ڪنهن جي مثال جي ضرورت ناهي
رسيپشن تي بيٺل ڇوڪريءَ منهنجي هوائي جهاز جي رٽرن ٽڪيٽ ۽ ان سان چهٽيل هوٽل ۾ رهائش وارو ڪوپن ڏسي پڇيو: ”اڪيلو آهين؟“
”ها، اونلي ون.“ جواب ڏنومانس. ڇوڪريءَ کي ڳالهه نه وڻي هوءَ منجهيل ئي رهي ۽ سوچڻ لڳي. دراصل هنن وٽ باقي بچيل سڀ ڊبل ڪمرا هئا ۽ ساڳي وقت هنن کي مون لاءِ ڪمرو Provide به ڪرڻو هو. هن هڪ چاٻي مون ڏي وڌائيندي چيو ”توهان کي به ڊبل بيڊ پئي ڏيان.“
”ڀائي ڊبل بيڊ مونکي ڪهڙو سک ڏيندو. تون ڀلي سنگل بيڊ ڏي. آئون ته پٽ تي سمهڻ وارن مان آهيان.“ بهرحال پوءِ ڪمري ۾ پهچي محسوس ڪيم ته ڇوڪريءَ جي انگريزي پوري ساري هئي هن جو ”توکي ڊبل بيڊ پئي ڏيان“ مان مطلب اهو هو ته توکي اهو ڪمرو پئي ڏيان جيڪو ٻن ڄڻن لاءِ آهي.
سامان رکي ڪمري جو جائزو ورتم. تمام وڏو ڪمرو هو. بالڪني واري پاسي جي سڄي ڀت اعليٰ شيشي جي درين جي هئي. ڪمري ۾ پيل هر فرنيچر ۽ فٽنگ پڻ اي ون ڪلاس جي هئي. ٽيليفون، ٽي وي، فرج سان گڏ ننڍڙي پئنٽري جنهن ۾ چانهه ڪافي ٺاهڻ جو سڄو بندوبست ۽ ڪٽلي ڪوپ ساسر هئا. ان کان علاوه بيڊ لئمپ، ٽيبل لئمپ، هيئر ڊرائر، استري جو ٽيبل، ۽ پئسا ۽ ڳهه رکڻ لاءِ مضبوط قسم جي ننڍڙي پر بيحد ڳري ٽجوڙي پڻ هئي. چيني توڪئي (هن پاسي سيٺ کي توڪئي سڏجي ٿو) هوٽل ٺاهڻ ۾ خوب پئسو لڳايو آهي. يورپي به پنهنجين بي افعالين هوٽلن کي ڏور اوڀر جي ههڙين هوٽلن سان ڀيٽي حيران ٿيندا هوندا.
بالڪنيءَ جو در کولي ٻاهر بيٺس. سخت گرمي ۽ حٻس هو. دونهين ۽ دز ڪري پري جون عمارتون چٽيون نظر نه پئي آيون. سمجهي ويس ته ڪافي ڏينهن کان مينهن نه پيو آهي. هونءَ هن پاسي (يعني ملائيشيا، انڊونيشيا، سنگاپور وغيره ڏي ايڏي وڻڪار ۽ ساوڪ آهي جو معمولي مٽي ۽ دز به تڏهن ٿئي ٿي جڏهن هفتو اڌ مينهن نٿو وسي. پر هن وقت هن پاسي جي ماڻهن کي دونهين سخت پريشان ڪيو آهي جنهن ۾ موجود ڪاربان مونو آڪسائيڊ صحت لاءِ تمام خراب آهي ۽ اهو دونهون ڪو فئڪٽرين ۽ گاڏين جو ناهي (جيتوڻيڪ ملائيشيا ۾ ڏينهون ڏينهن گاڏين ۽ فئڪٽرين جو تعداد به وڌندو وڃي پيو پر انهن تي حڪومت طرفان سختي هجڻ ڪري ڪار توڙي فئڪٽريءَ ۾ ڪم ايندڙ مشينري ايتري ته Maintained رکي وڃي ٿي جو انهن مان نڪرندڙ دونهون ۽ ٻيون Gases ٻاهر نڪرڻ کان اڳ Neutralize ڪيون وڃن ٿيون.) دراصل فضا ۾ هي دونهون ٻيلن کان لڳل ٻاهه جو آهي. گرميءَ ڪري هن پاسي ٻيلن کي خود بخود باهه لڳيو وڃي. قدرتي طرح ان قسم جي باهه ڪڏهن ڪڏهن لڳي ٿي پر اڄ ڪلهه جا بلڊرز ۽ لئنڊ مافيا وارا زمين تي قبضو ڪرڻ ۽ ان تي عمارتون يا پنهنجي پسند جي پوک ڪرڻ لاءِ سالن جي اڀريل وڻن کي هٿرادو باهه ڏين ٿا ۽ پوءِ هن پاسي جي گهاٽن ٻيلن جي باهه انسان کان وسائڻ زور آهي. قدرت ئي مينهن وَسائي باهه وِسائي سگهي ٿي. ۽ پوءِ اها سڙيلي ٻيلي واري زمين پوک لاءِ ڀلي ثابت ٿئي ٿي ۽ قبضا گروپ وارا سرڪاري ڪامورن سان ملي زمين حاصل ڪن ٿا. اهو ڪم گهڻو تڻو انڊونيشيا ۾ عام ٿي پيو آهي. بهرحال اهڙين باهين ڪري نه فقط انڊونيشيا جو پر ڀرواري ملڪ ملائيشيا جو عوام پڻ Suffer ڪري ٿو جو اهي ٻئي ملڪ پاڻ ۾ ايترو ويجهو آهن جيئن روهڙي سکر يا دادو مورو. وچ ۾ رڳو ملاڪا ڳچي سمنڊ جو پاڻي آهي. آئون گهڻي دير بالڪنيءَ ۾ بيهي نه سگهيس. بيهي به ڇا ڪجي. هڪ گرمي ۽ گهُٽ، ٻيو دونهين ۽ دز ڪري نظارو به نه پئي ٿي سگهيو باقي ممتاز محل وانگر فقط گل کڻي سونگهڻو مونکي به نه هو. نماز لاءِ اولهه جي طرف معلوم ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪيم پر سج جي صحيح پوزيشن معلوم نه ٿي سگهي. اهو مٽي ۽ دونهين جي تهن ۾ لڪل هو.
اندر گهڙي بالڪنيءَ جو شيشي جو در بند ڪري پڙدو ڏئي مٿي ڇت ڏي نظر ڪئي ته اتي ڪاري رنگ جو تير چنبڙيل نظر آيو جنهن تي Qibla لکيل هو. يعني نماز ان طرف پڙهي سگهو ٿا. مون سمجهيو هوٽل جو مالڪ چيني (يعني غير مسلم) آهي سو قبلي جي نشاندهي نه ٿيل هوندي پر لڳي ٿو ته سرڪار طرفان هر هوٽل لاءِ اهو ڪمپلسري ڪيو ويو آهي ته هر ڪمري ۾ قبلي جو نشان هڻن ۽ قرآن مجيد جي ڪاپي رکن. مون رائيٽنگ ٽيبل جو خانو کولي ڏٺو ته ان ۾ قرآن شريف جي ڪاپي رکيل هئي ۽ ٻئي خاني ۾ ٻڌ ڌرم جو ڪتاب رکيل هو. هڪ پاسي چيني زبان ۾ لکيل هو ته ٻئي پاسي ان جو ترجمو انگريزيءَ ۾ هو. اهو ساڳيو ڪتاب جپان جي به هر هوٽل ۾ هوندو آهي پر انگريزيءَ سان گڏ ٻي زبان چيني نه پر جپاني هوندي آهي، جپان جو سرڪاري مذهب ٻڌ ڌرم آهي. هن پاسي، ڏور اوڀر جي ملڪن ڏي سڀ کان گهڻا ٻڌ آهن.
اليڪٽرڪ ڪيٽل کي پاڻيءَ سان ڀري آن ڪيم. ڀر ۾ رکيل پيالي ۾ هوٽل طرفان ٻه پاڪيٽ BOH نالي مقامي چانهه جا هئا ۽ ٻه ليپٽن جا. ان کان علاوه ٻه پاڪيٽ Milo چاڪليٽ جا ۽ ٻه انڊونيشيا جي ڪافيءَ جا. ان قسم جي ناس جهڙي ڪافي ملائيشيا جا مقامي ماڻهو به پسند ڪن ٿا پر منهنجو ڪڏهن به ان ڪافيءَ لاءِ سواد Develop ٿي نه سگهيو. ان ڪري هڪ دفعو وري ان کي پيئڻ جو ائڊوينچر ڪرڻ بدران چانهه ٺاهڻ جو سوچيم. گرم پاڻيءَ ۾ بوح چانهه جو پاڪيٽ وڌم.
