باب ٻارهون: وينس جي نواب سينورپوڪوڪيورنٽيءَ سان ملاقات
سڀ کان اڳ ۾، ٻن حسين نوجوان ۽ خوش پوشاڪ ڇوڪرين هنن کي چاڪليٽ جي شربت جا پيالا پيش ڪيا. جن جي مٿان چاڪليٽ جي گجي تري رهي هئي. ڪئنڊيڊ هنن جي سونهن ۽ سوڀيا نرم گفتار ۽ سهڻي رنگ ڍنگ تي، سندن ساراھہ ڪرڻ کان پاڻ کي روڪي نہ سگهيو. جنهن تي پوڪوڪيورنٽيءَ جيڪو سينيٽر بہ هو، اٻاسي ڏيندي بي پرواهي وچان چيو: ” هائو، اهي ٻه ڇوريون مڙئي چڱيرڙيون آهن. ڪڏهن ڪڏهن آءٌ انهنکي پاڻ سان گڏ سمهاريندو بہ آهيان، ڇو تہ آءٌ هلڪي مزاج وارين شهري عورتن کان بلڪل بيزار ٿي پيو آهيان--- سندن نت نواز ناز نخرا، هڪٻئي لاءِ حسد ۽ ساڙ، جهيڙا جهٽا، مڪر ۽ فريب،سندن خودثنائي ۽ ٻيون بيوقوفي جون ڳالهيون، ۽ روز زور جي نون قصيدن لاءِ سندن فرمائشون جيڪي ماڻهو يا پاڻ ٺاهڻ لاءِ مجبور ٿئي يا انهن لاءِ هن کي ڀاڙيتو شاعرن جون خدمتون حاصل ڪرڻيون پون، وغيره وغيره، پر مان تہ هاڻي هنن ٻن ڇوڪرين مان بہ ڪڪ ٿي پيو آهيان.“
ڪئنڊيڊ نيرن کائڻ کان پوءِ، هڪ ڊگهي ورانڊي ۾ گهمندي، اتان جي ڀتين تي لٽڪيل تصويرن جي سونهن ۽ سوڀيا کان ڏاڍو متاثر ٿيو. هن پڇا ڪئي تہ انهن مان پهريون ٻه تصويرون ڪهڙي استاد مصور جون هيون! سينيٽر نواب پوڪوڪيورنٽيءَ جواب ڏنو تہ ” ٻئي تصويرون استاد رافيل جون آهن. مون تہ اهي ٻئي ڪجهہ سال اڳ، رڳو انهي ورانڊي کي سينگارڻ لاءِ تمام وڏي قيمت تي خريد ڪيون هيون. چون ٿا تہ سڄي اٽلي ۾ اهي بهترين تصويرون آهن، پر مون کي تہ اهي بلڪل ڪونہ ٿيون وڻن، انهن جا رنگ مئل ۽ بي جان آهن، انهن جا خاڪا ۽ شبيهون نامڪمل آهن، ۽ انهن ۾ ڪا گهڻي ڪشش ڪانهي، انهن ۾ ڪم آندل ٽاٽ تہ ڏاڍو خراب آهي، مطلب تہ ماڻهن کڻي ڇا بہ چون، مون کي انهن ۾ فطرت جو سچو نقل نظر نٿو اچي. مون کي ڪوبہ فنپارو تيسين نہ وڻندو آهي، جيسين اهو مون کي ائين سوچڻ لاءِ آماده نہ ڪري تہ ان کي ڏسي آءٌ قدرت کي ڏسي رهيو آهيان. پر افسوس، جو اهڙيون شيون اڄڪلھہ ڪٿي بہ نظر نٿيون اچن. مون وٽ سچ تہ اهڙيون تمام گهڻيون تصويرون موجود آهن، پر منهنجي نظر ۾ انهن جي ڪابہ وقعت ڪانهي. آءٌ انهن ڏانهن ڪڏهن اک بہ کڻي ڪونہ ڏسان.“
