سهر وردي مشائخن جو طريقو ذڪر ۽ تسبيحون
هر شخص مولا جي طالب کي مرشد ڪامل وٺڻ جي ضرورت ٿئي ٿي. جيئن ته ڀلارن جي صحبت مان ڀلائي ۽ بڇڙي سنگت مان بڇڙائي رسي ٿي. انسانن کي رب تعاليٰ جو حڪم آهي:
يٰٓاَيُّھَا الَّذِيْنَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَكُوْنُوْا مَعَ الصّٰدِقِيْنَ ١١٩ (سورة التوبة رڪوع 15، آيت 119، سيپارو 11) ترجمو: اي ايمان وارؤ! خدا کان ڊڄو ۽ سچارن سان شامل رهجؤ. ٻئي هنڌ فرمايل آهي:
وَّاتَّبِعْ سَبِيْلَ مَنْ اَنَابَ اِلَيَّ ۚ (سورة لقمان آيت نمبر15، رڪوع2، سيپارو 21) ترجمو: انهن ماڻهن جي رستي تي هلجؤ جيڪي منهنجي طرف (الله جي طرف) موٽن ٿا.
جڏهن مولا پاڪ جو ڪو طالبو انهي مقصد سان مرشد جي خدمت ۾ حاضر ٿئي ٿو ته، مرشد هن کي پنهنجي صحبت ۾ رکي ٿو ۽ جي مريد ۾ ڪي خاميون آهن، هو حرص ۽ حوس جي دام ۾ ڦاٿل آهي يا منجهس اخلاقي ۽ چڱين عادتن جي ڪمي ۽ شرعي نقص آهن ته شيخ (مرشد) پهرين پهرين هن جي انهن سڀني مرضن جي دفع ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪندو ۽ مريد کي اهڙ و رستو وٺائيندو جيئن هن جي دل مان دنيا ۽ دنيا جي شين جي رغبت ۽ محبت گهٽجي وڃي. مولا ڪريم جي رضا تي راضي رهي، ڏک ۽ مصيبت ۾ صابر هجي، نماز ۽ فرائض جو پوري طرح پابند ٿئي. اها بنيادي اصلاح ۽ سڌارو مريد جي ٿوري کاڌي کائڻ، ٿوري سمهڻ، گهڻي کان گهڻو ذڪر ڪرڻ، صلوات سڳوري جام پڙهڻ، ڏهن ۽ چاليهن جي ذريعي مجاهدن ڪڍڻ سان ٿيندو. قرآن شريف ۾ فرمايل آهي:
وَالَّذِيْنَ جَاهَدُوْا فِيْنَا لَـنَهْدِيَنَّهُمْ سُـبُلَنَا (سورة العنڪبوت آيت 69، رڪوع 7، سيپارو 21) ترجمو: جيڪي ماڻهو اسان جي راهه ۾ ڪوشش ڪن ٿا، اسين انهن کي پنهنجا رستا ڏيکاريون ٿا يعني پاڻ ڏانهن پهچڻ جا رستا ڏيکاريون ٿا.
الله جو گهڻو ذڪر ڪرڻ ۽ مجاهدا ڪڍڻ روحاني بيمارين جو شافي علاج آهي. انهن عملن سان رب تعاليٰ جي رضامندي حاصل ٿئي ٿي. حديث شريف ۾ آهي: ”يقول الله تعاليٰ انا مع عبدي ما ذڪرني و تحرڪت بي شفتاه“ (بلوغ المرام صفحو 299) ترجمو: الله تعاليٰ فرمائي ٿو ته، آئون انهي ٻانهي سان گڏ آهيان جيستائين هو مون کي ياد ڪندو رهي ٿو ۽ هن جا چپ منهنجي ذڪر سان چرندا رهن ٿا.
ايضاً حضور عليھ الصلواة والسلام جن فرمايو آهي: ”ماشيء انجيٰ من عذاب الله من ذڪرالله“ (ترمذي باب الدعوات) ترجمو: الله جي عذاب کان ڇوٽڪارو ڏيڻ واري شئي الله جي ذڪر کان وڌيڪ ٻي ڪانهي.
