گوري، گهاگهر ۽ گوندر
مسافر گهوڙي جي واڳ هٿ ۾ جهلي، پيادو هلي رهيو هو. گهوڙي کي ڏسندي لڳو ٿي ته اهو گهڻو وقت طنبيلي ۾ ٻڌل رهيو هو ۽ گهڻي وقت کان ان تي، ڪنهن سواري نه ڪئي هئي. رستي ۾، هن کي ريڍار ملي ويو. هو تازي ڄاول گهيٽي کي ڪڏائي رهيو هو.
”تنهنجو ڏينهن شل سٺو گذري، تون ڪيڏانهن پيو وڃين؟“ مسافر پڇيو.
”تنهنجو ڏينهن به شل سٺو گذري. آءٌ سرگيئڪ ڏانهن پيو وڃان،“ ريڍار گهيٽي جي ريشمي پُٺيءَ تي هٿ ڦيرائيندي وراڻيو.
”ته تون برفاني پهاڙن ۾ بهار ساڻ کڻيو پيو وڃين.“
”ڪهڙي بهار؟ آءٌ ته پاڻ سان گهيٽو کڻيو وڃان.“
”گهيٽو بهار جو ٻيو نالو ئي ته آهي.“
ريڍار هن عجيب غريب جواب تي مٿس کليو ۽ کيس وڌيڪ چتائي ڏسڻ لڳو.
”تون پنهنجي خبر ڪر؟ برفاني پهاڙن ۾ ڇا ٿو ڏيڻ وڃين؟“ هن چٿر ڪندي پڇيو. مسافر هن جي اکين ۾ کلي چٿر محسوس ڪئي، پر ڪو به جوابي حملو نه ڪيو.
”ڪجهه به نه، اٽلو آءٌ اتان ڪجهه نه ڪجهه پاڻ سان واپس آڻڻ چاهيان ٿو.“
”ڇا تون زميندار آهين؟“ ريڍار جي سوال ۾ اشتياق سمايل هو.
”نه.“ مسافر ورندي ڏني.
”ته پوءِ؟“
”مان گيتن جو ڳولائو آهيان.“
ريڍار انهيءَ جواب کي بيوقوفاڻو خيال ڪندي کلي ڏنو.
”هيلتائين ٻڌوَ، ته ڪنهن گيت گڏ ڪيا؟“
”ها پر اهي ڪري سگهجن ٿا.“ مسافر ٻي ڪنهن جا خيال پنهنجن لفظن ۾ چيا. ”توکي گيتن جي تلاش ڪرڻ گهرجي، شايد ئي توکي سڌ هجي ته تنهنجي ٿيلهي ۾ ڪيترا گيت لڪل هجن.“
”آءٌ تنهنجو مذاق سمجهان ٿو. منهنجي ٿيلهي ۾ آخر گيت ڇو هوندا؟ منهنجي ٿيلهي ۾ ته فقط، پنير، ماني ۽ نديءَ جي ڪپ تي ڦُٽندڙ سائو ڦوڌنو آهي.
مسافر مرڪي ڏنو.
ريڍار گهيٽي کي زمين تي ڇڏي ڏنو ۽ ٿيلهو کولڻ لڳو. گهيٽو ٺينگ ٽپا ڏيڻ لڳو. بهار ڪيڏي نه وڻندڙ، مست ۽ روح کي جوان ڪندڙ هئي! بهار پنهنجين ٽنگن کي ڦهلايو ۽ پوءِ پنهنجو ننڍڙو ڪنڌ هيٺ ڪيو ۽ پنهنجن پيرن جي هيٺان منهن لنگهائي گاهه کائڻ لڳو.
”هلي آ، هتي ويهه اسين ٻيئي گڏجي سرگئيڪ هلنداسين.“ ريڍار چيو. ”پنير ۽ ڦوڌنو اسان کي تازگي ڏيندو هلندو.“
ٻيئي پيادا هلڻ لڳا. هنن گهيٽي کي پاکڙي سان ٻڌل ٿيلهي ۾ وڌو ۽ ان جو منهن ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. اهي سرگئيڪ شام جو پهتا. ڳوٺ کان ٻاهر سندن رستو هڪ رڍن جي ڌڻ بلاڪ ڪيو. گهيٽو رڍن جي ڌڻ کي ڏسي درد مان ٻاڪارڻ لڳو. سمورو ڌڻ اڳتي نڪري ويو پر هلڪي رنگ واري رڍ بيهي رهي ۽ پريشان نظرن سان هيڏانهن، هوڏانهن نهاريائين ۽ پيڙا وچان ٻاڪارڻ لڳي.
”فقط اها ماءُ جنهن کان پنهنجو ٻار وڇڙي ويو هجي، هڪ يتيم جي دانهن ۽ پيڙا کي سمجهي سگهي ٿي.“
”ها،“ ريڍار هن سان متفق ٿيندي چيو.
”سدائين ائين ٿيندو آيو آهي ۽ سدائين ايئن ٿيندو رهندو“ ”تون ته گيتن جي ڳولا ۾ نڪتو آهين؟“ هن اوچتو سوال ڪيو. هن وقت سندس آواز ۾ نه اها حيرت هئي ۽ نه ئي ڪا چٿر سمايل هئي.
