جمهوريت مٿان لٽڪندڙ اٺين ترميم جي تلوار
جڏهن مارشل لا جي خاتمي کان پوءِ ٿيل عام چونڊن ۾ پهريون ڀيرو ملڪ ۾ پي پي جي حڪومت قائم ٿي، ان وقت اٺين ترميم جي موجودگيءَ ۽ صدر ۽ وزيراعظم جي اختيارن ۾ عدم توازن سبب مشروط اقتدار حاصل ڪيو ويو. وزيراعظم بينظير ڀٽو ان وقت به مخالف ڌر کي آئين ۾ ڪيل عوام دشمن ترميمن جي خاتمي لاءِ ساٿ ۽ سهڪار ڪرڻ جو سڏ ڏنو هو. پر مخالف ڌر صرف پي پي حڪومت سان دشمنيءَ جي بنياد تي ان مٿان لٽڪندڙ اٺين ترميم جي تلوار کي هٽائڻ لاءِ ساٿ ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو. جنهن جو اڳتي هلي اهو نتيجو نڪتو جو صدر پنهنجا اختيار استعمال ڪندي عوام جي چونڊيل اسيمبلين کي گهر ڀيڙو ڪري ڇڏيو هو. جيڪڏهن ان وقت حڪومت ۽ مخالف ڌر آئين ۾ ترميم بابت متفق ٿي وڃن ها ته نه صرف چونڊيل حڪومتن مٿان اها لٽڪندڙ تلوار هميشه لاءَ هٽي وڃي ها، پر خود جمهوري ادارن کي مستحڪم ٿيڻ جو موقعو ملي پوي ها. مخالف ڌر جنهن اٺين ترميم جي آڙ ۾ بينظير جي اڳوڻي حڪومت کي هٽائڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪئي هئي، ان ئي ترميم پوءِ سندن حڪومت جو به خاتمو ڪري ڇڏيو. نواز شريف دور ۾ به مخصوص پارٽي مفادن هيٺ ۽ اقتدار حاصل ڪرڻ جي لالچ ۾ پي پي اٺين ترميم جي خاتمي لاءِ آءِ جي آءِ سان سهڪار ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو. ڪجهه وقت لاءِ جيڪڏهن اهو تسليم به ڪري وٺجي ته آءِ جي آءِ حڪومت بدترين ڌانڌلين جي ذريعي چونڊجي آئي هئي. پر جيڪڏهن ان ڳالهه کي وسيع تر جمهوري مفادن هيٺ نظرانداز ڪندي اٺين ترميم جي خاتمي لاءِ نواز شريف سان سهڪار ڪيو وڃي ها ته اڄ وري ان ئي قسم جا انديشا ۽ انومان پئدا نه ٿين ها. هن وقت وزيراعظم بينظير ڀٽو جن معاملن تي مخالف ڌر کي ساٿ ڏيڻ ۽ ڳالهيون ڪرڻ لاءِ اپيلون ۽ ٽپيلون ڪري ڪري رهي آهي، بلڪل ساڳيءَ طرح نواز شريف پنهنجي حڪومت دوران انهن معاملن تي ان وقت جي مخالف ڌر سان سرچاءَ لاءِ پريشان هو. پر دنيا ڏٺو ته ٻن وڏين پارٽين جي ناعاقبت انديشين نه صرف سندن حڪومتن جو خاتمو آڻي ڇڏيو، پر ملڪ ۾ جمهوري ادارا ۽ پارليامينٽري نظام به محفوظ ۽ مضبوط نه ٿي سگهيو.
سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس جناب جسٽس سيد سجاد علي شاهه صدراتي ريفرنس جي سماعت ڪندي اها ئي ڳالهه چئي آهي ته، ”ملڪ جون ٻه وڏيون پارٽيون اٺين ترميم تي سخت تنقيد ته ڪنديون رهيون آهن، پر ان جي خاتمي لاءِ هنن ڪڏهن به سنجيده ڪوشش نه ڪئي آهي“. جنهن ڪري ان چوڻ ۾ ڪا به هٻڪ محسوس نه ٿي ٿئي ته هو ان ترميم کي به پنهنجن سياسي مقصدن لاءِ استعمال ڪرڻ گهرن ٿيون. هن وقت مخالف ڌر ساڳي طرح اٺين ترميم هيٺ موجوده حڪومت جي خاتمي جا مطالبا ڪري رهي آهي، جيئن هن کان اڳ پي پي مخالف ڌر ۾ هوندي ان ترميم کي نواز حڪومت جي خاتمي لاءِ ضروري سمجهيو هو.