ايضاً فرمايو اٿن: ”مثل الذي يذڪر ربھ والذي لايذڪر مثل الحيّ والميت“ (صحيح بخاري باب الدعوات) ترجمو: جيڪو شخص پنهنجي ربّ جو ذڪر ڪري ٿو ۽ جيڪو نه ٿو ڪري، تن جو مثال جيئري ۽ مئل جهڙو آهي. (ذڪر ڪندڙ جيئرو ۽ نه ڪندڙ مئل). ذڪر، الله تعاليٰ جي يادگيري ۽ سندس بندگي آهي. الله جو ذڪر وڏي شيئي آهي يعني الله جو ذڪر ٻانهي جي حق ۾ وڏي رحمت آهي. قرآن شريف فرمائي ٿو:
وَاَقِـمِ الصَّلٰوةَ ۭاِنَّ الصَّلٰوةَ تَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَاۗءِ وَالْمُنْكَرِ ۭ وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُ (سورة العنڪبوت آيت نمبر45، رڪوع5، سيپارو 21) ترجمو: تحقيق نماز بي حيائي ۽ بڇڙن ڪمن کان روڪي ٿي ۽ الله جو ذڪر ته انهي کان به وڌيڪ آهي فائدن ۾. شاهه عبدالقادر صاحب موضع القرآن جي حاشيي ۾ لکي ٿو ته، ”اللہ کی یاد کو اس سے بھی (نماز سے)“
اَلَا بِذِكْرِ اللّٰهِ تَـطْمَىِٕنُّ الْقُلُوْبُ 28 (سورة الرعد آيت28، رڪوع4، سيپارو 13) ترجمو: الله جي ذڪر سان مؤمنن جي قلب کي سُڪون ۽ اطمينان حاصل ٿئي ٿو.
وَّذَكِّرْ فَاِنَّ الذِّكْرٰى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِيْنَ 55 (سورة الذاريات آيت 55، رڪوع3، سيپارو 27) ترجمو: الله جي ذڪر سان مؤمنن کي نفعو پهچي ٿو.
الله تعاليٰ کي گهڻو ياد ڪرڻ صبح ۽ شام ذڪر جي تسبيحن پڙهڻ جو مؤمنن کي حڪم آهي.
يٰٓاَيُّهَا الَّذِيْنَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَثِيْرًا 41ۙ وَّسَبِّحُــوْهُ بُكْرَةً وَّاَصِيْلًا 42 (سورة الاحزاب آيت 41 ۽ 42، رڪوع 6، سيپارو22) ترجمو: اي ايمان وارؤ! الله کي گهڻو ياد ڪريو ۽ صبح شام سندس پاڪائي بيان ڪريو.
بهرحال جهدالنفس ۽ ذڪر اذڪار گهڻو ڪرڻ ۽ هميشه ڪرڻ سان نفس جي سرڪشي ۽ بي فرماني ۾ گهٽتائي ٿئي ٿي. بلاشڪ هي نفس امارو جڏهن گهڻيون تڪليفون ڏسندو ۽ ذليل ٿيندو، تڏهن وڃي سڌرندو، ۽ تڏهن ئي هن جي دل جو لاڙو الله کانسواءِ ٻين سڀني شين کان هٽي الله ڏي ٿيندو.
حقيقت ۾ مولا سائين جي طالب جو پهريون قدم نفس کي ماري مڃائڻ آهي. فارسي ٻولي ۾ ڪنهن دانا چيو آهي ته:
گر حيات خوب خواهي نفس را گردن بزن،
زانڪ از نفست قوي ترهيچ دشمن غير نيست.
معنيٰ ته، اي طالب! جيڪڏهن پنهنجي حياتي خوش خوب بنائڻ گهرين ٿو ته پهريائين پنهنجي نفس جو ڪنڌ ڪپي ڇڏ، ڇاڪاڻ ته تنهنجي نفس کان وڌيڪ ٻيو ڪو به تنهنجو دشمن ڪونه آهي.