”هوڏانهن ڏس!“ ريڍار روڊ جي ور تي ٺهيل گهر ڏانهن اشارو ڪيو. ”ماڻهو هتي پنهنجي سانگي جو انتظار ڪندا آهن. گهر ڌڻين پنهنجو گهر روڊ جي ڀرسان انهيءَ ڪري اڏيو آهي ته جيئن ڪو آڌي مانجهي موٽندڙ مسافر رات جا چار پهر ٽڪي سگهي. گهر جي مالڪڻ پوڙهي عورت جو پٽ پرڏيهه ويل آهي. هن پنهنجي ننهن کي چئي ڇڏيو آهي ته پنهنجي گهر جا دروازا هميشه کليل رکجانءِ ته جيئن ڀٽڪيل مسافر هتي آرام ۽ سڪون ماڻي سگهن.“
ريڍار ٿيلهو پاکڙي مان ڪڍي پنهنجن ڪلهن تي ڪيو. تنهن کان پوءِ هن پنهنجي همسفر کي خدا حافظ چيو ۽ روانو ٿي ويو. ٿوري وقت گذرڻ کان پوءِ مسافر اچانڪ پويان نهاريو. ڏور بنهه ڏور هن کي ميرانجهڙي شام ۾ اڇي ٽٻڪي ڏيکائي ڏني. اهو گهيٽو هو جيڪو دل ڏاريندڙ ٻاڪارون ڪري رهيو هو ۽ هڪ دفعو وري گهيٽو اوندهه ۾ گم ٿي ويو. بهار اوندهه ڳڙڪائي ويئي ۽ هن کي سندس پيڙا وڌندڙ محسوس ٿي.
مسافر ڳوٺ ۾ اڏيل پٿرائين گهر ۾ رات گذارڻ لاءِ ٽڪيو. پوڙهي عورت جي ننهن، گهوڙي کي طنبيلي ۾ ٻڌو ۽ مسافر کي پاڻي آڻي ڏنو. جڏهن هن هٿ منهن ڌوئي ورتو ته گهر جي مالڪڻ پوڙهي عورت، کانئس پڇيو. ”اسان تنهنجو بسترو ڪٿي لڳايون.“
”ڇت مٿي.“
”جيئن هو چوي ٿو تيئن ڪر.“ هن پنهنجي نوجوان ننهن کي چيو.
”بستري جي تڪليف نه ڪريو. مون کي سڪل گاهه آڻي ڏيو. آءٌ گاهه تي سمهڻ وڌيڪ پسند ڪريان ٿو.“
پوڙهي عورت حيرت وچان ڏانهنس نهاريو ۽ مٿي سڏ ڪيو. سڏ تي جيئن ئي سندس ننهن هيٺ نهاريو، هن چيو ”هيلتائين ڪنهن ٻڌو ته آرمينين خاندان آيل مهمان کي گندو يا خراب بسترو ڏنو؟“
پوڙهي عورت جي ننهن هڪ ٻئي جي پٺيان هيٺ ڄاريدار چادرون اڇليون. انهن مان هڪ تي اوڀر جي ديو- پري جي آکاڻي، بادامي رنگ ۾ اڪريل هئي. هن کي ائين لڳو ڄڻ بادامن ۽ امر ڦل جا داڻا روشن ڌرتيءَ تي وکري ويا هجن. مسافر پنهنجو هٿ چادر مٿي گهمايو. هن کي ان ۾ پنهنجي ننڍپڻ جو ڇهاءُ محسوس ٿيو. هو انهن چادرن تي ڇپيل انڊلٺي رنگن کي ڏسندي ڪڏهن به نه ٿڪندو هو. ۽ انهن چادرن تي اڪريل گيت، نرم ۽ نازڪ چيلهه واريون جوانيون ۽ اڻ کٽ روڊن تي گهمندڙ بادامين اکين واريون ڇوڪريون چير ڪري سندس دل ۾ گهڙي وينديون هيون ۽ اهو چير ٻاهران ريٽجي، کين هميشه لاءِ سندس جسم ۾ محفوظ ڪري ڇڏيندو هو.
هو خانقاهه جي ديوارن جي ٻاهران انهن ماڻهن سان به مليو هو، جيڪي ترڪ قتلام کان بچي نڪتا هئا ۽ هن هڪ ڀيرو وري اهي چادرون ڏٺيون هيون. جيڪي هينئر ٻه بدقسمت پناهگيرن کي ويڙهيل هيون. پر بادامي رنگ تي چٽيل نقش کيس زياده دير تائين ديو- پريءَ جي آکاڻي ۾ گم نه ڪري سگهيا. پر ان جي بدران انهن چادرن تي اڪريل نقشن کيس ”جينسري“ جا لانگ بوٽ ياد ڏياريا. جيڪي هر وقت هن جي دل کي لتاڙڻ لاءِ تيار هوندا هئا. انهيءَ دل کي جيڪا هن جي ڌرتي ماءُ هئي. هاڻ هن پنهنجو هٿ چادر تي ائين گهمايو ڄڻ ته هو انهن نامراد بوٽن جي نقشن کي ميسارڻ چاهيندو هجي.
”ڇا تون حجاب ٿو ڪرين؟“ پوڙهي عورت ڏکويل آواز ۾ چيو.
”ٺيڪ آهي....... پر ............ دراصل مون کي بستري تي سمهڻ جي عادت ڪونهي.“
”جيڪا تنهنجي مرضي.“ هوءَ تنهنجي لاءِ گاهه آڻي ٿي. اهو ٻڌندي نوجوان عورت ڪمري مان ٻاهر نڪري آئي. چؤطرف خاموشي ڇانيل هئي. سواءِ هڪ تڏ جي چر چر جي آواز جي. اوچتو هڪ ڪوئو ٽپ ڏيئي ڇت جي سوراخ مان نڪري چانڊوڪيءَ ۾ هليو ويو.
پوڙهي عورت مهمان جي اڳيان ڊٻل روٽي ۽ ڦيڏر (ڦٽل کير) مان ٺهيل سوپ ۽ پڪل ماني آڻي رکي ۽ کيس ويهڻ لاءِ چيو.
”تون ڪٿان آيو آهين؟ ڪير آهين؟ ڪنهن جو پٽ آهين؟“ پوڙهي عورت هڪ ٻئي پٺيان يڪا سوال ڪري ڏنا.
مسافر مانيءَ کي پيالي ۾ آهستي آهستي ڀور ڀور ڪيو: ”آءٌ آرمينين آهيان.“ هن سوپ ۾ چمچو هلائيندي چيو.