جيستائين هو رات جي ماني جو انتظار ڪندا رهيا، تيستائين نواب پوڪوڪيورنٽيءَ هنن کي راڳ ۽ موسيقي سان ويٺي وندرايو، ڪئنڊيڊ تي موسيقي جادو جهڙو اثر ڪري وڌو. پوڪوڪيورنٽيءَ هنن کي چيو تہ ”ممڪن آهي تہ هيءَ ’شور‘ ماڻهو کي اڌ ڪلاڪ کن تائين وندرائي سگهي، پر جي ان کان وڌيڪ هلي ٿو تہ اهو ماڻهوءَ کي ٿڪايو وجهي--- حالانڪ ڪوئي بہ پنهنجي ٿڪ جي ڳالھہ مڃيندو نہ اهي، اڄڪلھہ جو راڳ رڳو هڪڙو مشڪل فن وڃي رهيو آهي. انهي ڪري ماڻهو کي ترت ئي ڪڪ ڪريو وجهي. راڳ اهو جو باھہ وسائي ڇڏي، ۽ وري جوهلي تہ باھہ ٻري پوي. هوا جا پکي ۽ جهنگ جا جانور ٻڌي، بيهي رهن، آسمان ۾ ڪڪر هجن تہ هڪدم ڀرجي اچن، نانگ، ڀلائون ۽ وڇون بہ ٻڌن تہ اهي پنهنجي زهر هاري ۽ ڏنگ ڪيرائي، اتي جو اتي جهومڻ بيهي رهن! پر افسوس، اهڙو راڳ اڄڪلھہ آهي ئي ڪونه!
”مون کي شايد ’اوپيرا‘ (سنگيت – ناٽڪ) ۾ وڌيڪ مزو اچي، پر ان کي بہ هنن بدلائي اهڙي هڪ ڀيانڪ صورت ڏيئي ڇڏي آهي، جو ان کي ڏسندي ئي مون کي تہ ڊپ وٺيو وڃي، ڀلي تہ جيڪي اهڙا غمناڪ ناٽڪ ڏسڻ چاهين سي شوق سان اهي ڏسن. ڏسو تہ انهن کي ڪيئن ڪري ڇڏيو اٿن ساڳيان ساڳيا مناظر فقط انهي ڪري انهن ۾ شامل ڪيا وڃن ٿا تہ يجئن تيئن ڪري ٻن يا ٽن کل جهڙن راڳن کي، نڪ مان وڍي يا ڪن کان جهلي، انهن ۾ شامل ڪيو وڃي، تہ جئين ڪنهن سهڻي اداڪاره جي گلي جي تماشائين اڳيان نمائش ڪري سگهجي! ڀلي تہ اهي سنگيت ناٽڪ اهڙا ماڻهو ڏسڻ لاءِ وڃن، جيڪي ڪنهن کدڙي کي اسٽيج تي چيلھہ کي لوڏيندي ۽ مصنوعي ۽ سنهي آواز ۾ قيصر ۽ ڪيٽو جا ڪردار ادا ڪندي ڏسڻ جا خواهشمند هجن، ۽ انهن کي ائين خوشي ۽ مزي وچان ڏسندي بيهوشي ٿي ڪري پون! باقي جيسين منهنجو سوال آهي، مون ڪڏهوڪو اهڙين هلڪين ۽ خسيس تفريحن کي ڏسڻ ڇڏي ڏنو آهي، ۽ هاڻي منهنجي لاءِ انهن مان لطف اندوز ٿيڻ جو ڪو سوال ئي ڪونهي. ڏسو تہ سهي، انهن واهيات شين کي اڄ اٽلي جي عظمت سمجهيو وڃي ٿو! ۽ اهي مهانگيون بہ ڪيتريون آهن! انهن فضول خرچين کي آءٌ قوم جو گناھہ سمجهان ٿو!“
ڪئنڊيڊ نواب پوڪوڪيورنٽيءَ سان انهن ڳالهين ۾ گهڻو اختلاف ڪيو، جيڪو هن ڏاڍي احتياط ۽ حرفت سان ظاهر ڪيو، پر مارٽن، هن کي اک ڀڃندي چيو تہ هو پوريءَ طرح نواب پوڪوڪيورنٽيءَ جي زرين خيالن سان متفق هو!