هڪ ٻيو سالڪ به اردو زبان ۾ چوي ٿو ته،
بڑے موذی کو مارا جس نے مارا نفس امارا
نھنگ و ازدھاؤ شیر نر مارا تو کیا مارا
معنيٰ ته، جنهن سرڪش ۽ هٺيلي نفس کي ماريو ته، انهي ڄڻ وڏي موذيءَ کي ماريو، باقي جي واڳو يا ارڙ يا شينهن نر کي ماريو ته ڇا ٿي پيو؟ ڄڻ ڪجهه نه ٿيو.
طالب يا مريد جي انهي منزل تي پهچڻ بعد سهر وردي مشائخ، ڪلمھ شريف لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ جي ڇهن ئي تسبيحن تي جهري ذڪر سان (آواز سان ذڪر) عمل ڪرائين ٿا. يعني مٿڀري آواز سان ذڪر ڪرائين ٿا. اهي تسبيحون نمبر وار هي آهن:
(1) لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ (2) اِلَّا اللّٰهُ (3) اللّٰهُ (4) للّٰهُ (5) لهُ (6) هُو
سنڌ ۽ پنجاب، توڻي هندستان جي ڪن ضلعن ۾ سهروردي طريقي جا رنگ گهڻيئي آهن. ڪلمھ شريف لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ جو ذڪر گهڻو ڪري عام طرح معلوم آهي. انهي بابت ڪجهه بيان ڪرڻ جي ضرورت نه هئي مگر ڪن صاحبن کي انهي ذڪر تي اعتراض آهي. هڪڙي مولوي صاحب چوائي موڪليو ته، انهي طرح ذڪر ڪرڻ جو ثبوت حديث شريف مان نه ٿو ملي، تنهنڪري اهو بدعت آهي. شايد ٻئي به ڪنهن صاحب کي ڪو اعتراض هجي تنهنڪري ڪلمھ شريف جي تسبيحن بابت پنهنجي ڄاڻ مطابق ڪجهه تفصيل ڏيڻ ضروري سمجهان ٿو. واضح هجي ته اهي ڇهه ئي تسبيحون ڪلمھ طيبھ جا جزا آهن ۽ ڪلمھ طيبھ وري اسم ذات الله جي حرفن مان ورتل آهي. هڪ اهل حديث عالم مرحوم قاضي محمد سليمان منصور پوري اسماء الحسنيٰ جو شرح لکيو آهي. انهي جو نالو معارف الاسماء شرح اسماء الحسنيٰ آهي، تنهن ۾ لکي ٿو ته:
ڪلمھ توحيد لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ جي حرفن تي ويچار ڪيو. ساري ڪلمھ ۾ ڪو به حرف زياده ڪونهي. اهيئي حرف آهن جيڪي اسم ذات الله جي نالي ۾ موجود آهن. ڄاڻ ته، انهن ئي حرفن جي ترڪيب ڪلمھ توحيد کي بنائي ٿي. حرفن جو هر هڪ جزو معرفت الاهي جو درياء آهي. اسم ذات پاڪ جي لفظي ترڪيب تي غور ڪريو. لفظ الله جو پهريون الف نه لکيو وڃي ته، لله پڙهيو ويندو. جنهن جي معنيٰ هيءَ ٿيندي ته، آسمانن ۽ زمين جا خزانا الله جي ملڪيت آهي.
وَلِلّٰهِ خَزَاۗىِٕنُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ
(سورة المنافقون آيت7، رڪوع1، سپيارو28)
ايضاً آيت:
وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا ۡ وَاِلَيْهِ الْمَصِيْرُ
(سورة المائده آيت18، رڪوع3، سيپارو 6)
ترجمو: آسمان، زمين ۽ ٻنهي جي درميان سڀئي شيون الله جي اختيار ۾ آهن. سڀني کي انهي ڏي ئي موٽڻو آهي.