چانهه جابلو علائقن ۾ ٿئي ٿي جتي لڳاتار مينهن وسندو رهي. چانهه لاءِ بيٺل پاڻي نقصانڪار آهي. ان ڪري ميداني علائقن ۾ چانهه جي پوک ڪرڻ ڏکيو ڪم آهي. مينهن وسي، وڻ ڌوپن ۽ پاڻي وهي وڃي. ان ڪري چانهه بنگلاديش جي سلهٽ، داراجلنگ، نيپال ۽ انڊيا پاڪستان جي اتراهن علائقن ۽ سلون جهڙن هنڌن تي ٿئي ٿي. پاڪستان ۾ جبل گهڻائي آهن پر مينهن گهربل حساب موجب فقط ڪجهه هنڌن تي وسندو رهي ٿو. ملائيشيا ۾ چانهه ڪئمرون جبلن تي سٺي ٿئي ٿي. اها BOH نالي چانهه به اتي پوکي وڃي ٿي. جيڪي باغ ملائيشيا جي آزاديءَ کان اڳ انگريزن جي هٿ ۾ هئا ۽ هاڻ هتي جي امير چينين جي ملڪيت آهن. مون نيسڪيف يا مئڪسويل ٽائيپ پرٽش يا ڪا يورپي ڪافي پيئڻ چاهي ٿي جنهن جا اسان پاڪستاني عادي آهيون پر بهرحال مائلو ۽ اوولٽين کان وري به چانهه بهتر آهي. ٻاهر ٽڙ ٽڙ جو آواز ٻڌي سمجهي ويس ته صفائي وارو گاڏي لنگهي رهيو آهي يا منهنجي ڀرپاسي وارو ڪمرو صاف ڪرڻ لاءِ ٻاهر اچي بيٺو آهي. در کوليم ٻه ڳوٺاڻيون ملئي نوجوان عورتون ٽوالن ۽ چادرن سان ڀريل گاڏو جهلي بيٺيون هيون. هو سامهون وارو خالي ٿيل ڪمرو صاف ڪرڻ لاءِ آيون هيون. گاڏي تي مٿين سامان کان علاوه Disposable چمپل، صابڻ، ٽٿ برش، پيسٽون، لوشن جون ننڍيون بوتلون ۽ ٻيو ان قسم جو سامان هو جيڪو منهنجي ڪمري ۾ اڳهين رکيل هو. منهنجي در کولڻ تي هنن ”هيلو“ چئي کيڪاريو. مون دل ۾ هن ملڪ جي وزيراعظم ۽ سياستدانن کي سلام ڪيو جو چوٿين دنيا جي اڻ سڌريل ۽ ڏتڙيل هن ملڪ کي يورپ جي ڪنهن ماڊرن ۽ خوشحال ملڪ جهڙو بنائي ڇڏيو آهي. فقط چوٿو صدي کن اڳ هن قسم جي ڳوٺاڻين ڇوڪرين کي فقط ڏورانهن ڳوٺن ۾ رهي زهريلن جيتن، مڇرن ۽ نانگ بلائن وارن جنگلن مان آلا ڇوڏا ميڙي، اکيون پوسرائيندڙ دونهين واري باهه ٻاري اڀري سڀري ڦنگي پاڻيءَ جي ڀاڄي رڌي پيٽ گذر ڪرڻو پيو ٿي. جن کي ڪو سولو ڪپڙو گندي به نه هو. پيئڻ يا وهنجڻ جي پاڻيءَ لاءِ کين ميل ٻه پنڌ جو ڪرڻو پيو ٿي. رهائش لاءِ ناريل جي ٽارين مان جهوپڙيون ٺاهڻيون پيون ٿي. ۽ اڄ؟ اڄ هنن جا ڳوٺ به شهر ٿي پيا آهن. هر هڪ ڳوٺ شهر سان هاءِ وي جهڙن رستن سان ڳنڍيو پيو آهي. هر وقت انهن رستن تان بهترين بسون ۽ ٽئڪسيون هلنديون رهن ٿيون. جن کي پنهنجو گهر ناهي انهن کي سرڪاري طرح معمولي مسواڙ تي گهر ملي ٿو. جتي ڪٿي ڌنڌا ڌاڙيون ۽ نوڪريون جام آهن. ملڪ ۾ امن امان ۽ صحت لاءِ سرڪاري بندوبست عام آهن. گرمي، گهُٽ ۽ جيتن جانورن واري جنگل ۾ ڇوڏا ميڙڻ بدران اڄ هو هن قسم جي ايئرڪنڊيشنڊ هوٽلن ۾ وڏي پگهار واريون نوڪريون ڪري رهيون آهن ۽ Hello جهڙا ٻه چار انگريزيءَ جا لفظ به سکي ويون آهن.
Helo! Adakah anda ada jenis kopi yang lain-separti
Nescafe atau Maxwell?
مون کين کيڪار جي ورندي ڏيندي سندن ملئي زبان ۾ ڪافيءَ لاءِ پڇيو. هنن مان هڪ دٻي ۾ ڏسندي چيو:
Minta Maaf. Sudah habis semuanya. Boleh saya bawakan sedikit untuk awak?
(ساري! ختم ٿي وئي آهي. کڻي اچان؟)
Baiklah, Bawakan Iron Juga
ڪمري ۾ استريءَ جو بورڊ ته رکيل هو پر استري نه هئي. هفتو کن اڳ جي وڙهيل قميص تان مون ونجهوٽي راند جا ليڪا (سندا) لسا ڪري ٻي ڏينهن آفيس پائي وڃڻ چاهيو ٿي. ان ڪري ڪافي آڻڻ واري ڇوڪريءَ کي استري (Iron) آڻڻ لاءِ پڻ چيو.
ڇوڪري منجهي پيئي ته آئرن ڇا ٿيندي آهي. جيتوڻيڪ انگريزيءَ جا ڪيترا لفظ اسانجي زبان وانگر ملئي زبان ۾ به ايترو عام مروج آهن جو ڳوٺ جو اڻ پڙهيل به اهي انگريزي جا لفظ وڌيڪ ٿو سمجهي. ملائيشيا جي ڪنهن جنگل ۾ رهندڙ ڳوٺاڻي کي به ريفريجريٽر يا فرج چئه ته هو يڪدم سمجهي ويندو پر جيڪڏهن ان لاءِ سندن ملئي لفظ ”پيتي سِجوڪ“ (Peti Sejuk) چئه ته توهانجي شڪل کي گهوري ڏسندو ته هي چريو ڪٿان آيو آهي. (ملئي زبان ۾ (Peti معنيٰ پيتي ۽ سجوڪ معنيٰ ٿڌي. ۽ انهن ٻنهي لفظن کي ملائڻ سان ٿيو ريفريجريٽر). ڇوڪريءَ کي ”آئرن“ جو مطلب سمجهه ۾ نه آيو. هندي، سنسڪرت ۽ ويندي پنجابي زبان جا ڪيترائي لفظ ملئي زبان ۾ آهن. پر هتي اهو چوڻ ته ”سايا ماهو استري“ (مونکي استري کپي). Saya معنيٰ مونکي ۽ Mahu معنيٰ کپي، سخت غلط ڪم ٿيندو خاص ڪري ٻن نوجوان ڇوڪرين کي خاموش هوٽل جي سنسان ۽ اڌ اونداهي ڪاريڊار ۾ ڏسي. ملئي زبان ۾ مڙس کي سوامي سڏجي ٿو ۽ زال کي استري. سو منهنجي اهو چوڻ سان ته ”سايا ماهو استري“ هو ڪجهه ٻيو ئي سمجهنديون. ان ڪري مون بين الاقوامي زبان (يعني اشارن سان) ٻڌايو ته مونکي ڇا کپي.