پوءِ هو سڀ گڏجي ماني کائڻ واري ميز تي وڃي ويٺا ۽ ڏاڍن شاندار ۽ لذيذ طعامن کائڻ کانپوءِ ڪتبخاني ۾ ويا. ڪئنڊيڊ جون اکيون چئني طرفن ڏانهن ڦري رهيون هيون، تان جو هن جي اک ڏاڍي هڪري سهڻي جلد چڙهيل ’هومر‘ جي ڪتاب وڃي پيئي، جنهن تي هن نواب پوڪوڪيورنٽيءَ جي علمي ذوق جي ڏاڍي تعريف ڪئي، ۽ چيائين تہ ”هيءُ اهو ڪتاب آهي، جيڪو جرمنيءَ جي عظيم فيلسوف، نيڪدل پئنگلاس لاءِ وڏيءَ خوشيءَ جو باعث هوندو هو.“
”مون کي ان مان ڪائي خوشي حاصل نہ ٿي ٿئي.“ نواب پوڪوڪيورنٽيءَ ڏاڍي بي نيازي سان جواب ڏنو، ”هن کان اڳي مون کي ائين مڃايو ويو هو تہ مون کي ’هومر‘ جي مطالعي مان ڏاڍو مزو ايندو آهي. پر هن جي ساڳين ساڳين لڙاين جي بيان پڙهڻ مان ۽ هن جي انهن ديوتائن کان، جيڪي ڪنهن بہ انساني مسئلي جي نبيري ڪرڻ کان سواءِهردم انتهائي مصروف ۽ رڌل نظر اچن ٿا، ۽ هن جي ’هيلن‘ کان جيڪا جنگ جو اصل باعث آهي ۽ جنهن کي سڄي قصي ۾ مشڪل ئي ڪو ڪم ڪندي ڏيکاريل آهي، -- آئون چوان ٿو تہ هنُ جي انهن سڀني اوڻاين ۽ ڪمزورين کان مون کي ڏاڍي مٺيان لڳندي آهي. مون ڪن عالمن کان پڇيو آهي تہ ڇا، انهن کي بہ هومر جو مطالعو اهڙو ئي خشڪ ۽ ڏکيو لڳندو آهي، جهڙو مون کي! انهي سوال جي جواب ۾ انهن مان جيڪي صاف دل ۽ بي ريا هئا تن مون کي ٻڌايو آهي تہ کين بہ ڪڏهن ان کي هٿ لائڻ جي همت ڪانہ ٿي ٿئي، پر هو رڳو پنهنجن ڪتبخانن جي زينت وڌائن لاءِ ان کي قديم زماني جي هڪ يادگار طور بلڪل اهڙي طرح اتي رکي ڇڏيندا آهن، جهڙي طرح کين پراڻن ۽ ڪٽ کاڌل تاريخي ٻلن ۽ تمغن کي ڏيکاءَ لاءَ گهر ۾ ڪنهن کلي پر محفوظ جاءِ تي رکي ڇڏڻو پوندو آهي، ۽ اهو انهي لاءِ، بہ جو انهن جو واپار وڙي ۾ ڪو قدر ۽ قيمت باقي ڪانہ هوندي آهي.“
”يقينن سائينجن جو رايو ’ورجيل‘ جي متعلق اهڙوڪونہ هوندو؟“ ڪئنڊيڊ چيو.
