پُڄاڻي
قدرتي طور ماڻهو هيئن سمجهندو تہ ڪئنڊيڊ هيڏين سارين مصيبتن کان پوءِ هاڻي پنهنجي محبوبہ سان پرڻجي، پئنگلاس جهڙي فيلسوف مارٽن جهڙي عقلمند انسان، ڪئڪامبو جهڙي سمجهو غلام ۽ پوڙهي سان گڏ رهڻ ڪري، ۽ خاص طرح هن ڪري جو هن قديم ”انڪاس“ بادشاهن جي ديس مان تمام گهڻا هيرا جواهر ساڻ آندا هئا، يقينن اهڙي تہ خوشگوار زندگي گذارڻ لڳو هوندو، جنهن جهڙي سڄي دنيا ۾ ٻئي ڪنهن جي نصيب ۾ ئي ڪانہ هوندي. پر هن کي يهودين اهڙو تہ ٺڳيو هو، جو هاڻي هن وٽ سندس زرعي فارم کان سواءِ ٻيو ڪجهہ بہ نہ بچيو هو، ۽ سندس زال، جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ بڇڙي يا بدصورت ٿيڻ ڪري، ڏاڍي تيسر ۽ ناقابل برداشت بڻجي پيئي هئي. پوڙهي بہ هاڻي ڏاڍي ضعيف ٿي ويئي هئي ۽ اها وري ڪيونيگونڊي کان بہ وڌيڪ تيز طبيعت ج جي ٿي پيئي هئي. ڪئڪامبو جيڪو سڄو وقت باغيچي ۾ پورهيو ڪندو رهندو هو ۽ باغ جي پيدائش کڻي قسطنطنيه ۾ وڪڻڻ لاءِ ويندو هو محنت ڪري ڪري ٿڪي ٽٽي پيو هو ۽ پنهنجي قسمت تي پيوروئيندو هو. پئنگلاس پڻ نااميد ٿيڻ وارو ئي هو، ڇاڪاڻ تہ افسوس و هو جرمين ۾ ڪنهن يونيورسٽي جي سربراھہ جي حيثيت ۾ چمڪي، پنهنجو ڪو نالو ڪڍي نہ سگهيو هو. باقي جيسين مارٽن جو معاملو هو، سو، جيئن تہ هن کي پڪو يقين هو تہ هرهڪ شيءَ سڄي جي سڄي هڪ ئي طرح جي خراب هئي، تنهنڪري هو هر ڳالھہ کي ڏاڍي صبر ۽ تحمل سان برداشت ڪندو ٿي رهيو. ڪئنڊيڊ، مارٽن ۽ پئنگلاس ڪڏهن ڪڏهن مافوق الطبيعات ۽ اخلاقيات جهڙن مسئلن تي بحث مباحثو ڪندي، هڪٻئي سان اختلاف ڪندا هئا. هو گهڻو ڪري پنهنجي فارم واري جاءِ جي درين هيٺيان گاڏيون لنگهندي ڏسندي هئا. جيڪي اهڙن بيگن، افندين، بادشاهن ۽ قاضين سان ڀريل هونديون هيون، جن کي ليمنوس، مطائيلين ۽ آرزيرم جي رڻن پٽن ۽ سڃن جابلو علائقن ڏانهن جلاوطني ۾ موڪليو پئي ويو. هنن ڏٺو تہ ٻين بيگن ۽ افندين ۽ ٻين بادشاهن ۽ ٻين قاضين کي به، جيڪي اڳين جلاوطن ٿيل اهڙن عهديدارن جي پٺيان انهن جي جاين تي آيا هئا. ڪجهہ وقت کان پوءِ سندن واري اچڻ تي وري جلاوطن ڪيو پئي ويو. اهي نظارا هنن جي بحث مباحثي ۾ اضافو ڪندا هئا، ۽ جڏهن اهي بحث مباحثي کان پوءِ واندا ٿيا ويٺا هوندا هئا تڏهن سندن خامشي وري اهڙي بيزاري واري هئي، جو پوڙهي عورت اڪثر تنگ ٿي، هنن کي چوندي هئي تہ ”آئون اهو ڄاڻڻ چاهيان ٿي تہ ڪهڙي ڳالھہ سڀني کان وڌيڪ خراب آهي--- شيدي قزاقن جي هٿان سئو ڀيرا عصمت دري ٿيڻ، بلگيريا وارن جي ٻن قطارن جي وچان سندن ڏنڊن ۽ ڌڪن جي ضربن کان جيئري نڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ، ڍڳي جي پڇن جا چهبڪ کائڻ ۽ پوءِ ڦاهي چڙهڻ، جراح جي نشتر سان چيرجڻ ۽ ڦاڙجڻ، ونجهن هڻندڙ غلامن جي حيثيت ۾ سامونڊي جهازن جي زنجيرن ۾ ٻڌجي ويهڻ، مختصر طور چئجي تہ اسين جن مصيبن مان گذريا آهيون، انهن جو برداشت ڪرڻ، يا ڪجهہ بہ نہ ڪندي، هتي بيڪار ويهي وقت گذارڻ وڌيڪ اذيتناڪ آهي؟“.