چانهه پيئڻ دوران مون ٻه چار فون ڪيا. خاص ڪري ڪئپٽن امتياز منظور کي جنهن جو نمبر منهنجي شاگرد ۽ هاڻ دوست ڪئپٽن رزاليءَ ملاڪا کان ڪراچي موڪليو هو. ”ڪوالالمپور ۾ اڄ ڪلهه منهنجو هڪ ڪلاس ميٽ ڪئپٽن امتياز رهي ٿو. سندس زال پاڪستاني آهي. هن کي مون تنهنجي اچڻ جو ٻڌايو آهي ته ڪوالالمپور ۾ تنهنجي لاءِ رهڻ جو بندوبست ڪري.“ ڪئپٽن رزاليءَ مون کي اي ميل ڪيو هو. مون گهڻو ئي ذهن تي زور ڏنو پر مونکي ان نالي ۽ شڪل وارو شاگرد ياد نه آيو. ظاهر آهي ملائيشيا ڇڏي به ٻارهن سال ٿي ويا ۽ هي جي ڪئپٽن رزاليءَ جو دوست آهي ته معنيٰ 1984 ڌاري منهنجو شاگرد رهيو هوندو. معنيٰ 18 سال اڳ جي ڳالهه آهي. ٿي سگهي ٿو آئون سامهون ڏسڻ سان به سڃاڻي نه سگهانس. ڇو جو هڪ ٽيچر کي فقط اهي ڪجهه شاگرد ياد رهن ٿا. جيڪ حد درجي جا هوشيار هجن يا وري صفا موڳا مٽرهجن جن هن کي مٿي ۾ سور وڌو هجي. پر بهرحال هن وقت مونکي پنهنجي ڪوالالمپور ۾ هجڻ جو اطلاع هڪ ٻن کي ضرور ڪرڻ کتو ٿي جيئن خدانخواسته ڪا ڳالهه ٿي پوي ته ويجهڙائيءَ ۾ ڪو ته منهنجو واقف هجي. هونءَ سفر هميشه هڪ يا ٻن سان ڪرڻ کپي. اڪيلو نه. پر جي ڪو اڪيلو آهي ته هن کي پنهنجي کيسي ۾ اهڙو ڪاغذ ضرور رکڻ کپي جنهن ۾ حادثي جي صورت ۾ اطلاع جي ائڊريس لکيل هجي ۽ پنهنجي پروگرام کان ڪنهن کي آگاهه ڪندو رهجي.
ڪئپٽن امتياز جي گهران پهرين ڪنهن ٻار فون کنيو ان بعد سندس زال کنيو. کين منهنجي اچڻ جي پروگرام جي خبر ڪئپٽن رزالي کان پئجي چڪي هئي. ڪئپٽن امتياز ڪنهن جهاز کي ٻن ڏينهن لاءِ ملائيشيا جي ڀر واري بندرگاهه جوهور بارو وٺي ويو هو جتي اهو جهاز شپ يارڊ وارن کي مرمت لاءِ حوالي ڪري باءِ روڊ ڪوالالمپور موٽڻو هو. هن جي زال ٻڌايو ته امتياز ملئي مسلمان آهي ۽ پاڻ چمپور (يعني مڪسچر) آهي يعني سندس ماءُ ملئي آهي پر پيءُ پنجابي آهي جنهن جو پيءُ (يعني سندس ڏاڏو) ٻي وڏي لڙائيءَ کان ڪجهه سال اڳ انگريزن جي فوج ۾ پنجاب کان هتي آيو ۽ هتي ئي رهڻ لڳو...... وغيره وغيره.
مون کين ٻڌايو ته آئون ٽي ڏينهن کن فلاڻي هوٽل ۾ آهيان ان بعد ملاڪا ۽ ٻين شهرن مان ٿي واپسي تي توهان سان ملندس تيسين ڀلي امتياز به موٽي اچي.
ڪوالالمپور کان سؤ ڪلوميٽر کن پري ملاڪا ۾ رهندڙ ڪئپن رزاليءَ کي به فون ذريعي اطلاع ڪيم ته ڪوالالمپور پهچي ويو آهيان. فلاڻي هوٽل ۾ رهيل آهيان.
”آئون سڀاڻي ئي توکي وٺڻ اچان ٿو.“ هن چيو.
”ٻه ٽي ڏينهن ترس ته هوٽل جي ڏنل اڳ واٽ مسواڙ حلال ڪريان. پوءِ تو وٽ اچڻ جو سوچيان ٿو.“ مون چيومانس.
ڪراچي گهر پنهنجي پهچ جو اطلاع ايئرپورٽ تان ڪري چڪو هوس باقي هوٽل تان پنهنجي ڪزن ڪئپٽن رشيد ابڙو کي فون ڪري صحيح سفر ۽ هوٽل جو ٻڌايم جو هوائي جهاز جي ٽڪيٽ ۽ هوٽل ۾ رهائش جو بندوبست، جيتوڻيڪ منهنجي خرچ تي، پر هن محنت ڪري گهٽ کان گهٽ اگهه تي ڪرايو هو. هن کان اڳ جي سفرنامي ۾ به لکي چڪو آهيان ته هوائي جهازن جا ڀاڙا ڏاڍو Vary ڪن ٿا. ٽڪيٽ تي جيڪو وڏو اگهه لکيل ٿئي ٿو سرڪاري سفر ڪندڙن کان اهوئي چارج ڪيو وڃي ٿو باقي پرائيويٽ سفر ڪندڙن کان ٽريول ايجنٽ مختلف قيمت ڊمانڊ ڪن ٿا پوءِ جتي گراهڪ ڪسي ۽ اهو ان تي Depend ٿو ڪري ته توهان جي هن سان ڪيڏي ڄاڻ سڃاڻ آهي ۽ ڪهڙي ايئرلائين اختيار ڪرڻ چاهيو ٿا.
ڪئپٽن رشيد ابڙو جيئن ته سال ۾ چار پنج دفعا ٻاهر جا چڪر هڻي ٿو ۽ پنهنجي ڪمپني جي جهازي عملي کي مختلف ملڪن ۾ پاڻيءَ جا جهاز Join ڪرڻ لاءِ باءِ ايئر موڪليندو رهي ٿو سو ان کي ٽريول ايجنٽ وڌيڪ سنوت ڏئي ٿو. هن مونکي گهٽ کان گهٽ اگهه ۾ ٽڪيٽ وٺرائي ڏني ۽ پوءِ خبر پيئي ته اها ٽريول ايجنسي ٻي ڪانه پر اسانجي ڪئڊٽ ڪاليج جي ڪلاس ميٽ ڪرنل محي الدين جي Citi Travels هئي. سٽي ٽريول وارن منهنجي پاسپورٽ تي به گهر ويٺي ويزا لڳرائي ڏني جيڪا اڄ ڪلهه ملڻ ڏکيو ڪم ٿي پيو آهي. نه ته اهو ڪو زمانو هو. 1990 تائين جو ملائيشيا وڃڻ لاءِ رڳو هوائي جهاز جي ٽيڪيٽ وٺڻي پوندي هئي. ڪوالالمپور جي هوائي اڏي تي پهچڻ تي مهيني ڏيڍ جي ويزا جو ٺپو پاڻهي ئي لڳي ويندو هو. منهنجا مائٽ يا سڃاڻا مون وٽ گهمڻ لاءِ ملائيشيا ايندا هئا ۽ آئون ايئرپورٽ تي جي پهچي ويندو هوس ته هڪ مهيني بدران ٽن مهنن جي ويزا جو به ٺپو هنن مهمانن کي لڳي ملندو هو. پر پوءِ آهستي آهستي حالتون بدلجڻ لڳيون. ڪجهه اسان ماڻهن جي غلط پرڪارن ڪري به.
1990 ۾ ملائيشيا ڇڏي اچڻ بعد خبر پيئي ته هاڻ ملائيشيا ۾ رهڻ جي ويزا گهٽ ڏينهن جي ملڻ لڳي آهي ۽ پوءِ خبر پيئي ته گهمڻ جي ويزا فقط انهن مسافرن کي ملي ٿي جن جو هتان لنگهه ٿئي ٿو. يعني هنن کي اڳتي جي ڪنهن ملڪ: هانگ ڪانگ، جپان، ڪوريا وغيره جي ويزا ۽ هوائي سفر جي ٽڪيٽ آهي ۽ سو به فقط هڪ يا ٻه ڏينهن ملائيشيا ۾ رهڻ جي اجازت ملي ٿي. ۽ پوءِ سال ٻن بعد خبر پيئي ته هاڻ ملائيشيا پهچي اتي جي ايئرپورٽ (ڪوالالمپور) تان اسانجي ويزا وٺڻ تي پابندي لڳائي وئي آهي. ملائيشيا جي ڪنهن به شهر ۾ رهڻ لاءِ اسانکي پنهنجي ملڪ مان ملائيشيا جي قونصل خاني يا سفارتخاني مان اڳواٽ ويزا وٺڻ جو بندوبست ڪرڻو آهي. ”اسانکي“ مان منهنجو مطلب اسان پاڪستانين جو آهي. جپان، ڪوريا آسٽريليا، آمريڪا ۽ يورپ جي ملڪن جا رهاڪو ته اڄ به بنا ويزا جي نه فقط ملائيشيا ۽ سنگاپور پر ڪويت ۽ سعودي عرب جهڙن ملڪن ۾ به اچن وڃن پيا.