”مون کي به ائين لڳو ٿي.“
”آءٌ ڪيوتائي کان آيو آهيان. گيورڪ سوگومن جو پٽ آهيان. منهنجو نالو ڪوميتاس آهي. ۽ آءٌ پادري آهيان.“ هن جي هڪ ساهيءَ ۾ هڪ ئي سر ۾ جوابن تي پوڙهي عورت کي مٿس شڪ پيو.
”تون ڪهڙي قسم جو پادري آهين. ايستائين جو جبو به ڪو نه ٿو پائين؟“
”آءٌ هتي عبادت لاءِ نه پر گيت گڏ ڪرڻ آيو آهيان.“
هو پڪ ڪوڙ پيو ڳالهائي. پوڙهي عورت خيال ڪيو ”گيت ڪا ڪڻڪ ته ناهي جو ان کي ميڙي گڏ ڪجي.“ هن چيو ۽ اهو چوندي کيس گهوري نهارڻ لڳي. هوءَ کيس ائين گهوري نهاري رهي هئي ڄڻ هن ڪو وڏو ڏوهه ڪيو هجي. هن کيس ڪو به جواب نه ڏنو ۽ کائڻ ۾ ئي رڌل رهيو.
”جيڪڏهن تون واقعي پادري آهين ته منهنجي پٽ لاءِ دعا گهر“ هن بنا ڪجهه سوچڻ جي چيو.
ڪوميتاس هائوڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو ۽ پيالي ۾ چمچو هلائڻ لڳو. پيالي مان چمچي جي هلائڻ جو آواز ٻرڻ لڳو، پوڙهي ماءُ جي جهور اکين مان لڙڪ لڙي، ڳلن تي ڳڙڻ لڳا.
”هو پرديس ويل آهي. اها ويل ۽ هيءَ ويل هن جو ڪو به نياپو نڙو يا ڏس پتو ڪونهي.“ لفظ هن جي گلي ۾ اٽڪي پيا. هوءَ جهيڻي ۽ گهٽيل آواز ۾ ڳالهائڻ لڳي.
”منهنجي ننهن هن جي اوسيئڙي ۾ جيئن پوءِ تيئن اجهامندي ۽ ڳرندي ٿي وڃي. هوءَ گهاگهر کڻي پهاڙن ڏي نڪريو وڃي ۽ چشمي ڀر ويهي رستن ڏانهن آسوند اکين سان سندس واٽون نهاريندي ٿي رهي.“
ڪاٺ جو چمچو اوچتو پيالي ۾ ڪري پيو.
”هو هينئر ڪٿي آهي!“
”مون کي باڪو کان سندس هڪ خط پهتو هو. جنهن ۾ ڄاڻايو هئائين ته هو سرءُ جي مند ۾ اچي رهيو آهي، سرءُ ويو، سيارو آيو، مٿان بهار به اچي ويئي پر هو نه موٽيو آهي!“
لڙڪ لڙندا هاڻ سندس کاڏي تي اچي پهتا هئا. پادري چمچي کي ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي پر اهو پاڻيءَ ۾ ٻڏي چڪو هو.
”آءٌ هن لاءِ ضرور دعا گهرندس. مون کي سندس نالو ٻڌايو. مون کان جيترو ٿي سگهيو کيس ڳولي اوهان کي خط جي ذريعي ڄاڻ ڪندس.“
”مون کي هاڻ پڪ آهي ته جيڪڏهن تون پادري ناهين ته به خط ضرور لکندين.“
”پر خدا گواه آهي ته آءٌ پادري آهيان.“
”ته پوءِ لک: آندرانڪ ٽيڪيڪائن پٽ مئناس“
ڪوميتاس پنهنجو موسيقيءَ جو ڪتاب کوليو ۽ ان ۾ نالو درج ڪيو.
”هٿ ڇو روڪي ڇڏيئي. ڇا توکي اسان جو رڌو ڪو نه ٿو وڻي؟“
”نه ائين ناهي، دراصل مون کي ايتري بک ڪونهي“ ڪوميتاس ورندي ڏني.
هاڻ رات ٿي چڪي هئي. تارن ڀريو آسمان ڏور تائين پهاڙن مٿان ڇپر جيان بيٺو هو. ڇت تي ڏيئو ٻري رهيو هو ۽ نوجوان عورت سندس بسترو وڇائي رهي هئي. ڪوميتاس گوڏن ڀر ويهي رهيو. پوڙهي عورت به ان جي ڀرسان ويهي رهي.
” اوٻاجهارا ڌڻي! ڀٽڪيلن کي پنهنجي امان ۾ رک.“ ڪوميتاس ڌڻيءَ کي ٻاڏائيندي چيو.
”شل ائين ئي ٿئي.“ پوڙهي عورت چيو.
نوجوان عورت اٿي ڏيئو کنيو. هن کي ٻرندڙ ڏيئو اڀ ۾ چمڪندڙ تاري جيان لڳو. هوءَ ڏاڪڻ لهي هيٺ آئي ۽ انهن وٽ روشني آندائين ۽ تارا آسمان ۾ ئي ٽمڪندا رهيا.
نوجوان عورت جو چهرو اَويساهيءَ جي شعلي سان ٻري پيو ۽ چوڏس ڦهليل اونداهيءَ ۾ روشني ڦهلجي ويئي. هن جون اکيون هرڻ جيان گهريون هيون. ڀرون ڀنئور جهڙا ڪارا وار واسينگن جهڙا ۽ ڳلن ۾ خوبصورت چُگهه هئا.
”تون ڪنهن لاءِ دعا گهري رهيو آهين؟“ نوجوان عورت پڇيو.
”ان سان تنهنجو تعلق ناهي. تون اندر هلي وڃ“ پوڙهي عورت حڪم جي انداز ۾ چيو.
”اوٻاجهارا ڌڻي! ڀٽڪيلن کي پنهنجا امان ۾ رک.“ هن ساڳيا لفظ دهرايا.