ايضاً آيت:
وَلِلّٰهِ غَيْبُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ وَاِلَيْهِ يُرْجَعُ الْاَمْرُ كُلُّهٗ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ ۭ
وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُوْنَ
(سورة هود آيت 123، رڪوع 10، سيپارو 12)
ترجمو: آسمان ۽ زمين جون ڳجهيون حقيقتون الله جي ئي قبضي اختيار ۾ آهن ۽ سڀني جو موٽڻ (رجوع) به انهي ڏي ئي آهي. تڏهن انهي جي ئي عبادت ڪريو ۽ انهي تي ئي ڀروسو ڪريو، اوهين جيڪي عمل ڪريو ٿا اوهان جو پروردگار انهي کان غافل نه آهي.
۽ جي لله جو پهريون لام (لِ) نه لکيو وڃي ته لھ پڙهيو ويندو ۽ هيءَ معنيٰ ظاهر ٿيندي ته، الله جي ئي هٿ ۾ آهن آسمانن ۽ زمين جي خزانن جون ڪنجيون ۽ جيڪي شخص الله جي آيتن کي نه ٿا مڃين، اهي نيٺ گهاٽي ۾ رهندا.
لَهٗ مَقَالِيْدُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ ۭ وَالَّذِيْنَ كَفَرُوْا بِاٰيٰتِ اللّٰهِ اُولٰۗىِٕكَ هُمُ الْخٰسِرُوْنَ
(سورة الزمر آيت63، رڪوع6، سيپارو24)
ايضاً آيت:
لَهٗ مَا فِي السَّمٰوٰتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرٰى
(سورة طھ آيت6، رڪوع1، سيپارو16)
ترجمو: الله جي ئي قدرت ۾ آهي جيڪي آسمانن ۽ زمينن ۽ انهن جي درميان آهي ۽ جيڪي مٽيءَ جي گولي هيٺ آهي.
ايضاً آيت:
اِنَّ اللّٰهَ لَهٗ مُلْكُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ ۭ يُـحْيٖ وَيُمِيْتُ ۭ وَمَا لَكُمْ مِّنْ دُوْنِ اللّٰهِ
مِنْ وَّلِيٍّ وَّلَا نَصِيْرٍ
(سورة التوبھ آيت116، رڪوع14، سيپارو 11)
ترجمو: بيشڪ آسمانن ۽ زمين جي بادشاهي الله جي ئي آهي. اهو ئي جياري ٿو. اهو ئي ماري ٿو. الله کانسواءِ اوهان جو نه ڪو حامي آهي نه ڪو مددگار.
۽ جي له جو لام (ل) به نه لکيو وڃي ته هه رهندي، جنهن جو اُچار (هُو) ٿيندو. اهو حرف واحد انهي اڪيلي ذات پاڪ احد ۽ سندس پاڪ صفتن ڏي اشارو ۽ دلالت ڪري ٿو.
قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ (سورة الاخلاص)، هُوَ الْـحَيُّ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَادْعُوْهُ مُخْلِصِيْنَ (سورة المومن آيت65، رڪوع7، سيپارو 24 )، ھُوَ الَّذِيْ يُصَوِّرُكُمْ فِي الْاَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاۗءُ (سورة آل عمران آيت 6، رڪوع 1، سيپارو3)، هُوَ الَّذِيْ خَلَقَكُمْ مِّنْ طِيْنٍ (سورة الانعام آيت 2، رڪوع1، سيپارو7)، ھُوَ الَّذِيْ جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاۗءً وَّالْقَمَرَ نُوْرًا وَّقَدَّرَهٗ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوْا عَدَدَ السِّـنِيْنَ وَالْحِسَابَ (سورة يونس آيت5، رڪوع 1، سيپارو11)
ترجمو: اي رسولﷺ چئو ته، اهو الله اڪيلو ئي آهي. اهو ئي الله هميشه حيات (زنده) آهي. انهي کانسواءِ ٻيو ڪو به عبادت جو لائق ناهي، پوءِ اوهين سچيءَ دل سان انهي کي سڏيندا ڪريو. اهو ئي الله اوهان جون صورتون ماءُ جي پيٽ ۾ جهڙي طرح وڻيس تهڙي طرح بنائي ٿو. اهو ئي الله جنهن اوهان کي مٽيءَ مان خلقيو. اهو ئي آهي جنهن سج کي چمڪندڙ بنايو ۽ چنڊ کي روشن ڪيو ۽ سندس منزلون مقرر ڪيون ته انهي ڪري اوهين انهي جي وسيلي سالن جو ڳاڻيٽو ڪري سگهو ۽ حساب ڄاڻندا رهو.
