڙين گھٽين کان بائيڪ ٻرڙاٽ ڪندي اچي مين روڊ تي چڙھي، آسرو ٿيم ته ھاڻ ڳوٺ پھچي ويس.
رستي ۾ ڪامريڊ کان پڇيم، ’’ڪاليج وارو مسئلو ڇا ھو؟‘‘
چوڻ لڳو، ’’پرنسيپل حرامي ڀيڻسان منھنجي ڇوڪرن جا فارم رد ڪري ڇڏيا ھا ۽ پنھنجي من پسند ڇوڪرن جي ايڊميشن ڪري ڇڏي! مطلب ھُنن جو ڀلي سڄو سال ھليو وڃي.
جي منھنجن ڇوڪرن جي ايڊميشن نه ڪيائين ته سڀاڻي ڏسجان سڀ لولا لنگڙا ھوندا.‘‘
سوچڻ لڳم، وڌيڪ ڪامريڊ سان گڏ رھيس ته پادر پڪا کائيندس.
بائيڪ ٽُٽل ڦُٽل رستي تي ڊوڙي پئي، پاڻ کي مھا ڏاھو سمجھندي اجايو سوال ڇيڙيم،
’’ڪامريڊن جو مقصد ڪھڙو آ! ؟‘‘
’’غلامي کان آزادي....‘‘ ڦورن جواب ڏنائين.
بائيڪ کڏن کُٻن ۾ ٿيڙ کائڻ لڳي، بيلنس آئوٽ ٿيو ته، سري اڳتي سولو ٿي ويٺس
چيم، ’’اسين آزاد ناھيون!؟‘‘
منھنجو سوال احمڪاڻو لڳس،
’’دلبر غلامي ٻن قسمن جي ٿيندي آ، ھڪ ذھني غلامي ٻيو جسماني! اسان اڃان ذھني غلام آھيون.
اوائلي دور ۾ غلام کي ڏنڊن ٻيڙين ۾ قيد ڪيو ويندو ھو، اھو غلام آزادي چاھيندو ھو، پر اڄ جو غلام ان غلام کان به وڌ بدتر حالت ۾ آھي اسين آزاد غلام آھيون ۽ الميو اهو آھي ته اسان کي پنھنجي غلامي جو احساس پڇتاءُ به ڪونھي!‘‘
ھاڻ ڳوٺ نظرن جي آڏو ھو.
چيم، ’’ڪامريڊ ائين ته پوءِ اسين سڀ غلام آھيون!‘‘
چيائين، ’’بروبر پر ھن سسٽم کان بغاوت ڪري اسان ڪامريڊن گھٽ ۾ گھٽ ذھني غلامي جو ڳچي مان توق ته لاٿو آھي!‘‘
ھاڻ بائيڪ اچي ڳوٺ جي گھٽي کان لڙي ھئي. ڪامريڊ اچي گھر واري مسجد اڳيان لاٿو.
چوڻ لڳو ، ’’سڀاڻي ٽائيم سان تيار ٿجان، سروس بڪ وٺڻو آ‘‘
چيم ’’جي!‘‘
اڃان مان ٿوڙو اڳتي وڌيس ته، اوڏي مھل مَنو منڊو ٺلھا برتن کڻي مسجد مان ٻاھر ٿي نڪتو.
ڪامريڊ سڏي پڇيس، ’’ماني ڪاڏي کڻي ويو ھئين!؟‘‘
مَنو منڊو خوش اسلوبي سان چيو ’’واٽ الهه جي مولوي سڳوري کي کارائي اٿم.‘‘
ڪامريڊ ڪاوڙ ۾ چيس، ’’انھيءَ کان ڀلو ھو، ڪنھن ڪُتي کي کارائي ڇڏين ھا، وڌيڪ ثواب ملي ھا.!‘‘
مَنو منڊو کسڪيو.
مان به ٿڪل قدمن سان گھر طرف وڌيس.