۽ پوءِ ڪجهه سالن بعد خبر پيئي ته ملائيشيا وارن ڪجهه ملڪن لاءِ (جن ۾ اسانجو ملڪ به شامل آهي) ملائيشيا ۾ اچڻ اڃان به ڏکيو بنائي ڇڏيو آهي. اسان جهڙن ملڪن جي ماڻهن کي پنهنجي ملڪ مان اڳواٽ ويزا حاصل ڪرڻ سان گڏ هڪ ٻيو شرط به لاڳو ڪيو ويو آهي ته اسين ملائيشيا تيسين نٿا وڃي سگهون جيسين ملائيشيا جو ڪو ماڻهو اسانجي Sponsorship ڪري يعني ذمو کڻي ته آئون فلاڻي پاڪستانيءَ کي سڃاڻان ٿو ۽ هن کي ملائيشيا آئون گهرائي رهيو آهيان ۽ آئون ئي هن جي جوابداري کڻان ٿو..... وغيره.
ان قسم جون پابنديون ٻڌي پنهنجي ملڪ جي ڪرندڙ ساک جو احساس ٿئي ٿو ته دنيا جو هر ملڪ اسان لاءِ دروازا بند ڪندو وڃي. پهرين آمريڪا ۽ يورپ وارن ڪيو، پوءِ عرب ملڪن ڪيو، پوءِ ويندي پاڙيسري ملڪن ايران ۽ ترڪيءَ ڪيو جن سان اسانجو RCD ذريعي ائين ڳانڍاپو ۽ دوستي هئي جيئن يورپين ڪميونٽي جي ملڪن جي آهي ۽ 1970 تائين ته اسين پاڪستاني تهران ۽ استنبول بنا پاسپورٽ جي پئي وياسين. اڄ انهن ملڪن لاءِ به ويزا وٺڻي پوي ٿي. ۽ پوءِ گذريل صديءَ جي آخر تائين اهو حال وڃي ٿيو آهي ته ملائيشيا، سنگاپور، ٿائلينڊ، هانگ ڪانگ لاءِ به اسانکي ويزا وٺڻي پوي ٿي. ويندي آفريڪا جا سوڊان ۽ چاڊ جهڙا ملڪ به اسانکي بنا ويزا جي پنهنجي ملڪ ۾ گهڙڻ نٿا ڏين. گذريل سال انهن ملڪن ۾ رهندڙ اسانجي سفير دوست ظفر شيخ مونکي سوڊان گهمڻ جي دعوت ڏني ۽ مونکي اهو معلوم ڪري تعجب لڳو ته ان لاءِ ظفر کي سوڊان حڪومت کان منهنجي اچڻ جي ويزا وٺڻي پوندي! انڊيا لاءِ ويزا بنگلاديش لاءِ ويزا! چرچو مشهور آهي ته ڪنهن پاڪستانيءَ بيزار ٿي پنهنجي پاڪستاني دوست کان پڇيو ته پوءِ اسان لاءِ ڪهڙو ملڪ وڃي بچيو آهي جتي ويزا بنا وڃي سگهجي ٿو؟
دوست کلندي وراڻيس: ”فقط پاڪستان، جنهن ۾ ويٺو آهين. ۽ جتي هر ڌارئين مڪ جو هر لوفر لفنگو بنا ويزا پهچيو وڃي ۽ وتي Crime ڪندو ۽ انهن جي ڏوهن ڪري اسين پاڪستاني بدنام پيا ٿيون.“ ساڳي وقت روز بروز ٻاهرن ملڪن ۾ جيڪي ڌارين ملڪن جا ڏوهاري جهلجن ٿا انهن لاءِ اهو اعلان ڪيو وڃي ٿو ته اهي پاڪستاني آهن. اصل ۾ انهن ۾ فقط پنج سيڪڙو پاڪستاني مس ٿيندا. ٻين وٽ جعلي پاڪستاني پاسپورٽ جو هجڻ ئي ثابت ٿئي ٿو. پر اها ڳالهه جيسين ڪورٽن ۾ هلي ثابت ٿئي تيسين اخبارن وارا پاڪستان کي بدنام ڪريو ڇڏين.
گذريل سال ڪراچي ٽي وي طرفان انعامون ۽ اوارڊ ڏيڻ واري فنڪشن ۾ منهنجي ڀرسان مهراڻ يونيورسٽيءَ جو وائس چانسلر ڊاڪٽر عبدالرحمان ميمڻ ويٺل هو. عبدالرحمان صاحب نه فقط منهنجو ڳوٺائي ۽ پاڙيسري آهي پر ساڻس وڌيڪ ويجهڙائي ان ڪري به آهي جو هن به مون وانگر ملائيشيا جي هڪ تعليمي اداري ۾ هڪ ڊگهو عرصو پڙهائڻ ۾ گذاريو آهي. ويجهڙائيءَ ۾ سندس ڀاءُ امجد ۽ ڀاڻيجي زبير به ملائيشيا مان پوسٽ گريجوئيشن ڪئي آهي ۽ اڄ ڪلهه سندس ڀائيٽيو ڊاڪٽر شڪيل ملائيشيا جي ”يونيورسٽي ملايا“ مان Internal Medicines ۾ M.Sc ۽ ايم آر سي پي ايس جي تياري ڪري رهيو آهي.
ان رات ملائيشيا بابت خبرون ڪندي وي. سي عبدالرحمان مونکان پڇيو ته آيا ملائيشيا سان منهنجو اڃان واسطو هلندو اچي يا نه.
”جيستائين منهنجا شاگرد جيئرا آهن ۽ جهاز هلائيندا اچن تيستائين هتي ڪراچي يا ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ (جتي هنن جا جهاز پهچن ٿا) ملاقات خبرون چارون ٿينديون رهن ٿيون.“ مون ٻڌايومانس.
”ڀلا ڪو ويجهڙائيءَ ۾ ملائيشيا وڃڻ ٿيو آهي يا ٿيندو؟“ عبدالرحمان صاحب پڇيو.
مون کلندي چيومانس: ”يار هڪ دفعو ته ضرور ٿيندو. شايد هن ئي سال داڻو پاڻي هجي. خبر اٿانوَ هر سال ملائيشيا وڃڻ جو پروگرام ٺاهيندو آهيان. اچڻ وقت چئي آيو هوسان ته Saya akan balik (آئون ڄاڻ ته موٽيس) پر اڃان نه وڃي سگهيو آهيان. هتي جي ڊيوٽي جلدي Join ڪرڻ جي چڪر ۾ پنهنجو Provident فنڊ به نه ورتم. ڪپڙن سوڌو سڀ سامان خاص ڪري ڪتاب، رسالا هاسٽل جي هڪ ڪمري ۾ ڊمپ ڪري آيس ته ان کي اڃان تالو لڳو پيو آهي ۽ ملائيشيا حڪومت طرفان جيڪو اوارڊ مليو هو ان جي سرٽيفڪيٽ وٺڻ لاءِ به هر سال خط ٿو اچي سو اهو به وٺڻو اٿم.“
”خبر اٿئي فنڊ وٺي ڇڏ. هنن Expatriates (ڌارين ملڪن جي نوڪري ڪندڙن) لاءِ اهو قانون ڪڍيو آهي ته هنن کي فقط پگهار ملندو، فنڊ نه ملندو ۽ ڌارئين ملڪن جي ڪنهن به ماڻهوءَ جا پئسا ملائيشيا جي بئنڪ ۾ رکي نٿا سگهجن.“ عبدالرحمان ٻڌايو، جنهن جي جواب ۾ مون ڪجهه نه وراڻيو پر دل ۾ سوچيم ته ڳوٺائي ڳالهه صحيح ٿو ڪري. ٿي سگهي ٿو ته هيترا سال گذرڻ بعد منهنجو رکيل فنڊ به ضبط ڪيو ويو هجي يا Freeze ڪيو ويو هجي.