”خدا تنهنجو سڏ ڪو نه ورائيندو. ڀلا ٻوڙي به ڪڏهن ٻڌو؟“ نوجوان عورت چيو. ڪوميتاس کي سندس اکين ۾ چٿر نظر آئي. ”هن هيلتائين ڪنهن جي به ناهي ٻڌي ۽ نه ئي هاڻ ڪنهن جي ٻڌندو.“
”مون توکي چيو ته اندر هلي وڃ“ هن رڦندڙ آواز ۾ سختي آڻيندي چيو ”خدا هر ڪنهن جي ٻڌي ٿو ۽ ها ڪنواري مريم جي پڻ.“
”تون خدا کي ڇو ٿي ٻاڏائين؟ جيڪڏهن هو ايتروئي سٺو هجي ها. ته هو پنهنجي زال کي ايترو دکي نه ڪري ها ۽ نه ئي کانئس پٽ جدا ڪري ها.“
”مريم جي شان ۾ ائين ڳالهائڻ گناهه آهي. ڪنواري مريم کي زال سڏڻ نه گهرجي. شل خدا اسان کي معاف ڪري.“
”ڇا تون سمجهين ٿي ته آءٌ به زال آهيان؟ اندرانڪ پرڏيهه ويل آهي. جيڪڏهن تنهنجو خدا ايترو مهربان آهي ته هن مون کي بنا مڙس جي ٻار پئدا ڪري ڇو نه ڏنو؟ ڇا مريم مون کان به خوبصورت هئي؟“
ڪوميتاس هن ڏانهن نهاريو. آسمان ۾ چمڪندڙ تارن جيان سندس منهن ڏيئي جي ڦٿڪندڙ روشنيءَ ۾ ٻري رهيو هو. هوا ۾ سندس وار باهه جي اُلن جيان اٿي رهيا هئا. سندس ڀروئن جي هيٺان رکي رکي هلڪا هلڪا شيڊ اڀري رهيا هئا. ڏيئي جي روشني سندس گهرين اکين سان ٽڪرائجي موٽ کائي رهي هئي ۽ سندس ڳلن ۾ پيل چگهه ڪيڏي مهل اونداها ته ڪيڏي مهل روشنيءَ سان ٽمٽار ٿي ٿي ويا. سندس مٿئين چپ تي پيل سونهري لڪير اونده ۾ ٻري رهي هئي.
”تو اسان جي بيعزتي ڪئي آهي. اندر هل“ پوڙهي عورت کيس هٿ مان جهليندي چيو.
هاڻ ڪوميتاس اڪيلو رهجي ويو ۽ آسمان ڏي نهارڻ لڳو. هو انهن ڀٽڪيلن بابت سوچي رهيو هو، جيڪي جيون جي اڙانگن پيچرن ۽ ورن وڪڙن ۾ رلي ويا هئا ۽ هيلتائين واپس نه موٽيا هئا ۽ پويان پنهنجا گهر، اباڻي ڌرتي ڇڏي ويا هئا. هر شئي خاموش هئي، چوڏس ماٺ ئي ماٺ هئي. پوءِ به هن کي محسوس ٿيو ته ڪوئي دانهون ڪري رهيو هو: ’پنهنجي ڌرتيءَ کي ڇڏي پرڏيهه نه وڃ. ڇو ٿو چوين ته پنهنجي جيجل ڌرتي ننڍي آهي، ڌرتي ماءُ ننڍي ناهي پر ان جو اولاد پاڻ کي ڪمزور ٿو سمجهي، پنهنجي گهرن کي خيرآباد نه چئو! فاتح گهڻي وقت تائين رهي نه سگهندو، هن کي هر حالت ۾ موٽڻو ئي پوندو.“
اڳ جيئن هر شيءِ خاموش هئي سواءِ ڍڳيءَ جي رنڀ ۽ ڪتي جي ڀونڪن جي. جيڪي پري کان اچي رهيون هيون.
هو اڪثر جڏهن اڪيلو هوندو هو ته پنهنجو پاڻ سان ڳالهائيندو هو. اهڙي وقت ۾ سندس رڍ جي ٻوٿ جيان سوڙهي چهري تي گنڀيرتا ڇانئجي ويندي هئي. هن جون اکيون گهرائيءَ ۾ ٻڏي وينديون هيون ۽ دماغ خيالن جي پاتال ۾ پيهي ويندو هو، ان وقت هو پنهنجا چپ، ايترو ته زور سان ڀڪوڙيندو هو جو، اهي لال ٿي ويندا هئا. ائين ڪندي هو مايوس ٿي ويندو هو، ۽ پوءِ رکي رکي اميدون ڀڙڪيلي شعلي جيان سندس اڳيان تجلا ڏيئي ٻرنديون هيون ۽ هو پنهنجو پاڻ مرڪي ڏيندو هو. اهڙن موقعن تي ماڻهو پادريءَ ڏانهن حيرت وچان نهاريندا هئا ۽ ڪوميتاس انهن کي سالم دماغ سان خطاب ڪندي چوندو هو: ”مون کي اداس پائي اوهان کي حيرت نه کائڻ کپي! توهين پڪ ڄاڻو ته ان جي پويان ضرور ڪو نه ڪو سبب هوندو. يقينن ڪا ڳالهه هوندي. پر گهڙي پل ۾ آءٌ جڏهن پنهنجو پاڻ مرڪي ٿو ڏيان ته اوهين گهٻرائجي ٿا وڃو. منهنجا دوستو پنهنجون خوشيون بچايو.“
خيال هن جي دماغ کي گهيري ويا. ڪوميتاس گهر ڏانهن نهاريو، پوڙهي عورت دروازي وٽ بيٺي هئي.