”ها، مون کي اهو اعتراف ڪرڻو پوي ٿو،“ نواب پوڪوڪيورنٽيءَ جواب ڏنو، ” تہ ورجيل جي تصنيفات مان ڪتاب نمبر ٻيو، نمبر چوٿون ۽ نمبر ڇهون چڱيرڙا ڪتاب آهن، پر ٻيا تہ سڀ ڪتاب هن جا بہ بنھہ چٽي آهن—رڳو فلسفو ئي فلسفو، فڪر ئي فڪر، انهن ۾ ڪابہ دلچسپيءَ وڌيڪ ’تاسو‘ (Tasso) ۽ ائريئوسٽوس (Ariostos) جون مدهوش ڪندڙ ڪهاڻيون وڻنديون آهن.“
”ڇا، آءٌ اوهان کان هن ڳالھہ پڇڻ جي جرئت ڪري سگهان ٿو،“ ڪئنڊيڊ چيو، ”تہ اوهان کي ’هوريس‘ جي مطالعي مان ڪيترو لطف ايندو آهي؟“
”هورين ٺيڪ آهي، ٺيڪ آهي، هن جا اصول پنهنجا آهن.“ نواب پوڪوڪيورنٽيءَ وراڻيو، ”پر اهي ڪنهن اهڙي ماڻهو لاءِ گهڻي قدر ڪارگر ٿي نٿا سگهن، جيڪو دنيا کي اڳئي چڱي طرح ڄاڻي سڃاڻي ٿو. سچ پڇو تہ ڪي احمق ماڻهومشهور ليکڪن جي هرهڪ ڳالھہ کڻي پسند ڪندا آهن، پر جيسين منهنجو پنهنجو معاملو آهي، آءٌ تہ فقط پنهنجي ئي من جي ورونهن خاطر پڙهندو آهيان، آءٌ فقط اهڙيءَ شيءِ کي چڱو سمجهندو ۽ ان جي تعريف ڪندو آهيان، جيڪا منهنجي پنهنجي مزاج کي وڻندي آهي.“
ڪئنڊيڊ، جنهن کي اهو پڙهايو ۽ سمجهايو ويو هو تہ ڪنهن بہ شيءِ متعلق ڪو پنهنجي پسند مطابق فيصلو نہ ڪري سو اهي لفظ ٻڌي ڏاڍو حيران ٿي ويو، پر مارٽن، ڪنڌ ڌوڻيندي نواب پوڪوڪيورنٽيءَ جي لفظن کي بلڪل ٺيڪ ۽ معقول ٻڌائي رهيو هو.
”ها! پر هتي بہ اوهان وٽ سيسرو بہ موجود آهي.“ ڪئنڊيڊ چيو تہ منهنجو خيال آهي تہ توهان انهي عظيم انسان جي ڪتابن کي پڙهڻ کان ڪڏهن بہ نہ ٿڪبا هوندا.“
”سچ تہ اهو آهي تہ آءٌ هن کي ڪڏهن بہ نہ پڙهندو آهيان،“ وينس جي رهاڪو سينيٽر نواب پوڪوڪيورنٽيءَ جواب ڏنو، ”منهنجو ڀلا ان ۾ ڇا تہ هو رئبيريئس جي وڪالت ڪري ٿو يا ڪليونٽيس جي؟ مونکي پنهنجا ئي گهڻا سارا مسئلا آهن. آءٌ شايد هن جي فلسفيانہ ڪتابن کي وڌيڪ پسند ڪريان ها، پر جڏهن مون ڏٺو تہ هو هر هڪ شيءِ ۾ شڪ ڪري ٿو، تڏهن مون اهو فيصلو ڪري ڇڏيو تہ هن کي بہ اوتري ئي ڄاڻ آهي، جيتري مون کي آهي، ۽ مون کي جهالت ۽ اڻڄاڻائي سکڻ لاءِ ڪنهن استاد جي ضرورت ڪانهي.“