ملائيشيا ۾ نوڪري ڪرڻ دوران اتي جي حڪومت اسانجي پگهار مان هڪ ته ٽئڪس ڪٽيندي هئي ۽ ٻيو حصو بچت خاطر رکندي ويندي هئي ته جيئن نوڪري ڇڏڻ وقت اسان وٽ ڪجهه ته پئسو هجي جنهن مان پنهنجي وطن لاءِ خريداري ڪري وڃون. پگهار ته ايترو پورو پنو ملندو هو جو گهر جي خرچ ۽ ٻارن جي اسڪول في ۾ ئي پورو ٿي ويندو هو. مون جهڙا ٻاهرن ملڪن کان آيل جيئن جيئن نوڪريءَ جو مدو پورو ڪندا ويا تيئن تيئن پنهنجو فنڊ وٺندا ويا. اسان جي نوڪري واري جاءِ ملاڪا شهر هو ۽ فنڊ ملڻ جي آفيس ڪوالالمپور ۾ هئي. مونکي آخري ڏينهن تائين ملاڪا رهڻو پيو ۽ ٻئي ڏينهن ڪراچي لاءِ اڏام هئي ان ڪري پنهنجو فنڊ وٺڻ بنا هليو آيس. اهو سو اڳ واٽ معلوم ڪيو هوم ته اهو فنڊ اسان ڪڏهن به اچي وٺي سگهون ٿا جيڪو ملائيشيا ۾ امانت طور رهندو.
ملائيشيا ۾ هيترو وقت رهيو هوس سو خبر هيم ته هتي جو سسٽم بيحد ايماندارن وارو آهي. قاعدو قانون ايڏو سخت آهي جو نه توهان ڪنهن کي Cheat ڪري سگهو ٿا ۽ نه حڪومت توهان جو حق ماري سگهي ٿي. هونءَ به ملائيشيا ۾ اسان پاڪستانين لاءِ اچڻ وڃڻ سولو هو. ڪا پابندي يا جهل پل نه هئي. هوائي جهاز جي ٽڪيٽ به سستي هئي. ڪراچي ڪوالالمپور رٽرن ٽڪيٽ ڇهه ست هزار رپيه مس هئي جيتوڻيڪ ڪراچي جدو ان جي اڌ جيترو پنڌ آهي ته به هوائي سفر جو ٻيڻو اگهه هو. ان کان علاوه اسان جي جمع ڪندڙ فنڊ واري آفيس KWSP (ڪمپولان وانگ سمپانان پيڪرجا) اهو پڻ چيو هو ته هڪ فارم ڀري موڪلڻ سان هو اسانجو گڏ ڪيل فنڊ پاڪستان به موڪلي ڏيندا. سڀ کان وڏي ڳالهه ته منهنجا گڏ ٿيل پئسا به ايترا نه هئا جو پريشان ٿجي. ان کان علاوه ملائيشيا جي ڏيتي ليتيءَ جو سسٽم ڏسي رهيو هوس ته ايڏو شفاف ۽ صاف سٿرو آهي جو ڪيترن يورپي ملڪن ۽ سعودي عرب ۾ به نه هجي.
پر منهنجي خيال ۾ اهو منهنجو غلط فيصلو هو. ٻاهر نوڪري ڪندڙ کي ڪڏهن به ائين نه ڪرڻ کپي ڇو جو ڌاريون ملڪ ڌاريون آهي ۽ ڪنهن به ملڪ ۾ ڪجهه به ٿي سگهي ٿو. حڪومت بدلجي سگهي ٿي. حڪومت جي پاليسي بدلجي سگهي ٿي. ملڪ جون معاشي ۽ سوشل حالتون بدلجي سگهن ٿيون. يا اسانجي ملڪ ۾ بدلجندڙ حالتون ڌارئين ملڪن جي پاليسين تي اثر انداز ٿي سگهن ٿيون. گذريل سالن ۾ اسان پاڪستانين لاءِ ملائيشيا وڃڻ جا دروازا کڻي ٽوٽل بند نه ٿيا پر وڃڻ محال ته ضرور ٿي پيو. هاڻ هوائي جهازن جي هائيجئڪنگ ۽ ٻين حرامپائين ڪري سفر جا اگهه وڌي ويا آهن. ملائيشيا ۾ ڌارئين ملڪن کان آيل پورهيتن لاءِ بئنڪ ۾ اڪائونٽ کولڻ يا پگهار جو ڪجهه حصو بچت طور رکڻ جي سهولت بند ڪئي وئي آهي ۽ جن جو رکيل هو انهن جي ختم ڪرڻ جا افواهه هُلي رهيا آهن. شروع ۾ پنهنجي فنڊ جي معلومات لاءِ چار پنج خط لکڻ تي به جواب نه مليو جيڪا ملائيشيا وارن جي پراڻي عادت آهي. ملائيشيا جا ماڻهو توڙي سرڪار ٻي ڪم ۾ ڦڙت ضرور آهي پر خط جو جواب ڏيڻ ۾ سست، بهرحال اڌ آسري ۽ اڌ اميد تي هاڻ ڪوالالمپور آيو هوس ته جي ڪجهه ملي ويو ته واهه واهه نه ته ٽڪيٽ جا پئسا کيسي مان ڏيڻا پيا. بهرحال هي مٿين ڳالهه فقط ان لاءِ لکي اٿم ته جيئن ته اسانجا ڪيترائي هم وطن ڌارين ملڪن ۾ ڪم ڪن ٿا اهي ان معاملي ۾ ٻئي جي تجربي مان سبق وٺي سگهن.
ملائيشيا وڃڻ جي ويزا لاءِ مون هڪ دعوت ۾ فرخ حميد رضوي صاحب سان ڳالهه ڪئي تنهن چيو پنجويهن سالن کان ملائيشيا جو ڪراچيءَ لاءِ آنرري قونصلر آهي. ان کان علاوه اسلام آباد ۾ ملائيشيا جي سفير سوفيان احمد سان پڻ ڳالهه ڪيم جيئن بنا ڪنهن جي Sponsor ڪرڻ جي مونکي ائين ئي ويزا ملي وڃي ڇو جو منهنجي خيال ۾ اها وڏي خواري آهي جو ملائيشيا ۾ رهندڙ پنهنجن دوستن يا شاگردن کي خط لکندو وتان ته ٻيلي مونکي توهانجي ملڪ ۾ اچڻ جي اجازت وٺرائي ڏيو. اڄ کان فقط چوٿو صدي کن اڳ اهو حال هو جو ملائيشيا وارن اسان پاڪستانين کي پنهنجي ملڪ ۾ اچڻ لاءِ پَئي منٿون ڪيون ته پاڪستان جا پروفيسرو، انجنيرو، سرجنو، سائنسدانو مهرباني ڪري اسانجي ملڪ ۾ اچي اسان جي نوجوانن کي تعليم ڏيو، تربيت ڏيو، علم ڏيو.... وغيره وغيره. ۽ هاڻ اهو حال ٿي ويو آهي جو اسان پاڪستاني سڀني جي اک ۾ ڪک ٿي پيا آهيون. هر ڪو اسانکي پري پيو رکي. اسانجي اچڻ سان ڄڻ سندن ملڪ ۾ ڀونچال اچي ويندو. هو ڇا چوندا آهن ته:
”اڳي ائين هياس جو پنهونءَ ڌوتا ڪپڙا
هاڻي ائين ٿياس جو ڏير نه نينم ساڻ“
ٽڪيٽ وٺڻ مهل منهنجو پاسپورٽ ڏسي ٽريول ايجنٽ چيو ته سائين ڪنهن قونصلر يا سفير کي ويزا لاءِ چوڻ جي ضرورت ئي نه آهي. توهان کي نارمل پروسيجر ۾ ملي ويندي. ۽ پوءِ هن هفتي بعد جڏهن مونکي پاسپورٽ واپس ڪيو ته ان تي هڪ مهيني بدران ٽن مهينن جي ويزا لڳل هئي ۽ هڪ ويزا بدران Mutliple Visa لڳل هئي. يعني مرضي سان اچي وڃي سگهان ٿو.
”هي ڀلا ڪرشمو ڪيئن ٿيو؟“ مون ٽريول ايجنٽ کان پڇيو.“ ان ڪري جو توهانجي پراڻي پاسپورٽ تي ناروي، سئيڊن، انگلنڊ، سعودي عرب ۽ ڊئنمارڪ جهڙن ملڪن جون ويزائون ڏسي هنن سوچيو هوندو ته هي چڱو مڙس آهي تڏهن ته ٻين ملڪن به کيس اچڻ ڏنو آهي ۽ جيڪو سئيڊن ۽ ناروي جهڙن ملڪن مان موٽي آيو سو ملائيشيا ۾ هرگز لڪڻ جي نه ڪندو جنهن کان اسين پاڪستاني دنيا ۾ مشهور بلڪ بدنام ٿيندا وڃون.“ ٽريول ايجنٽ ٻڌايو.