”فادر! هن ڏي گهوري نه نهار. هوءَ اڃان جوان آهي ۽ سمجهي ٿي ته خدا کيس وساري ڇڏيو آهي. شل خدا منهنجي پٽ ۽ منهنجي ننهن تي رحم ڪري. ڇا تون منهنجي پٽ لاءِ دعا نه گهرندين؟“
ڪوميتاس گوڏن ڀر جهڪيو پر هن دعا نه گهري، هو خاموشيءَ سان آسمان ۾ گهوري نهارڻ لڳو. هن جا خيال خدا ڏانهن نه پر هن جي مخلوق ڏانهن هليا ويا. پوڙهي عورت ٿوري ٿوري وقفي کان پوءِ جهيڻي آواز م آمين جا لفظ دهرائي رهي هئي. پر هو پنهنجن خيالن ۾ ايترو گم هو جو ٻڌي نه ٿي سگهيو.
هاڻ هو حقيقت ڏانهن موٽي آيو.
”آمين.“ پوڙهي عورت چيو.
”آمين.“ هن دهرايو
ٻيئي اُٿيا.
”ته تون هتي گيت گڏ ڪرڻ آيو آهين؟ منهنجي ننهن ڳائڻ ڪو نه ڄاڻي، هتي جون نوجوان عورتون لڄاريون آهن، شايد اهي کيتن ۾ فصل لڻڻ وقت هيڪلائيءَ ۾ يا رات جي خاموشيءَ ۾ جڏهن هرڪو گهري ننڊ ۾ ستل هوندو آهي، ڳائينديون هجن.“
”نوجوان عورت بتي کڻي آئي.“
”ڏسي اچ، ڇت تي پادريءِ کي ڪا تڪليف ته نه آهي.“ پوڙهي عورت چيو.
هوءَ لالٽين کڻي ڏاڪڻ چڙهڻ لڳي، روشني پوڻ سبب ڪاٺ جا ڏاڪا ٻري ٿي پيا.
”ڇا تون ڳائيندي آهين؟“ ڪوميتاس هن جي ويجهو پهچڻ مهل هڪدم چيو.
هن ڪو به جواب نه ڏنو.
”تنهنجو نالو ڇا آهي؟“
هينئر به هن ڪو به جواب نه ڏنو.
”مون کي تنهنجي واتان گيت ٻڌي ڏاڍي خوشي ٿيندي.“
هن لالٽين ڇت تي رکي ۽ تڙتڪڙ ۾ هيٺ لهي آئي: ڇت تي، هو اڱڻ ۾ نوجوان عورتن، پوڙهي عورت ۽ سندس نڻان جي وچ ۾ ٿيندڙ گفتگو ۽ انهن جا کليل ٽهڪ چٽا ٻڌي سگهيو ٿي.
”تو ضرور هن کي ٻڌايو هوندو ته تنهنجو نالو ارڪناز آهي ۽ تنهنجو مڙس پرڏيهه ويل آهي. جيڪو هيل تائين ناهي موٽيو.“
”هن بابت ان قسم جون ڳالهيون نه ڪر.“ پوڙهي عورت ڳالهه وچ ۾ ڪٽيندي چيو.
”ڇو نه! هوءَ گهاگهر کڻيو پهاڙن ڏانهن نڪريو وڃي ٿي ۽ چشمي ڀر ويهي رستن ڏي آسوند اکين سان آندرانڪ جي واٽ نهاريندي رهي ٿي. هوءَ نه مريم کي مڃي ٿي ۽ نه ئي خدا ۾ ڀروسو اٿس.“
ڪوميتاس کي انهن تي ڪابه ڪاوڙ نه آئي پر هن کي ارڪناز تي ڏاڍو رحم آيو.
”ارڪناز کي بتي کڻڻ لاءِ مٿي موڪل.“ انهن مان هڪ عورت چيو ۽ ٻين کلي ڏنو. سندن ٽهڪ دروازي سان ٽڪرائجي واپس آيا. دروازو کليو ۽ روشنيءَ جا ترورا ٿوري دير لاءِ ظاهر ٿي، اوندهه ۾ گم ٿي ويا. ۽ پوءِ وري خاموشي ڇانئجي ويئي.
ڪوميتاس ٻانهن تي ڪنڌ رکي ليٽڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هن کي ننڊ نه آئي. هن حواس کڙا ڪري، آس پاس ڌيان ڏنو. انهيءَ اميد تي ته من ڪو گيت ڳائي: ڪو دير سان موٽندڙ مسافر يا ڪا ماءُ ٻار کي گود ۾ ڪڏائيندي يا ڪا ڇوري يار جي اوسيئڙي ۾. پر هن کي گيت ڪوبه ٻڌڻ ۾ نه آيو.
”ڪوميتاس هو تنهنجي چوڻ تي ڪڏهن به گيت نه ڳائيندا. گيت ٻڌڻ لاءِ ته توکي لڪي اچڻو پوندو.“ هن دل ئي دل ۾ خيال ڪيو.
ڇا هو انهن نوجوان عورتن جي پويان وڃي سگهيو ٿي جيڪي مال چاري رهيون هيون. انهن هن کي ڏٺو پي. پر جي هنن نٿي به ڏٺو تڏهن به انهن کي ڳائيندي ٻڌي نٿي سگهيو. شايد انهيءَ ڪري ڪنهن پرڏيهيءَ جو خيال آهي ته ”هن ڌرتيءَ تي گيت ڄاوا ئي ڪونهن.“ پر ڇا اهڙو به ڪو ماڻهو هوندو جنهن وٽ گيت نه هجن. هن کي گرجا ۾ ٿيل اهي بحث ياد پيا. مانڪ دعويٰ سان چيو ٿي ته ڪمانچو ۽ تارا هن ڌرتيءَ جي پيٽ ۾ جنم ورتل ساز ئي هئا. ۽ انهن مان نڪرندڙ مخصوص آلاپ، هن ڌرتيءَ جا ئي گيت هئا جيڪي پيڙا، درد ۽ روحن جي گرميءَ سان ٽمٽار هوندا هئا.