مٿي بيان ٿي چڪو آهي ته، سهروردي مشائخ ڪلمھ شريف لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ جي جهري ذڪر کي سيکڙاٽ طالب جي حال مطابق گهڻو فائديمند سمجهن ٿا. طالبن جي جماعت ۾ مختلف حالتن وارا ماڻهو جمع ٿين ٿا. جن مان ڪي عمل ۾ گهٽ آهن ته ڪي صفا اڻ ڄاڻ، ڪي نفساني جذبات ۾ ڦاٿل آهن، ته ڪي بلڪل ڪمزور ۽ سست آهن. اهڙن مختلف طبيعتن جي طالبن کي هڪڙي رستي تي هلائڻ ۽ اڳتي وڌائڻ لاءِ ابتدا ۾ انهي جهري ذڪر جو عمل گهڻو فائدي وارو آهي. جيئن ته ڪو طالب اڪيلي سر به هر وقت، هر حالت ۾ اٿئي ويٺي، ستي ليٽي انهي شغل سان مشغوليت رکي سگهي ٿو ۽ طالبن جي جماعت به مجموعي طرح گڏجي ذڪر ڪري سگهي ٿي.
تسبيحن جو بيان:
لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ جي تسبيح سان الله کانسواءِ هر غير الله جي نفي (انڪار) ڪرڻو آهي. لا جي تلوار سان هر باطل معبود، هر واهيات وهم، هر واهيات ڪم، گمان، هر نفساني جذبات، هر بيهوده خواهش ۽ سڌ کي وڍي ڇڏڻو آهي.
اِلَّا اللّٰهُ جي تسبيح سان فقط هڪ مولا پاڪ جو اسم مبارڪ الله قلب جي اندر ثابت ڪرڻو آهي. يقين رکڻو آهي ته، هڪ حق پاڪ الله کانسواءِ ٻي هرڪا شيءَ ناقص الوجود غير حقيقي، عارضي، فنا ۾ گهيريل، معبود ٿيڻ جي لائق ئي ناهي، جيئن الله تعاليٰ فرمائي ٿو ته: اِنَّنِيْٓ اَنَا اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا (سورة طھ آيت 14، رڪوع1، سيپارو16) ترجمو: بيشڪ آئون ئي ته الله آهيان، مون کانسواءِ ٻيو ڪوبه الله ڪونهي، ٻي جاءِ تي فرمائي ٿو ته، فَاعْلَمْ اَنَّهٗ لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ (سورة محمد آيت19، رڪوع2، سيپارو 26) ترجمو: پوءِ سمجهي ڇڏ ته، الله کانسواءِ ڪوبه الله ڪونهي.
الله، الله تعاليٰ جي پاڪ نالي جي تسيبح!!
الله، رب تعاليٰ جو ذاتي اسم آهي. اسم عَلم آهي. ذات سبحانھ و تعاليٰ جي لاءِ خاص الخاص آهي. اهو اسم حق پاڪ پنهنجي هستي لاءِ مقرر فرمايو آهي. رب تعاليٰ کي سندس نالن سان پڪاري دعا گهرڻ جو پاڻ حڪم فرمايو آهي. وَلِلّٰهِ الْاَسْمَاۗءُ الْحُسْنٰى فَادْعُوْهُ بِهَا (سورة الاعراف آيت 180، رڪوع 22، سيپارو9) ترجمو: الله جا سڀئي نالا سهڻا آهن، اوهين کيس سندس سهڻن نالن سان پڪاريو.