ويزا ۽ ان قسم جون ملائيشيا ۾ ملندڙ وڌيڪ سهولتين جو سبب PJK اوارڊ به آهي جيڪو مونکي 1989 ۾ ملائيشيا جي حڪومت طرفان هنن جي نيول اڪيڊمي Setup ڪرڻ ۽ وڏي عرصي لاءِ رهڻ، ۽ ملائيشيا کي دنيا سان متعارف ڪرائڻ لاءِ اتي جي اخبارن ۾ لکڻ ڪري مليو هو. بلڪ PJK اوارڊ جو ميڊل ته تڏهن ئي سندن قومي ڏينهن واري فنڪشن تي مليو هو ۽ سرٽيفڪيٽ هاڻ وٺڻ لاءِ ملائيشيا آيو هوس جيڪو ملاڪا رياست جي چيف منسٽر يا گورنر کي ڏيڻو هو.
ملائيشيا ۾ ملڪ جو بادشاهه ۽ حڪومت طرفان ڪجهه انعام ۽ ايوارڊ رکيل آهن جيڪي انهن ماڻهن کي ڏنا وڃن ٿا جيڪي ملڪ ۽ ان جي عوام لاءِ ڪا خاص خذمت سرانجام ڏين يا ڪنهن نموني سائنسي، تعليمي، ايگريڪلچرل يا ڪنهن ٻئي ميدان ۾ اهڙي ڪارڪردگي ڏيکارين جنهن سان ملڪ جو ڀلو ٿئي. ملڪ جو نالو ٿئي، ماڻهن جي خوشحالي ٿئي. انهن اوارڊن جي حقدارن مان هڪ اوارڊ PJK لاءِ منهنجو نالو به چونڊيو ويو.
پي جي ڪي ملئي لفظ Pingat Jasa Kebaktian جو شارٽ فارم آهي. انعام (اوارڊن) جي چونڊ بلڪل راز ۾ رکي ويندي آهي. انعام ورهائجڻ واري تاريخ ۾ هفتو کن هوته ٻين وانگر صوبي جي چيف سيڪريٽري گهرائي مونکي به ٻڌايو ۽ اوارڊ وٺڻ جي پرئڪٽس لاءِ روزانو اچڻ لاءِ چيو. اوارڊ وٺندڙن ۾ ٻيا سڀ ملائيشيا جا مقامي ماڻهو هئا جن کي سندن قومي لباس (پتلون ٽائيپ پجامو، بشرٽ ٽائيپ قميص ۽ بيلٽ مٿان اوچي ڪپڙي جو پوتڙو جيڪو ڊيگهه ۾ گوڏن تائين ٿئي) پائي اچڻ لاءِ چيو ويو. ڌارين ۾ فقط آئون هوس سو مونکي ٽائي سوٽ پائي اچڻ لاءِ چيو ويو. سواءِ پنهنجي سفارتخاني جي ٻي ڪنهن سان اوارڊ ملڻ جي ڳالهه ڪرڻ لاءِ مونکي جهليو ويو.
رات جو ڪوالالمپور فون ڪري ارشاد عباسي (ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ جي ڀاءُ) کي اها خبر ٻڌايم ته اڳتي سفير صاحب کي ٻڌائي. هونءَ به انهن ڏينهن جو سفير جناب عظمت حسين ۽ ان بعد آيل بختيار احمد صاحب جن مونکي هميشه Encourage ڪندا رهيا ٿي ته ”توڙي کڻي پگهار گهٽ آهي، ڪم گهڻو آهي ۽ نوڪري واري جاءِ شهر کان تمام پري هڪ خاموش ٻيٽ نما هنڌ تي آهي پر پنهنجي ملڪ جي ناموس خاطر اتي لڳو رهجانءِ ڇو جو انهن Minus ڳالهين ڪري هنن جا پنهنجا ملائيشيائي به اتي نوڪري ڪرڻ کان ڀڄن ٿا.“ ۽ هاڻ جڏهن ڪو اوارڊ ملي رهيو آهي ته کين اطلاع ڪرڻ ضروري آهي. ارشاد عباسي انهن ڏينهن ۾ ملائيشيا ۾ پاڪستاني سفارتخاني ۾ انفارميشن سيڪريٽري هو ۽ ان کان اڳ هو ٽي چار سال جڪارتا (انڊونيشيا) ۾ به رهي آيو هو.
ارشاد مٿين خبر ٻڌي خوش ٿيو ۽ چيائين ته ان فنڪشن ۾ اسين به اينداسين. مونکي ملندڙ اهو ايوارڊ هن کان اڳ جن کي مليل آهي انهن مان هڪ ملاڪا جو سرجن آهي جنهن اهو اوارڊ ملڻ بعد پنهنجي سڃاڻپ ڪارڊ (Visiting Card) تان ٻيو سڀ FRCS جهڙيون ڊگريون ڪڍي فقط PJK لکرائي ڇڏيو هو ۽ منهنجي پڇڻ تي هن ٻڌايو: ”ملائيشيا ۾ انهن سڀني ڊگرين کان وڌيڪ فقط PJK لکائڻ ڪافي آهي.“ ۽ هاڻ اهو اوارڊ مونکي ملي رهيو هو سو ظاهر آهي آئون ڪپڙن ۾ نه پئي ماپيس ۽ ٻئي ڏينهن صبح جو آفيس جي ورانڊي ۾ ۽ شام جو پنهنجي پاڙي ۾، ملئي ماڻهن جي گهرن اڳيان بلبلن وانگر سيٽيون وڄائيندو رهيس. اڳهين هن ملڪ ۾ پکين جي چين چين ۽ جيتن جي چِر چِر گهٽ هئي جو آئون به شروع ٿي ويو هوس. ماڻهن ضرور سوچيو هوندو ته هن کي ڇا ٿي ويو آهي ۽ مونکي جهل هجڻ ڪري کين آئون انهن سيٽين وڄائڻ جو سبب ٻڌائي نٿي سگهيس. پاڻهي پنجن ڏينهن بعد، فنڪشن واري ڏينهن کان هڪ ڏينهن اڳ اخبار ۽ ٽي وي ذريعي معلوم ٿيندن.
ٽئين ڏينهن آفيس ۾ ڪوالالمپور کان ارشاد عباسيءَ جو فون آيو ته اهو اوارڊ ته توکي نه ملي سگهندو. ۽ پوءِ هن ٻڌايو ته پنهنجي ملڪ جي قانون مطابق اوارڊ ڏيڻ لاءِ اجازت وٺڻي پوندي آهي. ”ملائيشيا وارن کي پهرين پاڪستان حڪومت کان موڪل وٺڻ کپي ۽ هاڻ ته ڏينهن به ٿورا وڃي بچيا آهن. بهرحال تون کين ان بابت آگاهه ڪر ۽ اوارڊ ڏين ته به نه وٺجانءِ.“ هن ٻڌايو.
”ادا مهرباني، آئون ته هينئر ئي سيٽيون وڄائڻ بند ٿو ڪريان. ٿوري دير بعد اسان واري صوبي (رياست) جي چيف منسٽر کي فون ڪري ان جو اطلاع ڪريان ٿو. پڪ اٿم ته هو ۽ هن جي سيڪريٽريٽ به ٺري پوندا.“ مون وراڻيومانس.
”يار پاڻ واري سفير کي به ڏاڍو ڏک آهي ته مس مس فارينر کي اوارڊ مليو آهي سو به هڪ پاڪستانيءَ کي. پر ڇا ڪجي قانون قانون آهي.“ ارشاد ٻڌايو.
ٿوري دير کانپوءِ پنهنجي باس داتڪ ڪئپٽن حمزي کان موڪل وٺي چيف منسٽر مسٽر رحيم تامبي چڪ وٽ ويس جنهن سان منهنجا دوستن وارا تعلقات هئا. هن کي به تعجب لڳو ۽ اهو هن کي عجيب لڳو ته اوارڊ سان گڏ اجازت به وٺجي. هن ته اميد پئي رکي ته پاڪستان حڪومت جو ڪو نمائندو خوش ٿي مهربانيءَ جي فون ڪندو. بهرحال مون ٻڌايومانس ته ٻي صورت ۾ منهنجي لاءِ ڪا Choice ناهي.