”پرڏيهين کي ڀلا اسان جي ڪلا جي ڪهڙي ڄاڻ؟“ هو سوچن جي ساگر ۾ لڙهي ويو: ’اسان جي روحن جو راز اسان جي آرڪيٽيڪچر ۾ دفن ٿيل آهي، اسان جا عبادت گاهه سادا پر اڃان به طاقتور آهن. اسان جا گيت ساڳيائي آهن. اهي ئي شوخ ۽ اگهاڙي حسن جيان اڻ سينگاريل.‘
هو گرجا جي ٻاهر آيو. ڳوٺاڻي گرجا جو اوچو منارو نيري آسمان جي سامهون، سينو تاڻيو بيٺو هو. ان جو قد بهڻ جي وڻ کان به اوچو لڳي رهيو هو. هاڻ هو ڪجهه به سوچي نه رهيو هو. هن جون اکيون بند ٿي ويون هيون ۽ هن جي ڇپرن جي هيٺان، ڪاراڻ هزارن ڪارن ٽٻڪن جيان، ائين ڏيکائي ڏيئي رهي هئي ڄڻ، ڪنهن اڻڄاتل هٿ چؤطرف تِر هاري ڇڏيا هجن. شايد اهو ئي سبب هو جو اونداهه، جيڪا هن کي ويڙهي ويئي هئي، کيس لامحدود ۽ بي انت لڳي.
هو اسرويل اٿيو. هن جي تڏي جي ڀرسان، تڏ چر چر ڪري رهي هئي. تڏ يقينن سڄي رات چر چر ڪري رهي هوندي. پر شايد پنهنجين سوچن ۾ گم هئڻ سبب هو ٻڌي نه سگهيو هوندو.
پوڙهي عورت واڙو کوليو، رڍ ٺينگ ٽپا ڏيندي نڪتي ۽ مينهن جي پٺيان هلڻ لڳي. ان ويل آسمان ائين لڳي رهيو هو ڄڻ ته، ڪنهن مٿس نيري مس هاري ڇڏي هجي، جنهن کي ڪڏهن به ميساري نه سگهجي.
مينهن گاهه چري ڪنڌ ڌوڻيو ۽ ڍڪڻ لڳي.
”ارڪناز مينهن ٻاهر نڪري ويئي آهي!“ پوڙهي عورت رڙ ڪئي.
ارڪناز مينهن کي ورائي وٿاڻ ۾ بند ڪيو ۽ گهاگهر کڻي ٻاهر نڪري ويئي.
”تون اسر مهل پاڻي ڀرڻ ڇو ويندي آهين؟“
”آندرانڪ به اسر مهل سفر هليو هو.“
کُڏ واري ڪٽهڙي جي سوراخن مان هو پهاڙ ڏانهن ويندڙ رستو ڏسي سگهيو پئي. گهاگهر ڪوهيڙي ۾ نيري نظر اچي رهي هئي ۽ هوءَ جيئن جيئن جبل تي چڙهي رهي هئي، تيئن تيئن گهاگهر سندس جسم جو هڪ حصو بنجندي ٿي ويئي. گهڙي پل لاءِ ڪوميتاس کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ اهو پيار ونڊيندڙ دلين جو ڪو جوڙو هو، جن جا منهن هڪ ٻئي ڏانهن جهڪيل هئا ۽ جيڪو ٿوري پنڌ تي جبلن ۾ گم ٿيندڙ چشمي ڏانهن وڃي رهيو هو ۽ تنهن کان پوءِ هن کي لڳو ته ڄڻ هن ڪو گيت ٻڌو آهي يا ڪو گيت ضرور ٻڌندو.
”هن گهاگهر کنئي ۽ پاڻي ڀرڻ لاءِ چشمي ڏانهن نڪري ويئي.....“
شايد هن اهو ئي گيت پهاڙن جي گود ۾ پلجندڙ وادين ۾ ٻڌو هو. پر ڪٿي ٻڌو هو؟ اهو هن کي ياد نه پيو. هر هنڌ جوان ڇوريون چيلهه تي گهاگهرون کڻي پاڻي ڀرڻ لاءِ نڪرنديون هيون ۽ هر هنڌ الڙ جوانيون پنهنجن پيارن جي ڳولا ۾ نڪرنديون هيون. جن مان ڪي جيون جا موتي ڀري موٽنديون هيون ته ڪي لڙڪن سان ٽمٽار گهاگهرون ساڻ ڪري واپس ورنديون هيون.
سج اڀرڻ ۾ ٿوري ئي ڪا اوير هئي. ڳوٺ پهاڙن جي گود ۾ اڏيل هو. ڇت مٿان هو چشمي ۽ ان ڏانهن وڌندڙ ارڪناز کي ڏسي سگهيو پئي. ڪوميتاس پنهنجي ٿيلهي مان ڪڻڪ جا داڻا ڪڍيا. رستو چشمي ڏانهن ور وڪڙ کائيندو وڃي رهيو هو ۽ جبلن ۾ گم ٿيندو ٿي ويو. هاڻ هو چشمي کان اڀرندڙ آلاپ جيان اونائي رهيو هو. ارڪناز ڳائي رهي هئي:
”هن گهاگهر کنئي ۽ پاڻي ڀرڻ لاءِ چشمن ڏانهن نڪري ويئي.......“
هن گيت ڪهڙين وادين ۾ جنم ورتو هو؟ ان جي هن کي به خبر نه هئي. هر جڳهه هر هنڌ، هر ڪنهن پنهنجي پنهنجي پرينءَ کي ڳوليو هوندو. جن مان ڪن خوشي ماڻي هوندي ته ڪن ڪجهه به نه!
ڪوميتاس پنهنجو موسيقيءَ جو ڪتاب کوليو ۽ ان ۾ تڪڙو لکڻ لڳو. هن اڌ بند اکين سان لکيل بند ڳايو ۽ وري رستن ڏانهن ڏسڻ لڳو. جيڪي ٿورو هلڻ کان پوءِ گم ٿي ٿي ويا ۽ هن کي لڳو ته ڄڻ هو ارڪناز کي پنهنجي مڙس کان موڪلائيندو ڏسي رهيو هجي. هوءَ پيرين اگهاڙي هئي ۽ هن جا سج جيان سونهري پير ماڪ ڀنل هئا. هن کي لڳو ته ڄڻ سج سندس سونن ايرينگن ۾ چمڪي رهيو هجي. سندس ڳلن ۾ چگهه هئا ۽ سندس ڀرونئن ۾ وونگ پيل هئا.