”اهو واقعي هڪ وڏو سوال آهي،“ ڪئنڊيڊ چيو.
اها قيل مقال هنن جي دلين ۾ نون خيالن کي جنم ڏيندي رهي، ۽ مارٽن انهي سڄي معاملي کي ٻڌي، مجموعي طور فيصلو ڏنو تہ انسانذات يا تہ بي اطميناني ۽ جنون جي ڪشمڪشن يا نااميدي جي ڪراهت ۾ رهڻ لاءِ وجود ۾ آئي هئي. ڪئنڊيڊ هن جي انهيءَ راءِ سان اتفاق نہ ڪيو، پر هو گومگو جي حالت ۾ رهيو. پئنگلاس اعتراف ڪيو تہ هن ھميشہ وڏيون تڪليفون برداشت ڪيون آهن، پر هڪ دفعو اهو موقف اختيار ڪرڻ ڪري، تہ سڀ ڳالهيون ڏاڍي تيز ڪنهن عجب نموني ۾ ٺيڪ ٺاڪ ئي هلن ٿيون ۽ گذّري وڃن ٿيون انڪري هو پنهنجي انهي قياس آرائي تي سختي سان ڄميو رهيو، جيتوڻيڪ اها ڳالھہ سندس تڏهوڪن حقيقي جذبات جي برعڪس هئي.
انهيءَ پاڙي ۾ هڪ ڏاڍو مشهور درويش رهندو هو، جنهن کي ترڪي ۾ وڏي ۾ وڏو فيلسوف تسليم ڪيو ويندو هو. انڪري هو انهي سان صلاح ڪرڻ لاءِ ويا. پئنگلاس کي سڀني جو ترجمان بنايو ويو ۽ هن درويش کي چيو تہ ”اي آقا، اسين اوهان وٽ هي خواهش کڻي آيا آهيون تہ اوهين اسان کي اهو ٻڌائيندا تہ انسان جهڙو عجيب حيوان آخر ڇالاءِ خلقيو ويو!“
”توکي ان سان ڪهڙو واسطو؟“ درويش چيو، ” ڇا اهو ڪو تنهنجو ڪم آهي.“
”پر اي منهنجا معزز بابا!“ ڪئنڊيڊ چيو، ”دنيا ۾ حد کان زيداھہ بڇرائي ۽ ذلت پکڙيل آهي.“
”ان سان ڪهڙو فرق پوندو،“ درويش چيو، ”دينا ۾ نيڪي آهي، يا برائي؟ جڏهن مقدس اعليٰ حضرت مصر ڏانهن جهاز موڪليندو هي، تڏهن ڇا، کيس هيءَ ڳالھہ ستائيندي آهي تہ جهاز ۾موجود ڪئا آرام سان آهن، يا اتي کين ڪا تڪليف آهي؟“
تہ پوءِ توهين هڪ انسان کي ڪهڙو ٿا مشورو ڏيو. تہ هو ڇا ڪري! پئنگلاس چيو،
”پنهنجي زبان بند ڪر!“ درويش چيو.