ملاڪا جي گورنر ۽ وزيراعليٰ چاهيو ٿي ته اهو اوارڊ مونکي ملي ئي ملي. هنن اسانجي سفارت خاني جي معرفت پاڪستان حڪومت کي Approach ڪيو ۽ ڪارروائي هلندي رهي. آخر اوارڊن جو اعلان ٿيڻ کان هڪ ڏينهن اڳ مونکي سفير صاحب اها خوشخبري ٻڌائي ته جيتوڻيڪ اسلام آباد کان لکت ۾ اجازت نامو نه آيو آهي پر اصولن هنن اوڪي جو سگنل ڏنو آهي ۽ اسان ايمبسيءَ طرفان ملائيشيا حڪومت کي لکت ۾ موڪلي رهيا آهيون. منجهند ڌاري مون کي اوارڊ ورهائڻ واري ڪميٽيءَ طرفان به فون اچي ويو ته اجازت ملڻ تي تنهنجو نالو پڻ انائونس ڪري رهيا آهيون ۽ سڀاڻي اوارڊ Ceremony ۾ پهچي وڃان.
سوني ميڊل جي صورت ۾ اوارڊ ان ڏينهن ملي ويو هو، باقي سونهري ۽ ڪارن اکرن سان لکيل سرٽيفڪيٽ جيڪو ٻانهن جيڏو ڊگهو ٿئي، اهو سال ڏيڍ کانپوءِ ملي ٿو ۽ تيستائين آئون ملائيشيا ڇڏي چڪو هوس ۽ هاڻ ٻارهن سالن بعد اهو وٺڻ لاءِ ملائيشيا پهتو هوس. ملاڪا جا وزير اعليٰ بدلبا رهيا پر وزيراعليٰ جي پرائيويٽ سيڪريٽري اڃان تائين مس زيتون نالي ملئي خاتون آهي. وچ ۾ ملاڪا رياست جون سڀ آفيسون شهر مان شفٽ ٿي شهر کان ٿورو پرٻهرو هڪ خوبصورت هنڌ تي ٺاهيون ويون ته زيتون لکيو هو ته ”سڀ آفيسون، فائيل، فرنيچر ۽ ڪاغذ پٽ تنهنجي سرٽيفڪيٽ سميت کڻي نئين هنڌ تي آيا آهيون. ملائيشيا جڏهن به اچين ته پنهنجو هي سرٽيفڪيٽ هتان چيف سيڪريٽريءَ کان وٺي وڃجانءَ.“
مس زيتون سان منهنجي پهرين ملاقات 1983ع ۾ ٿي هئي جڏهن هوءَ 25 سالن جي هئي. انهن ڏينهن ۾ سرڪاري نوڪرين ۾ ملئي ڇوڪريون خاص ڪري ڳوٺن جون گهٽ هيون. هيءَ انهن چند ڇوڪرين مان هڪ هئي جنهن تعليم حاصل ڪرڻ کانپوءِ سرڪاري نوڪري شروع ڪئي. سٺي انگريزي اچڻ کان علاوه هن کي مذهب جي به سٺي ڄاڻ آهي. پاڻ اسڪول جي ڏينهن کان تودونگ (حجاب) ٻڌي ٿي. يعني مٿو ڍڪي ٿي ۽ جبي نموني جو عبايا پائي ٿي.
منهنجو جڏهن ملائيشيا تي پهريون ڪتاب ”مڪليءَ کان ملاڪا“ ڇپيو هو ته اهو ڏسي ان جي ٽائيٽل ڪور تي هن چڱو اعتراض ڪيو هو ته آرٽ ورڪ ئي سهي پر مونکي اها ڳالهه نٿي وڻي ته اسانجو ٽورئزم کاتو يا ڪو ڌاريو ملائيشيا کي دنيا سان متعارف ڪرڻ لاءِ انگ اگهاڙيون يا گهٽ ڪپڙن واريون ڇوڪريون ڏيکاري.
”آئندي لاءِ پبلشر کي خاص تاڪيد ڪندس ته ملئي ڇوڪريءَ کي سندس قومي لباس باجو ڪرونگ (Baju Kurung) ۾ ڏيکاري ۽ نه ڪُرانگ باجو ۾“ مون کيس ٿڌو ڪندي چيو هو. ملئي زبان ۾ Baju وڳي. پوشاڪ ڊريس کي چئجي ٿو ۽ باجو ڪرونگ ملئي ڇوڪرين جي اها ڊريس آهي جنهن ۾ قميص ۽ گوڏ ڊگهي ٿئي ٿي ۽ سڄو جسم ڍڪيل رهي ٿو ۽ ڪرانگ (Kurang) جي معنيٰ گهٽ، مختصر آهي. ڪو چانهه لاءِ کنڊ جو پڇي ته ان کي ”ڪرانگ گُولا“ چئي سگهجي ٿو يعني گهٽ کنڊ يا ”ڪرانگ سُوسُو“ معنيٰ گهٽ کير. اهڙي طرح ڪرانگ باجو معنيٰ گهٽ ڪپڙا.
”مرد ته باجو ڪوسونگ (Kosong) چاهين ٿا.“ هن چيو هو. (ڪو سونگ معنيٰ ٻڙي، ڪجهه به نه. معنيٰ انگ اگهاڙو)
”مس زيتون توکي مڙيئي هروڀرو جي مردن تي ڪاوڙ آهي. تون چڱي مولوياڻي ٿيئينءَ.“ مون کلندي ڳالهه ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ڇو جو منهنجو ڪتاب ڏسي چيف منسٽر ۽ ان جا چمچا پيا تعريف ڪن ۽ هيءَ درويش وري راڳ ٻيو کڻي بيهي رهي هئي ۽ جنهن ڳالهه جي هنن کي سڌ نه سماءَ ان ڏي هن پئي هنن جو ڌيان ڇڪيو. هونءَ ملئي ڇوڪريون ننڍي هوندي ئي شادي ڪري ڇڏينديون آهن پر زيتون اڃان ڪنواري هئي. هڪ ڏينهن مون ۽ منهنجي زال هن کان ان جو سبب پڇيو ته هن ٻڌايو ته جيئن ته هن جو پيءُ گذاري ويو آهي ۽ هن جي ماءُ جو هن کان علاوه ٻيو ڪو اولاد ناهي ان ڪري هوءَ شادي نٿي ڪرڻ چاهي ۽ پنهنجي ماءُ جي خذمت ڪرڻ چاهي ٿي.
هڪ ڏينهن مونکان سنجيدو ٿي پڇيو هئائين: ”ڇا هر ڇوڪريءَ لاءِ شادي ضروري آهي؟“
”سٺو ساٿي ملي ته ضرور ڪجي جو ڏک درد ۾ ڀاءُ ۽ پيءُ کان وڌيڪ سٺو ساٿي مڙس آهي.“ مون چيو هئومانس.
”پر آئون ته نوڪري به ڪريان ٿي.“ هن وراڻيو هو. هن جو مطلب شايد اهو هو ته اسانجي ايشيائي معاشري ۾ مرد Economical Power آهي جنهن اڳيان پئسي لاءِ عورت کي هر وقت هٿ ٽنگڻو پوي ٿو ۽ ان ئي ڪري عورت لاءِ ضروري آهي ته مرد جو سهارو وٺي.
”نه منهنجي خيال ۾ ته اهو لاجڪ ڪو صحيح ناهي. ائين هجي ها ته جپان، ڪوريا يا يورپ جي ملڪن جي ڪابه ڇوڪري شادي نه ڪري ها جو اتي ته مرد وانگر هر عورت به نوڪري ڪري ٿي ۽ جيڪا بيروزگار آهي ان کي سرڪار طرفان ايترو ’سوشل‘ الائونس ملي ٿو جو هن جو هر ضروري خرچ پکو، رهائش ۽ کاڌي پيتي کان بجلي ۽ گئس جي بل جو پورائو ٿيو وڃي.“
بهرحال مون سمجهيو ٿي ته هن کي پنهنجي ماءُ لاءِ تمام گهڻو پيار آهي ۽ ملئي سوسائٽيءَ ۾ مردَ ڪافي حد تائين سست ۽ ٽوٽي ثابت ٿيا آهن. هو شاديءَ کانپوءِ عورت تي وڌيڪ ڀاڙين ٿا ته هوءَ گهر ٻار هلائڻ جو گهڻو بار کڻي ۽ ويتر جي ڇوڪري پئسي واري يا نوڪري ڪندڙ آهي ته مرد جي ڪاهل ٿيڻ جا وڌيڪ Chances آهن. ڳوٺن جا ملئي ڇوڪرا به وار وڏا رکي، تيل ڦليل ڪري پيا هلندا. پڙهڻ ۽ نوڪريءَ کان ٻرو. هر وقت ان ڪوشش ۾ هوندا ته ڪا نوڪري واري يا پئسي واري ملئي ڇوڪري ساڻن شادي ڪري سندن زندگي Set ڪري. زيتون شايد ان خوف کان به شاديءَ جو نٿي سوچيو.