”چڱو ڀلا“، مارٽن زوردار آواز ۾ چيو تہ ”اوهان وٽ ائڪيڊمي آف سائنسز“ جا هي چوويھہ جلد رکيل آهن، ممڪن آهي تہ انهن ۾ ڪا نہ ڪا ڪارگر ۽ فائديمنڊ شيءِ هجي!“
”مڪن آهي تہ ائين هجي،“ نواب پوڪوڪيورنٽيءَ چيو، ”ڪاش، انهي گڙٻڙ گهوٽالي جي ليکڪن مان ڪو هڪ ئي اهڙو هجي ها، جنهن ٽاچني ٺاهڻ جو فن ئي ايجاد ڪيو هجي ها! پر انهي سڀني جلدن ۾ تہ محض خيالي ڏس پتي ۽ وهمي طريقن کان سواءِ ٻيو ڪجهہ ڪونهي ۽ منجهن ڪا هڪ شيءِ بہ حقيقي استعمال يا ڪم جي موجود ڪانهي.“
”اوهان وٽ ناٽڪن جي ڪتابن جو ڪيڏو نہ وڏو تعداد موجود آهي!“ پر انهن سڀني ۾ رڳو ٽي درجن بہ اهڙا ڪينهن جن کي سٺو چئي سگهجي، ۽ جيستائين مذهبي وعظن جي هن مجموعي جو واسطو آهي، جيڪي سڀ گڏجي بہ مقدس انجيل جي هڪ صفحي جهڙا بہ ناهن، ۽ خدائي تعليم جي موضوع وارا اهي سمورا ٿلها جلد جيڪي تون ڏسين ٿو، تن بابت پڪ ڄاڻ تہ انهن کي نہ آءٌ ڪڏهن کوليندو آهيان ۽ نہ ئي ڪو ٻيو.“
مارٽن اهو ڏسي تہ ڪجهہ خانا انگريزي ۾ لکيل ڪتابن سان ڀريل آهن، چيو تہ ”آئون سمجهان ٿو تہ جئين تہ توهان ريپبلڪن (عوامي) راڄ جي حق ۾ آهيو، انڪري اوهان کي پڪ ئي پڪ اهڙن ڪتابن کي ڏسي خوشي ٿيندي هوندي، جيڪي ايتريقدر آزادي ۽ بي باڪي سان لکيل آهي.“
”هائو“ پوڪوڪيورنٽيءَ، ”اها ڳالھہ واقعي تعريف لائق اهي، جو ماڻهو جيڪي بہ سوچي، سو لکي سگهي. اهو ماڻهو جو خاص حق ۽ سندس خصوصي شان آهي. پر اسان جي اٽلي جي ڪنڊڪڙڇ ۾ ماڻهو ايترا هيسيل آهن، جو هو اهو ڪجهہ ڪڏهن بہ نٿا لکن، جو ڪجهہ هو سوچين ٿا. اسان جا اهي ماڻهو، جيڪي عظيم قيصرن ۽ ائنٽونائينس جي ملڪ جي سرزمين تي رهن ٿا، سي اڄ ڪنهن ٻئي ملڪ جي لوفر ۽ باغي کان پروانو حاصل ڪرڻ کان سواءِ پنهنجي دماع ۾ هڪڙو خيال بہ نٿا آڻي سگهن. مون کي اها آزادي ڏاڍي وڻدني آهي، جيڪا انگريزي ليکڪن ۾ موجود آهي، پر انهن کي وري ڪاوڙ ۽ جماعت سازي جو مرض آهي- ڀانئين تہ جيڪي آهي، سو هجي ئي نہ، هردم نئين ڳالھہ جي سودا مغز ۾ ويٺي اٿن.“