”آءُ تہ اميد رکي آيو هوس ۽ دل ۾ خوش ٿي آيو هوس تہ توهان سان ڪارڻن ۽ نتيجن، امڪاني جهانن مان بهترين جهان برائي جي سرچشمي روح جي نوعيت ۽ اڳواٽ مقرر ڪيل ڪامل نظام ۽ ڪائنات جي هم آهنگي جهڙن موضوعن تي بحث مباحثي ڪرڻ جو لطف حاصل ڪندس..“
انهن لفظن ٻڌڻ سان درويش اٿي هنن جي منهن ۾ زور سان کڙاڪ ڪري، دروازو بند ڪيو.
انهي ڳالھہ ٻولھہ جي هلندي اها خبر آندي وئي تہ ٻن وزيرن ۽ هڪ مفتي کي قسطنطنيه ۾ گهٽي ماريو ويو هو ۽ انهن جي گهڻنئي دوستن کي وري ميخون ٺوڪي ماريو ويو هو. انهي زبردست حادثي جي ڪري ڪيترن ئي ڪلاڪن تائين وڏو هل هنگامو برپا رهيو. پئنگلاس، ڪئنڊيڊ ۽ مارٽن کي پنهنجي ننڍڙي فارم ڏانهن واپس ويندي، رستي تي هڪ خوبصورت شڪل وارو پيرسن شخص مليو، جيڪو پنهنجي در اڳيان نارنگين جي وڻن جي جهڳٽي هيٺان، هواخوري ۾ مشغول هو، پئنگلاس، جنهن کي جيتري حڪمت ۽ جيترو عقل هوندو هو اوترو حيرت ۽ استعجاب بہ هوندو هو، اتي بيهي، ان پيرسن شخص کان انهي مفتي جو نالو پڇيو، جنهن کي تازو ئي گهٽي ماريو ويو هو.
”مون کي انهي باري ۾ ڪجهہ بہ معلوم ناهي.“
انهي نيڪ مرد جواب ڏنو، ۽ ان کان بہ وڌيڪ هي ڳالھہ آهي تہ مون کي پنهنجي سڄي زندگي ۾ هڪ بہ مفتي يا ڪنهن هڪ بہ وزير جو نالو معلوم ڪونہ رهيو آهي. توهين جيڪو قصو بيان ڪري رهيا آهيو، سو مون لاءِ بلڪل نئون ۽ اڻ ٻڌل آهي ۽ مهنجو اندازو تہ اهو آهي تہ جيڪي ماڻهو مملڪت جي معاملن سان پنهنجا مٿا ويهي کپائيندا آهن، تن جو موت ڪڏهن ڪڏهن ڏاڍو ڊيڄاريندڙ هوندو آهي، ۽ اهو ڪو بي سبب بہ نہ هوندو آهي، پر آءٌ پنهنجو مٿو انهن معاملن ۾ ڪڏهن بہ ڪونہ کپائيندو آهيان.، تہ قسطنطينہ ۾ ڇا وهي واپري رهيو آهي، آئون تہ بس فقط پنهنجي باغ جا گل، ميوا ۽ ڀاڄيون وڪري لاءِ اوڏانهن موڪلڻ تي اڪتفا ڪندو آهيان. جيڪي آئون پنهنجن هٿن سان پاڻ پوکيندو آهيان.!“
ايترو ڪجهہ چئي، هو اجنبين کي پنهنجي گهر وٺي ويو ۽ اتي هن پنهنجي گهر ڀاتين سان هنن جو تعارف ڪرايو. هن جي ٻن ڌيئرن ۽ ٻن پٽن کين ڪيترن ئي مختلف قسمن جا شربت پيش ڪيا، جيڪي انهن پاڻ ۾ گڏجي ٺاهيا هئا. انکان علاوه اتي هنن جي خاطر تواضع اهڙن ميون ۽ مٺاين سان ڪئي وئي جن ۾ نارنگين، ليمن، ترنجن جي مٺين کلن، ڪيلن، پستن، جي مغزن ۽ خالص قسم جي اصلي ”موچا“ قهوي جون پليٽون ۽ دور هليا. انهن ۾ ڪنهن بہ قسم جي ملاوت ٿيل ڪانہ هئي. ۽ انهن ۾ بٽيويا ۽ اتان جي ويجهن ٻيٽن جو خراب قهوو بہ مليل ڪونہ هو. ان کان پوءِ انهي نيڪ دل مسلمان جي ڌيئرن ڪئنڊيڊ، مارٽن ۽ پئنگلاس کي عطر جا ٻڙا ڏنا ۽ انهن جي ڏاڙهين کي گلاب جي عرق سان معطر ڪيو.