اهو ئي رب تعاليٰ جو پيارو نالو الله، لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ جي صورت ۾ آهي. اسماء الحسنيٰ جا سڀ صفاتي نالا انهي اسم پاڪ الله جي تابع آهن. سچي دل سان اقرار باللسان و تصديق بالقلب جو اهو مرڪز آهي. اهو مقام اهو آهي جتي مومن جو قلب ڪائنات جي بادشاهه سان بندگي جو تعلق رکي ٿو. انسان خاڪ جي چپٽيءَ کي ايڏو مانُ مليو آهي جو کيس اجازت آهي ته جيڪي گهري، سڌو ڪائنات جي بادشاهه کان ادب ۽ عاجزيءَ سان گهري وٺي. قرآن شريف فرمائي ٿو ته: وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُوْنِيْٓ اَسْتَجِبْ لَكُمْ (سورة المومن آيت 60، رڪوع6، سيپارو24) ترجمو: اي انسانو! اوهان جو رب فرمائي ٿو ته، اسان کان دعائون گهرندا رهو، اوهان جي دعا قبول ڪنداسين.
قرآن شريف ۾ انهي مضمون جون ٻيون آيتون به آهن. بهرحال الله جي تسبيح سان قلب ۾ نور پيدا ٿئي ٿو. الله جي تسبيح سان عارفن ڪاملن جي دل ۾ آرام ۽ راحت پيدا ٿئي ٿي. غمگين، ڏکويل، حيران، پريشان ۽ مظلوم دلين جو فرياد ٻڌجي ٿو. قرآن شريف فرمائي ٿو ته: اَمَّنْ يُّجِيْبُ الْمُضْطَرَّ اِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوْ (سورة النمل آيت 62، رڪوع5، سيپارو20) ترجمو: ڀلا اهو ڪير آهي جنهن کي جڏهن ڪو شخص بي قرار، بي آرام ٿي فرياد ڪري ٿو ته، انهي بي قرار جو فرياد ٻڌي، انهي جي مصيبت ٽاري ڇڏي.!
هائو! اهو الله جل شانھ آهي جنهن جي نالي جي تسبيح ۾ بي شمار برڪتون آهن.
لله، لھ، هو، اهي تسبيحون به معرفت الاهيءَ جو خزانو آهن طالب کي هر تسبيح جو ذوق شوق جدا حاصل ڪرڻ گهرجي. جيئن فارسيءَ ۾ چوڻي آهي ته، ”هر گلي را رنگ بوءِ ديگر ست“ يعني هر گل جي پنهنجي خوشبو. اهي تسبيحون قرآن شريف جي آيتن جا لفظ آهن، جيڪي ساري ڪائنات کي رب جي اختيار ۽ قبضي ۾ ڏيکارين ٿيون، ۽ ٻڌائين ٿيون ته: لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ ۭ اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيْدُ (سورة لقمان آيت 26، رڪوع3، سيپارو21) ترجمو: آسمانن ۽ زمين ۾ جيڪي به آهي، سو الله جو ئي آهي، بيشڪ الله ئي حمد و ثنا، تعريف ۽ واکاڻ جو لائق آهي.
فَلِلّٰهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمٰوٰتِ وَرَبِّ الْاَرْضِ رَبِّ الْعٰلَمِيْنَ 36 وَلَهُ الْكِبْرِيَاۗءُ فِي السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ (سورة الجاثية آيت 36 ۽ 37، رڪوع 4، سيپارو25) ترجمو: پوءِ بيشڪ الله کي ئي تعريف جڳائي جيڪو آسمانن جو مالڪ آهي. زمين جو مالڪ، سڀني جهانن جو پالڻهار مالڪ آهي. زمين ۽ آسمانن ۾ انهي جي ئي وڏائي ۽ عظمت آهي.
لَّهٗ مَا فِي السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ ۭكُلٌّ لَّهٗ قٰنِتُوْنَ (سورة البقره آيت 116، رڪوع 14، سيپارو1) ترجمو: آسمانن ۽ زمين ۾ جيڪي به آهي، سو سڀ الله جو آهي، سڀئي انهي جا تابعدار ۽ فرمانبردار آهن.