اتي ڪئنڊيڊ جي نظر سامهون رکيل ملٽن جي ڪتابن تي پيئي، ۽ هن وڏي اتساھہ سان پنهنجي ميزبان کي چيو تہ هو انهي ليکڪ کي ضرور هڪ عظيم مصنف سمجهندو هوندو! جنهن تي پوڪوڪيورنٽيءَ رڙ ڪري چيو تہ ”ڇا اهو بيوقوف، جنهن ’تخليق‘ بابت انجيل جي هڪ سورت تي ڏهن جلد ۾ تفسير لکيو آهي؟ يونانين جو اهو اڍنگو نقال، جنهن تخليق جي صورت ئي بگاڙي رکي آهي, جنهن مسيح جي هٿ ۾ هڪ وڏي پڪار ڏيئي، ويهي ڪائنات جي ماپ ڪرائي آهي، حالانڪ موسيٰ ڳالھہ کي هڪ ئي ڌڪ سان طيءِ ڪري ڇڏيو هو--- چي، خداوند قدوس کي هن سڄي ڪائنات ٺاهڻ ۾ فقط هڪ لفظ چوڻو پيو هو. منهنجي نظر ۾ هڪ اهڙي ماڻهو لاءِ ڪهڙي عزت ٿي سگهي ٿي، جيڪو ابليس جهڙي وڏي هستيءَ کلي ڪڏهن ڏيڏر ٿو سڏي ۽ ڪڏهن ڄامڙو! جيڪو هن کان سوين ڀيرا ساڳي تقرير ڪرائي ٿو، جيڪو کيس، اريوسٽو جي هاڻوڪن آتشي هٿيارن جي نقالي ڪندي، بهشت ۾ توبون ڇوڙيندي ڏيکاري ٿو؟ آءٌ هڪڙو تہ ڇا، پر سڄي اٽلي ۾ ڪو هڪ ماڻهو بہ اهڙو نٿو ٿي سگهي، جيڪو هن جي انهي بڪ تي خوش ٿيندو هجي، ڏسو تہ سهي، هي عقل جو اڪابر موت کي گناھہ جي سزا ٿو سمجهي. ههڙي ڳالھہ جي ٻڌڻ سان ٿورڙي بہ شرافت ۽ نزاڪت واري ماڻهوءَ کلي الٽي نہ ايندي تہ ٻيو ڇا ٿيندو! انهي خام خيال گهڻ ڳالهائو شاعر کي ڪنهن بہ ڌيان لائق ڪونہ ٿو سمجهان. آءٌ هن کي بس فقط اهڙو سمجهان ٿو، جهڙو خود سندس ملڪ ۾ هن جا همعصر کيس مجهندا هئا. آءٌ اوهان کي اهو بہ ٻڌائي ڇڏيان تہ جيڪي ڪجهہ آءٌ دل ۾ سمجهندو آهيان، اهو چئي ڇڏيندو آهيان، آءٌ انهي ڳالھہ تي پنهنجي ننڊ ڪونہ ڦٽائيندو آهيان تہ ٻيا ماڻهو بہ ائين سمجهن ۽ سوچين ٿا يا نہ، جيئن آءٌ ڪا ڳالھہ سمجهان يا سوچيان ٿو.“
ڪئنڊيڊ انهيءَ گفتگو تي ڏاڍو پريشان ٿي ويو، ڇو تہ ’هومر‘ جو هو ڏاڍو احترام ڪندو هو، ۽ ملٽن کي تہ هو ڏاڍو پسند ڪندو هو.
هن ٿورو هلي، مارٽن جي ڪن ۾ سس پس ڪئي. ”مون کي ڏاڍي حيرت آهي تہ هن عجيب و غريب ماڻهو جي دل ۾ اسان جي جرمن شاعرن لاءِ ايڏي نفرت آهي!“ ” انهيءَ ڳالھہ ۾ ڪو گهڻو نقصان ڪونهي.“ ، مارٽن چيو.