”توهين ضرور ڪنهن تمام وڏي ۽ ڏاڍي شاهوڪار جاگير جا مالڪ هوند، ڪئنديڊ انهي ترڪ کي چيو،
”نون وٽ فقط ويھہ ايڪڙ آهن، ترڪ جواب ڏنو، جيڪي آئون پنهنجن ٻارن ٻچن سان گڏجي پوکيندو آهيان. محنت ۽ پورهيو اسان کي دنيا جي ٽن وڏي کان وڏين براين کان پري رکندو آهي، آرس، برائي ۽ احتياج“
ڪئنڊيڊ، جيئن فارم طرف موٽي رهيو هو، تہ رستي ۾ ويندي هو ترڪ جي ڳالهين تي گهرو سوچ ويچار ڪندو رهيو. هن پئنگلاس ۽ مارٽن کي چيو تہ ”هن نيڪ دل پوڙهي شخص جي حالت منهنجي خيال موجب، انهن ڇهن بادشاهن کان بهتر آهي، جن سان گڏ اسان کي ماني کائڻ جو شرف حاصل ٿيو هو.“
”شاهاڻي شان شوڪت جون ڳالهيون“ پئنگلاس چيو، سڀني عالمن حڪمين ۽ ڏاهن جي راءِ ۾، انتهائي خطرناڪ ۽ نازڪ هونديون آهن، ڇاڪاڻ تہ مختصر طور کڻي اوهان کي ٻڌايان تہ موئبائيٽس جي بادشاھہ ايگلون کي ايهود قتل ڪيو، آبسلوم کي سندس مٿي جي وارن سان ٻڌي لٽڪايو ويو هو ۽ پوءِ هن ۾ ٽي خنجر آرپار ٽنبيا ويا هئا، جيروبوم جي پٽ، نداب بادشاھہ کي بئشا هٿان مارايو ويو، بادشاھہ ايلاھہ کي زمري ماريو اهاز ياه کي جيهوءَ قتل ڪيو؛ اٿالياه کي جيهوايئاداه ماريو، جوڪيملو، جيڪونياس ۽ زيديڪيئاس، ائستئيجز، دارا، سائريڪيوز، واري ڊيئونيسيس، پائرس، پرسيوز، هئنيبال، جُگُرٿا، آئريووسس، قيصر، پامپي، نيرو، هنيري ڇهين، رچرڊ ٽين، ميري اسٽوئرٽ، ايڊورڊ ٻئي، انگلينڊ جي چارلس پهرين، فرانس جي ٽن هينرين، ۽ شهنشاھہ هينري چوٿين جي پڇاڙي جي تہ چڱي طرح سان ڄاڻ آهي. توهان کي معلوم ......“
”مون کي چڱي طرح معلوم آهي“ ڪئنڊيڊ چيو، تہ اسان کي رڳو پنهنجي باغ جي سنڀال ڪرڻ گهرجي.“
”توهين سچ ٿا چئو“ ڇاڪاڻ تہ جڏهن انسان کي عدن جي باغ ۾ رکيو ويو هو تہ کيس ان کي آباد ڪرڻ لاءِ رکيو ويو هو، جنهن مان ثابت ٿي رهيو آهي تہ انسانذات کي سست ٿي رهڻ لاءِ نہ خلقيو ويو هو.“
”اچو تہ هاڻي ڀلا، اجائي بحث کي ڇڏي، ڪم ڪريون.“
مارٽن چيو، ”زندگي کي سهڻ جي لائق بنائڻ جو اهوئي هڪ رستو آهي.“