”جلدي خط لکجانءِ ۽ ها جلدي موٽڻ جي ڪجانءِ.“ ارڪناز هوريان چيو.
جڏهن تقلق پکي واپس ورندو آهي ته ٻارڙا ڇت تي نچندي ٽپندي چوندا آهن ته، تقلق پکي وري موٽي آيو. ”ها..... آءٌ به وري موٽي ايندس.“ اندرانڪ تسلي ڏيندي چيو.
اندرانڪ سفر تي هليو ويو ۽ ارڪناز چشمي ڀر گهاگهر چيلهه تي کنيو بيٺي رهي.
ڪوميتاس کي لڳو ته ڄڻ اهو سڀ ڪجهه هاڻي ئي ٿيو هجي. بلڪل هينئر هن جي سامهون ارڪناز پنهنجي ور کان موڪلايو هجي. ۽ هاڻ ئي آندرانڪ سفر تي اسهيو هجي ۽ ور وڪڙ کائيندڙ رستي ۾ گم ٿي ويو هجي.
”فادر! ارڪناز پاڻي ڀري آئي آهي. ڇا تون وهنجڻ پسند ڪندين!؟“ پوڙهي عورت جو آواز کيس خيالي دنيا مان ڪڍي اصلي دنيا ۾ کڻي آيو. هو ڏاڪڻ لهي هيٺ آيو ۽ ٻاهر هٿ منهن ڌوئي اندر داخل ٿيو.
نوجوان عورت سندس گهوڙو طنبيلي مان ڇوڙي ٻاهر آندو. ڪوميتاس سڀني کان موڪلايو. جيئن ئي هو لانگ ورائي گهوڙي تي چڙهيو، پوڙهي عورت جو آواز هن جي ڪنن تائين پهتو. ”فادر ڇا تون آندرانڪ کي خط لکندين؟! ۽ ان ۾ کيس اسان ڏي خط لکڻ لاءِ چوندين!؟“
ارڪناز ڪجهه به نه ڳالهايو. هو پنهنجي سس جي ڀرسان خاموش هيٺ ڪنڌ لاڙي زمين ۾ گهوريندي رهي.
”جيئن ئي مون کي هن جو جواب آيو، آءٌ اوهان جي ڳوٺ جي چرچ ۾ اچي شڪريئي جي دعا گهرندس.“
”شل ان دعا جي بلي اسان کي خدا پنهنجي رحمت ۾ رکي.“ پوڙهي عورت چيو.
.... .... ....
ڪئين مهينا گذري ويا. ڪوميتاس کي اوچتو باڪو کان سندس خط جو جواب پهتو: ”......... آندر نڪ ليٽڪميڪائن هڪ ڀٽڪيل رمتو گذريل سرءُ جي موسم ۾ وفات ڪري ويو. شل خدا سندس ماءُ ۽ بيواهه تي رحم ڪري....“
هن خط کي وري وري پڙهيو ۽ کيس هنن جي ڳوٺ ۾ شڪريي جي دعا گهرڻ جو واعدو ياد آيو. هن ڀيري ڪوميتاس جبو پاتو ۽ اُتي پنهنجي پهچڻ جو اطلاع موڪلي ڏنو.
اهي اونهاري جا پويان ڏينهن هئا. چراگاهه مان تتر جي ٻولڻ جو آواز آسانيءَ سان ٻڌڻ ۾ پئي آيو. هيل گرمي به تمام گهڻي پئي هئي. ڪوميتاس جي گهوڙي اڏامڻ چاهيو، پر ڪوميتاس واڳ کي نه ڇڪيو. کيس ڪابه تڪڙ ڪانه هئي.
جڏهن هو ڳوٺ ۾ روڊ جي ڀرسان پٿرائين گهر جي ويجهو پهتو ته هن واڳ ڄاڻي واڻي مخالف طرف موڙي ته جيئن، هن کي پوڙهي عورت يا ارڪناز سامهون ملي نه وڃن.
ڳوٺاڻا گرجا ۾ اچي گڏ ٿيا هئا. ڪوميتاس کي ٻن عورتن جي موجودگي محسوس ٿي. پوڙهي عورت سندس هٿ چميو، پر ساڻس ڪجهه به نه ڳالهايو. هن ايئن ٿڌو ساهه کنيو ڄڻ ته ڇوٽڪارو پاتو هجيس. هن کي ارڪناز جي اکين ۾ ٻرندڙ سوال محسوس ٿيو: ”هو کيس خط بابت ٻڌائي ئي ڇڏي!“ هن سوچيو.
ٽڻ، ٽڻ، ٽڻ. گرجا جو گهنڊ وڄي رهيو هو. لوبان جي خوشبوءِ پوري گرجا ۾ ڦهليل هئي. ڪوميتاس لباس خاني ۾ ٿي بيٺو ۽ جماعت کي ڏسڻ لڳو. پوڄاري ديوار جي لڳ گوڏا کوڙي ويهي رهيا. ارڪناز جو ڌيان عبادت ۾ نه هو، پر هوءَ مسلسل پادريءَ ڏانهن نهاري رهي هئي. سندس اکين ۾ هڪ ئي سوال هو ”ڇا، تو هن جو ڪو نياپو نڙو يا پار پتو آندو آهي؟“
ڪوميتاس کي خود تعجب ٿيو، جڏهن هن بجاءِ عبادت ڪرڻ جي ڳائڻ شروع ڪيو. ڪوميتاس جو گيت ڏور تائين گونجي، لهرون پيدا ڪري رهيو هو.