جيڪڏهن سياسي پارٽيون اٺين ترميم کي پنهنجن خاص سياسي مفادن هيٺ استعمال ڪنديون رهيون ۽ ان جي خاتمي لاءِ گڏيل ڪردار ادا نه ڪيو ته نه ملڪ اندر جمهوري ادارا مستحڪم ٿي سگهندا ۽ نه وري هتي ڪا مستحڪم حڪومت قائم ٿي سگهندي. هن صورتحال ۾ جيڪڏهن نواز شريف اقتدار ۾ اچي به وڃي ٿو ته ان ڳالهه جي ڪهڙي ضمانت آهي ته سندس حڪومت کي پنهنجو آئيني مدو پورو ڪرڻ ڏنو ويندو. يا سندس حڪومت خلاف اٺين ترميم جي تلوار کي استعمال نه ڪيو ويندو. ان ڪري دانشمنديءَ جي اها ئي تقاضا آهي ته حڪومت ۽ مخالف ڌر پنهنجن ننڍن وڏن اختلافن کي پاسيرو رکي، اٺين ترميم سميت آئين ۾ ڪيل مڙني عوام دشمن ترميمن جي خاتمي لاءِ گڏيل ڪردار ادا ڪن. ان سلسلي ۾ جيڪڏهن اقتداري ڌر کي ڪا قرباني به ڏيڻي پوي ته جمهوريت ۽ پارلياماني نظام جي وسيع تر مفاد ۾ ان کان نه ڪيٻايو وڃي. آخرڪار ڪنهن کي ته ان معاملي تي اڳڀرائي ڪرڻي پوندي. ڪجهه ڏي وٺ جي بنياد تي جمهوريت مٿان آيل خطرن کي ٽارڻو پوندو. جيڪڏهن ملڪ جي ٻنهي وڏين پارٽين هاڻي به پنهنجن ذاتي انائن ۽ اقتدار جي لالچ خاطر ڪو ڪردار ادا نه ڪيو، ته ملڪ جو عوام کين معاف نه ڪندو. هنن جا جمهوريت ۽ پارلياماني نظام جي مضبوطيءَ لاءِ سڀ واعدا ۽ دعوائون نه صرف نسورو ڪوڙ ثابت ٿينديون، پر سندن عوام جي ترقيءَ ۽ خوشحاليءَ لاءِ ڏنل نعرا به دوکو ۽ فريب ثابت ٿيندا. سياستدانن جي ان ڪردار سان جمهوري ادارا مستحڪم ٿيڻ بدران ويتر ڪمزور ۽ ناڪاره بڻجي ويندا. جنهن سان ملڪ ۾ آمريت مڙهڻ جي خواهش رکندڙ مهم جو ماڻهن کي سگهه ملندي ۽ هو پنهنجن ناپاڪ ارادن کي پورو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندا. ان کان اڳ جو سازشي قوتون جمهوري ادارن تي وار ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃن، آئين مان اٺين ترميم جو خاتمو آندو وڃي. پارلياماني نظام کي وڌيڪ مضبوط ۽ مستحڪم ڪيو وڃي. جيئن اڳتي هلي چونڊيل حڪومتن کي نه صرف اطمينان سان پنهنجي منشور تي صحيح طرح عمل ڪرڻ جو موقعو مهيا ٿي سگهي پر هو پنهنجو آئيني مدو به پورو ڪري سگهن. اها ئي ڳالهه ملڪ جي وسيع تر مفاد ۾ بهتر ثابت ٿيندي ۽ عوام جو سياستدانن مٿان اعتماد سگهارو ٿيندو.