هنن جي سموري جماعت، پنهنجي پنهنجي لياقت ۽ اهليت مطابق انهي تعريف لائق تجويز تي عمل ڪرڻ شروع ڪيو، هنن جي ننڍڙي ايراضي ڀرپور فصل ڏنو. ڪيونيگونڊي سچ پچ تہ ڏاڍي ڪوجهي ٿي پئي هئي، پر هو نهايت سٺي بورچياڻي بڻجي پئي هئي. پاڪوئيٽا ڀرت ڀرڻ جو ڪم ڪندي هئي، ۽ پوڙهي ڪپڙن لٽن جي سنڀال جو ڪم پنهنجن هٿن ۾ کنيو. سڄي جماعت ۾ هاڻي هڪ بہ ماڻهو بيڪار نہ رهيو هو، ايتريقدر جو گيروفلي کي بہ نہ ڇڏيو ويو، هو ڏاڍو ڪاريگر واڍو ٿي پيو هو، ۽ هڪ انتهائي ايماندار ماڻهو بڻجي پيو هو.
جيستائين پئنگلاس جو تعلق هو، سندس دل ۾ هڪ خيال کٽڪي رهيو هو تہ دنيا ۾ سندس نظريي کي سچ ثابت ڪرڻ لاءِ اڻٿڪ ڪوشش مٿان ڪوشش ۽ پورهئي جي ضرورت هئي. انهي ڪري هو ان تي آخر تائين مضبوطي سان قائم رهيو. سندس ڳالهائڻ ۽ سوچڻ جي قوتن کي هڪ گهڙي لاءِ بہ ڪو انهي خيال کان ڦيرائي نہ پئي سگهيو. هن وري وري ۽ هر موقعي تي ڪئنڊيڊ کي هيئن پئي چيو تہ ”سڀني امڪاني جهانن مان هي جهان بهترين جهان آهي. ان جون سڀ ڳالهيون تعريف لائق نموني ۾ هڪٻئي سان ڳنڍيون پيون آهن جيڪڏهن انهي وڏي زنجير ۾ هڪ ڪڙي بہ ڇڏي ڏجي يا ڪٽ ۾ ڪٽجي پنهنجي چرپر ڇڏي ڏي تہ پوءِ سڄي ڪائنات جو نظام ۽ ربط ناس ٿي ويندو. جيڪڏهن توهان کي مس ڪيونيگونڊي سان محبت ڪرڻ لاءِ، انهي خوبصورت قلعي مان اهڙيون زودار لتون هڻي ٻاهر نہ ڪڍيو وڃي ها، جيڪڏهن توهان کي ’مذهبي عدالت‘ جيل ۾ بند نہ ڪري ها، جيڪڏهن توهان کي آمريڪا جي کنڊ وچان پيرين پنڌ سفر نہ ڪرڻو پوي ها ۽ اتان اوهان کي انڪاس جي بادشاهن جا هيرا ۽ موتي هٿ نہ اچن ها، جيڪڏهن شروع ۾ توهين بئرن جي پيٽ ۾ پنهنجي ترار ٽنبي نہ ڪڍو ها، جيڪڏهن توهان جون سڀ رڍون وڃائجي نہ وڃن ها، جيڪي توهان انهي خوبصورت ملڪ آلڊوريڊو کان انهي سموري دولت سان گڏ آنديون هيون جيڪا انهن جي مٿان سٿيل هئي، تہ اڄ توهان هتي ويهي هيئن نارنگين جو مربو ۽ پستن جا مغز ڪونہ کائو ها.“
”اها ڏاڍي سٺي ڳالھہ ڪئي اٿو ۽ اها سڄي سچ ئي سچ بہ ٿي سگهي ٿي،“ ڪئنڊيڊ چيو، ”پر ٻيون ڳالهيون ڇڏي، پهرين اچو تہ هلي پنهنجو باغ پوکيون.“