”هن گهاگهر کنئي ۽ پاڻي ڀرڻ لاءِ چشمن ڏانهن نڪري ويئي........... هوءَ پنهنجي پريتم کي جنهن کي هوءَ چاهيندي هئي، ڳولي نه سگهي....“
ڳوٺ جي مهنت حيرت ڏيکاريندي چيو: ”ڏسو! پادري مقدس عبادت جي بجاءِ گرجا ۾ ڪنهن وڃايل پيار بابت گيت ڳائي رهيو آهي.“
”فادر! هي تون ڇا ڪري رهيو آهين؟ ڳوٺ جي مهنت پادريءَ کان سوال ڪيو. ”تون گرجا ۾ بيٺو آهين. مٿان اسان کي خدا ڏسي رهيو آهي ۽ سامهون مقدس صليب آهي.“
ڪوميتاس هن کي ٻڌو اڻٻڌو ڪري ڇڏيو ۽ جهونگارڻ ۾ ئي مست رهيو: ”هن گهاگهر کنئي ۽ پاڻي ڀرڻ لاءِ چشمن ڏانهن نڪري ويئي......“
هن گيت ڳائيندي ڪنڌ ورايو. سامهون پوڙهي عورت آهستي آهستي چپن ۾ ڀڻڪي عبادت ڪري رهي هئي ۽ سندس ڪلها جهڪيل هئا. ارڪناز عبادت ڪونه ٿي ڪئي ۽ مسلسل پادريءَ ڏانهن نهاري رهي هئي. هو سندس ئي گيت ڳائي رهيو هو، جيڪو هوءَ چشمي ڀر ڳائيندي هئي. پادري گيت ڳائي رهيو هو ۽ هوءَ پادري ڏانهن گهوري نهاري رهي هئي. پر سندس اکيون گرجا ۾ ٻرندڙ ڏيئي جي روشنيءَ کي به موٽائي نٿي سگهيون. اوچتو ئي اوچتو هن پير کنيا ۽ گرجا مان ٻاهر نڪري ويئي.
گيت ختم ٿيڻ کان پوءِ پادريءَ انهن ڀٽڪيل رستن لاءِ دعا گهري جيڪي پنهنجو ڏيهه ڇڏي پرڏيهه اسهيا هئا ۽ وري پنهنجي ڌرتيءَ تي هر ڏيڻ نه آيا، نه ئي پنهنجي کيتن ڏي نظر ڪيائون ۽ نه ئي پنهنجن ڏاندن کي پاڻي پيارڻ لاءِ وريا. ڪوميتاس تڙتڪڙ ۾ دعا گهري گرجا مان ٻاهر نڪري آيو.
-ڳوٺ جو مهنت هن جي پويان آيو ”فادر!“ هن ڳالهايو ۽ سندس اکيون، چنجهيون ٿي ويون. ”ڇا خدا جي گهر ۾ ڪنهن کي اجازت آهي ته هو گيت ڳائي؟“
جيڪو به خدا جو آهي اهو دراصل ماڻهن جو ئي آهي ۽ جيڪي ڪجهه ماڻهن وٽ آهي اهو دراصل خدا جو ئي آهي.“ اهو ڄاڻندي به ته ڳوٺ جو مهنت اها سموري ڄاڻ ڳوٺ جي بزرگن کي ڏيندو، ڪوميتاس چوندي نه ڊنو.
ڪوميتاس ڳوٺاڻن کان موڪلايو. هن گهوڙي جي واڳ پٿرائين گهر وٽ ڍري ڪئي.
پوڙهي عورت روڊ جي ڀرسان سندس اوسيئڙي ۾ بيٺي هئي. مِٺ ماٺ ۾ هنن ڀر واري روڊ تي هلڻ شروع ڪيو. ارڪناز چشمي ڏانهن ويئي آهي هن چيو ٿي ته ”آءٌ پاڻي ڀري جلدي موٽي ٿي اچان ته جيڪڏهن ڪو ڀٽڪيل رُستو هتان لانگهائو ٿئي ته ان جي اُڃ اجهائڻ لاءِ ان کي ٿڌو پاڻي پياري سگهجي.“
ڪوميتاس پنهنجي نڙيءَ ۾ ڳنڍو محسوس ڪيو، سندس نڙيءَ ۾ لفظ اٽڪي پيا. پوڙهي عورت جون اکيون لڙڪن سان تار ٿي ويون ۽ اهي لڙڪ هاڻ ڳلن تان ٿيندا ڌرتيءَ تي ڪري رهيا هئا.
”هن جي قبر جي مٿان پرڏيهه جي ڌرتي شل روشن ۽ وسندڙ هجي.“ پوڙهي عورت چپن ۾ ڀڻڪيو ۽ سواءِ موڪلائڻ جي پٿرائين گهر ڏانهن رخ رکيو.
ڪوميتاس ٽِه واٽي تي بيهي، ان ويندڙ عورت کي ڏسندو رهيو، جنهن جي پَڙي جي ڪنار ڌرتيءَ سان گهلجي، ڌوڙ جا ڪڪر اُڏاري رهي هئي. هو اتي ئي بيٺو رهيو ۽ سندس دل مان درد ڀريو آلاپ اُڀرڻ لڳو:
”هن گهاگهر کنئي ۽ پاڻي ڀرڻ لاءِ چشمن ڏانهن نڪري ويئي. هوءَ پنهنجي پياري کي ڳولي نه سگهي. هوءَ پنهنجي يار کي ماڻي نه سگهي.“
هن گيت ڪٿي جنم ورتو هو؟! هن کان اڳ هي گيت هن ڪٿي ٻڌو هو؟!
هر هنڌ الڙ جوانيون پنهنجن پيارن جي ڳولا ۾ نڪرن ٿيون. جن مان ڪي جيون جا موتي ڀري موٽن ٿيون، ته ڪي وري لڙڪن ڀريل گهاگهرون ساڻ ڪري واپس ورن ٿيون!!
***