هو: وَهُوَ اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ ۭ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْاُوْلٰى وَالْاٰخِرَةِ ۡ وَلَهُ الْحُكْمُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُوْنَ (سورة القصص آيت70، رڪوع 7، سيپارو20) ترجمو: الله اهو آهي جنهن کانسواءِ ٻيو ڪو به الله ڪونهي. دنيا ۽ آخرت ۾ انهي جي تعريف آهي ۽ انهي جو ئي حڪم آهي. انهي جي ئي طرف اوهان کي موٽي اچڻو آهي.
قرآن شريف ۾ انهن لفظن جون آيتون گهڻيون ئي آيل آهن. خاص طرح ”هو“ جي لفظ سان گهڻيون آيتون قرآن ۾ آيل آهن. ايتري قدر جو تمام ڪي ٿوريون سورتون انهي مبارڪ لفظ کان خالي آهن نه ته اڪثر سورتن ۾ مڪرر، باربار انهي لفظ جون آيتون آهن جيڪي جابجا الله تعاليٰ جي قدرت جو اظهار ۽ سندس پاڪ صفتن جو بيان ڪن ٿيون.
وَاِلٰـهُكُمْ اِلٰهٌ وَّاحِدٌ ۚ لَآ اِلٰهَ اِلَّا ھُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحِيْمُ (سورة البقرة آيت 163، رڪوع 19، سيپارو2) ترجمو: اوهان سڀني جو خدا هڪڙو آهي. انهي کانسواءِ ڪوبه خدا ڪونهي. هو وڏي رحم وارو ۽ نهايت مهربان آهي.
اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا ھُوَ ۙ الْـحَيُّ الْقَيُّوْمُ (سورة آل عمران آيت 2، رڪوع1، سيپارو3) ترجمو: الله پاڪ جنهن کانسواءِ ٻيو ڪوبه الٰھ ڪونهي، هو سدائين حيات ۽ ڪائنات کي سنڀاليندر آهي.
اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا ھُوَ ۭ لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَا رَيْبَ فِيْهِ (سورة النساء آيت87، رڪوع11، سيپارو5) ترجمو: الله اها ذات پاڪ آهي جنهن کانسواءِ ٻيو ڪو الله ڪونهي. اوهان سڀني کي قيامت جي ڏينهن ضرور گڏ ڪندو. انهي ۾ ڪوبه شڪ ڪونهي.
لِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ وَمَا فِيْهِنَّ ۭ وَهُوَ عَلٰي كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ (سورة المائدة آيت 120، رڪوع16، سيپارو7) ترجمو: آسمانن ۽ زمين ۽ جيڪي به انهن منجهه آهي. سڀني تي الله جي ئي حڪومت آهي ۽ هو الله هر شيءَ تي قادر آهي.
وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهٖ ۭ وَهُوَ الْحَكِيْمُ الْخَبِيْرُ (سورة الانعام آيت 18، رڪوع2) ترجمو: ۽ هو (الله) سڀني پنهنجي بندن تي غالب آهي، وڏي حڪمت وارو ۽ خبردار آهي.
وَهُوَ الَّذِيْ يُرْسِلُ الرِّيٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهٖ (سورة الاعراف آيت57، رڪوع7، سيپارو8) ترجمو: الله اها ذات پاڪ آهي جو پنهنجي رحمت سان هوائن جي معرفت برسات جي خوشخبري موڪلي ٿو.
وَتَوَكَّلْ عَلَي اللّٰهِ ۭاِنَّهٗ هُوَ السَّمِيْعُ الْعَلِيْمُ (سورة الانفال آيت61، رڪوع8) ترجمو: الله تي ڀروسو رک، بيشڪ هو (الله) ٻڌي ٿو سڀ ڪجهه ڄاڻي ٿو.
هُوَ الَّذِيْٓ اَرْسَلَ رَسُوْلَهٗ بِالْهُدٰي وَدِيْنِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهٗ عَلَي الدِّيْنِ كُلِّهٖ ۙ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُوْنَ (سورة التوبھ آيت 33، رڪوع5 سيپارو10) ترجمو: اهو ئي (الله) آهي جنهن پنهنجي رسول کي هدايت ۽ سچو دين ڏيئي موڪليو آهي ته انهي کي سڀني دينن تي غالب ڪري، توڻي جو مشرڪن کي اها ڳالهه بڇڙي ڇو نه لڳي.