۽ هاڻ ٽن چئن ڏينهن بعد منهنجو ملاڪا وڃڻ ٿيو جتي هڪ ڏينهن چيف منسٽر جي نئين آفيس ۾ ويس. ملاڪا رياست جو اڄ ڪلهه وزيراعليٰ داتڪ ويرا حاجي محمد علي بن محمد رستم آهي. پاڻ منهنجي ڏينهن ۾ به سياست ۾ هوندو هو ۽ خاص ڪري عيد تي ملائيشيا ۾ ٿيندڙ اوپن هائوس ۾ سندس گهر وڃڻ ٿيندو هو. ملائيشيا ۾ عيد تي مسلمان سياستدان ۽ وڏا ماڻهو، ڏياريءَ تي هندو ۽ ڪرسمس ڊي تي عيسائي وزير ۽ اهم بزنيس مين ۽ ڪامورا گهر ۾ دعوت عام ڪن. يعني غريب غربو. عام ۽ خاص، مائٽ دوست يا اڻ ڄاڻ سندن گهر اچي ان همراهه سان ملي به سگهي ٿو ته وات به مٺو ڪري سگهي ٿو. ان قسم جي دعوت کي اوپن هائوس دعوت سڏجي ٿو ۽ گهڻو ڪري ٻه ٽي ڏينهن اڳ ان دعوت جو اعلان اخبار ۾ ٿيندو آهي ته عيد جي پهرين ڏينهن فلاڻي فلاڻي وزير طرفان اوپن هائوس آهي. سندن گهرن جي ائڊريس هيءَ آهي. ملائيشيا جو وزيراعظم مهاتير به ڪنهن ڪنهن عيد تي اوپن هائوس ڪندو آهي ۽ هر ماڻهوءَ کي هن سان ملڻ ۽ هٿ ملائڻ جو موقعو ملي ويندو آهي. ايندڙ مهمانن جي کاڌي پيتي يا ٺلهي شربت ڪيڪ بسڪٽن جو ڇا انتظام ٿيندو هوندو ان جو اندازو توهان پاڻ لڳائي سگهو ٿا.
”ڪيئن لڳي هيءَ نئين آفيس؟“ چيف منسٽر سان ملڻ کان اڳ سندس سيڪريٽري زيتون سان ملاقات ٿي.
”ڀائي پيسا بولتا هي،“ مون جواب ڏنومانس، ”جنهن ملڪ ۾ پام آئل هجي، ناريل ۽ رٻڙ هجي، سون ۽ شپنگ هجي، بئنڪون ۽ بئنڪ بئلنس جهجهو هجي ۽ آدمشماري تمام گهٽ هجي سي ڀلي اهي شوق ڪن. آفيس ته پهرين واري به خراب نه هئي. پر هي شهر کان ڏهه ميل پري آفيس ٺاهي غريبن جو سر وڃايو اٿانوَ. هتي ته اهو ئي اچي سگهي ٿو جنهن کي پنهنجي ڪار هجي.“
زيتون کلندي رهي. جواب ڪهڙو ڏئي. هوءَ ڏئي نه سگهي پر مون وٽ ان جو جواب هو. حقيقت اها آهي ته هتي ماڻهن کي ورلي ڪو چوڏهين چنڊ آفيس ۾ اچڻو پوي ٿو نه ته غريب غربي جو ڪم گهر ويٺي ٿيو وڃي. جنهن به ڳالهه لاءِ توهان Apply ڪيو ٿا يا درخواست ڏيو ٿا. پوءِ اها چاهي نوڪري هجي يا امپورٽ ايڪسپورٽ جي پرمٽ، زمين جي ڊيولپمينٽ هجي يا ڪنهن ڪارخاني يا فئڪٽري کولڻ جي اجازت توهان وقت تي ٽئڪس پياريندڙ آهيو، توهان وٽ ان سبجيڪٽ ۾ ڊگري آهي، توهان کي گهربل ڪم جو تجربو ۽ ڪاغذ پٽ صحيح آهن ته توهان جو ڪم گهر ويٺي ٿي ويندو. ڪنهن کان سفارش ڪرائڻ جي ضرورت ناهي. پاسپورٽ، ڪار جي رجسٽريشن جا پنا يا شناختي ڪارڊ هجي- هر شيءَ توهان کي مقرر وقت اندر گهر جي ائڊريس تي پوسٽ ذريعي پهچي وڃي ٿي. آفيس جا چڪر هڻڻ، سرڪاري ڪامورن جي چمچا گيري ڪرڻ ۽ وڏن ماڻهن کان سفارشون ڪرائڻ ته اسان جهڙن ملڪن ۾ رواج ٿي ويو آهي. پوءِ غريب ماڻهو پيا روز آفيسن جا چڪر ڪاٽين ۽ گيٽن تي بيٺل چوڪيدارن جا ڌڪا ۽ گاريون کائين.
”اهو ٻڌاءِ ته 30 تاريخ هتي آهين؟“ مونکي خيالن ۾ گم ڏسي زيتون پڇيو.
”ها، بلڪل هتي آهيان، هتي ملاڪا ۾ ئي. جيڪڏهن پينانگ يا ترنگانو هليو ويس ته به موٽي ايندس. ان تاريخ تي ڇا ڪو ملاڪا ۾ قومي يا صوبائي فنڪشن ٿي رهيو آهي؟“ مون پڇيو.
”نه،“ زيتون کلڻ لڳي.
”آخر ڪهڙي ڳالهه آهي جو منهنجو هجڻ ضروري آهي. ان ڏينهن تي پاڪستاني ڊيليگيشن اچي رهي آهي؟“ مون پڇيو، جو اهڙن موقعن تي آجيان لاءِ اڪثر مونکي گهرايو ويندو هو. ڪن پاڪستاني مهمانن کي ته فل پروٽوڪال ملندو هو. وچ ۾ مهمانن جي ڪار اڳيان پويان ملاڪا جي پوليس جون گاڏيون. اهڙن مهمانن ۾ هڪ دفعو پروين راڄپر ۽ لاهور کان هڪ پ پ جي نمائندي مسز توفيق آئي هئي جن کي پاڪستان جي ان وقت جي وزيراعظم بينظير ڀٽو صاحبه سرڪاري دوري تي موڪليو هو.
”ٻڌائيندي ته مونکي عجيب ٿو لڳي،“ زيتون آخر لفظ چٻيندي چٻيندي ڳالهه ڪئي، ”۽ توکي ته پڪ تعجب لڳندو ته هن مهيني جي 30 تاريخ منهنجي شادي ٿي رهي آهي.
آئون سمجهي ويس ته هوءَ ان ڳالهه تان شڪي ٿي رهي آهي ته هاڻ هوءَ وڏي عمر ۾ شادي ڪري رهي آهي ۽ هن کي اهو ڊپ پڻ هو ته متان آئون ڪو چرچو ڪيان پر مون هڪ سٺي مهمان جو ڏيک ڏيندي کيس ڪامپليڪس مان ڪڍڻ ۽ همٿ افزائي ڪرڻ لاءِ چيو: ”زيتون، اها ته ڪا اهڙي ڳالهه آهي ڪانه. بينظير به ته وڏي عمر ۾ شادي ڪئي.“
”تون ته هر ڳالهه ۾ بينظير جي ڳالهه ٿو ڪرين. هاڻ بينظير مون وانگر 45 سالن جي پوڙهي ٿي ته شادي نه ڪئي هئي.“
”پوءِ ڀلا ايلزبيٿ ٽيلر جو مثال ڏيان ڇا؟“ مون سنجيدي شڪل ٺاهي چيو.
”نه ڪنهن جي به مثال جي ضرورت ناهي،“ زيتون چيو، ”شادي اها شيءِ جيڪا آسمانن تي لکيل هوندي آهي. جڏهن ۽ جنهن سان ٿيڻي هوندي تڏهن ۽ تنهن سان ٿي ويندي آهي.
”اسان جي زبان ۾ هڪ ’پريبهاسا‘ (چوڻي/پهاڪو) آهي ته ’مڱيون رهجيو وڃن لکيون پرڻجيو وڃن.‘ آئون تنهنجي شادي انشاالله Attend ڪندس. منهنجي زال ۽ ٻار به توکي ڏسڻ لاءِ آتا هئا.“
Terima Kasih (مهرباني)“ هن ملئي زبان ۾ چيو.
“You had been very kind and helpful to our family, during our stay in Malacca”
مون سندس ٿورا مڃيا ۽ چيف منسٽر سان ملڻ لاءِ هن جي آفيس جو در کولي هليو ويس.
***