”ڪهڙو نہ عجيب جهڙو ۽ غيرمعمولي قسم جو ماڻهو آهي هيءُ“، ڪئنڊيڊ پنهنجو پاڻ سان ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو، ”هي پوڪوڪيورنٽيءَ ڪهڙو نہ عظيم، عقلمند ۽ ذهين آدمي آهي! هن کي تہ ڪا ڳالھہ خوش ڪري نہ ٿي سگهي!“
اهڙي طر، ڪتبخاني جي سڀني ڪتابن تي تبصرو پورو ڪرڻ کان پوءِ هو باغيچي ۾ ويا. ڪئنڊيڊ ان جي سونهن ۽ سوڀيا جي ڏاڍي ساراھہ ڪئي، جنهن تي ان جي مالڪ، پوڪوڪيورنٽيءَ چيو، ”مون پنهنجي سڄي زندگي ۾ اهڙو ڪو باغ ڏٺو ئي ڪونهي، جنهن جي رٿابندي اهڙي بدذوقي ۽ اڻڄاڻائي سان ڪيئ وئي هجي، جهڙي هن باغ جي آهي. هن باغيچي ۾ بلڪل خسيس شين کان سواءِ ٻيو ڪجهہ ڪونهي، پر ٿورن ڏينهن ۾ مان هڪ اهڙو ٻيو باغيچو رکائيندس، جنهن جي رٿابندي اهڙي شاندار انداز ۾ ٿيل هوندي، جو اها پنهنجو مٽ پاڻ هوندي.“
اهڙي طرح اسان جا اهي ٻيئي سيلاني جڏهن نواب صاحب کان موڪلائي ٻاهر نڪتا، تڏهن ڪئنڊيڊ مارٽن کي چيو تہ توکي هن ڳالھہ جو اعتراف ڪرڻو پوندو تہ هي ماڻهو روءِ زمين جي سڀني خوش نصيب ماڻهن منجهان هڪ آهي، ڇو تہ هن وٽ جيڪي بہ شيون موجود آهن، تن سڀني کان هو بالاتر آهي!“
”ڇا تون اهو نٿو ڏسي سگهين،“ مارٽن جواب ڏنو، ”تہ هو انهن سڀني شين کان بيزار آهي، جيڪي وٽس موجود آهن؟ افلاطون هزارين ورهيه اڳي چئي ڇڏيو هو تہ بهترين پيٽ اهي ناهن، جن جي اندر سڀني قسمن جا طعام اڇلايا ويندا آهن.“
”پر ڇا،“ ڪئنڊيڊ چيو، ”هر شيءِ تي نڪتہ چيني ڪري سگهڻ ۾ لطف ڪونهي؟--- يعني اهڙين شين ۾ نقص ڏسي سگهڻ، جن لاءِ ٻيا ماڻهو ايئن سمجهن تہ انهن ۾ خوبيون ئي خوبيون آهن.“
”انهي جو مطلب اهو ٿيو، مارٽن چيو، تہ لطف نہ هئڻ جو لطف آهي؟“
”آها“، ڪئنڊيڊ چيو، ”ٺيڪ آهي، پر جڏهن نہ آءٌ مس ڪيونيگونڊي جو وري ٻيهر ديدار ڪندس، تڏهن مون جهڙو خوشنصيب ماڻهو هن دنيا ۾ ٻيو ڪوئي ڪونہ هوندو.“
”اميد ۾ رهڻ ھميشہ چڱي ڳالھہ آهي،“ مارٽن چيو.
انهيءَ وچ ۾ ڏينهن مٿان ڏينهن ۽ هفتن پٺيان هفتا گذرندا ويا، پر ڪئڪامبو جو نالو نشان نظر نہ پئي آيو. ڪئنڊيڊ انهي صورتحال تي ايڏو تہ غمزده هو، جو اهو بہ ياد نہ رهيس تہ پاڪوئيٽه ۽ گائروفلي هڪ ڀيرو بہ سندس شڪر ادائي ڪرڻ لاءِ وٽس نہ آيون هيون.