ھُوَ يُـحْيٖ وَيُمِيْتُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُوْنَ (سورة يونس آيت56، رڪوع6) ترجمو: اهو الله ئي جياري ٿو ۽ ماري ٿو اوهان سڀني کي انهي ڏي موٽي وڃڻو آهي.
هُوَ اَنْشَاَكُمْ مِّنَ الْاَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيْهَا فَاسْتَغْفِرُوْهُ ثُمَّ تُوْبُوْٓا اِلَيْهِ ۭ اِنَّ رَبِّيْ قَرِيْبٌ مُّجِيْبٌ (سورة هود آيت 61، رڪوع6، سيپارو12) ترجمو: اهو (الله) جنهن اوهان کي مٽيءَ مان پيدا ڪيو ۽ اوهان کي انهي ۾ آباد ڪيو انهي کان معافي گهرو، انهي جي درٻار ۾ توبھ ڪريو بيشڪ منهنجو الله ويجهو آهي ۽ دعا قبول ڪري ٿو.
اِنَّهٗ هُوَ الْغَفُوْرُ الرَّحِيْمُ (سورة يوسف آيت98، رڪوع11، سيپارو13) ترجمو: بيشڪ اهو (الله) بخشڻهار ۽ مهربان آهي.
وَهُوَ الَّذِيْ مَدَّ الْاَرْضَ وَجَعَلَ فِيْهَا رَوَاسِيَ وَاَنْهٰرًا (سورة الرعد آيت3، رڪوع1، سيپارو13) ترجمو: بيشڪ هو قادر مطلق آهي جنهن زمين کي وڇايو ۽ انهي تي وڏا وڏا پهاڙ ۽ دريا بنايا.
لفظ ”هو“ جون آيتون گهڻو ڪري ساري قرآن ۾ موجود آهن. ويندي سورة اخلاص تائين موجود آهن. قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌ! الائجي ته اهڙي پاڪ اسم سان ذڪر ڪرڻ ۾ ڪهڙي قباحت (برائي) آهي؟ آخر ”هو“ جو ضمير به ته خاص الله تعاليٰ ڏي موٽي ٿو. خصوصاً جڏهن اهڙا قرينا (نشانيون) موجود هجن. وري اعتراض ڪندڙ ذڪر کي بدعت بنائڻ ۾ بلڪل بي انصافي ڪري رهيو آهي. اول ته، خاص طرح قرآن شريف ۾ الله جي اسمن سان ذڪر ڪرڻ جا احڪام ملن ٿا.
وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَّاَصِيْلًا (سورة الدهر آيت 25، رڪوع2) ترجمو: صبح شام پنهنجي رب جي اسم جو ذڪر ڪندا رهو.
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيْمِ (سورة الحاقھ آيت 52، رڪوع2، سيپارو29) ترجمو: پنهنجي شان واري پروردگار جي اسم جي تسبيح ۽ پاڪائي بيان ڪندا رهو.
سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْاَعْلَى (سورة الاعليٰ آيت 1، رڪوع1 سيپارو30) ترجمو: تون پنهنجي بلند شان پروردگار جو نالو پاڪائي سان ياد ڪندو رهه، ۽ ٻيو حضورﷺ جن به فرمايو آهي:
افضل الذڪر لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ افضل الدعاء الحمد لله (جامع الترمذي جلد2، باب الدعوات)
جڏهن قرآن شريف ۾ اهڙو حڪم موجود آهي ۽ جڏهن حضور عليھ الصلواة والسلام جي ڪلمھ شريف جي ذڪر کي افضل الذڪر فرمايو آهي ته پوءِ انهي کي يا انهي جي ڪنهن جزء کي بدعت بنائڻ صاف زور آوري آهي.
(ڪتاب پير اشرف شاهه قريشي، سوانح ۽ ڪلام، مصنف مولوي محمد يامين شورو صفحه 61 کان 71 تائين، ڇاپي هيٺ.)