ڌرتي منهنجي ماءُ
نيم هي
[/b]
مورچو هاڻي مڪمل ٿي چڪو هو. هيلتائين جي مهمن ۾، هي سڀ کان ڏکيو ڪم هو. جنهن ۾، مون کي خندق کوٽڻ ۽ دشمن تي بندوق هلائڻ جو ڪم هڪ ئي وقت تي ڪرڻو ٿي پيو. آءٌ هاڻي پوسل ۽ گچيل زمين تي، وڻ کي ٽيڪ ڏيئي وهندي، پاڻ کي ڏاڍو ٿڪل ٽٽل محسوس ڪري رهيو هوس.
سب سيڪٽر واري پاسي کان رکي رکي، بندوقن جا ٺڪاءَ ايندا ٿي رهيا ۽ وري پوءِ خاموشي ڇائنجي ٿي ويئي. آءٌ گولابازي ٻيهر شروع ٿيڻ جو انتظار ڪرڻ لڳس، پر ائين ڪونه ٿيو.
”ٺيڪ آهي هو تيارين ۾ ئي هوندا.“ مون خيال ڪيو ۽ آسمان ڏي نهاريو. منهنجي مٿان گهاٽا وڻ، تنبو بڻجي بيٺا هئا. دشمن جي فوجي هوائي جهازن جي تيز روشني، وڻن جي جهڳٽن سان مورچي ۾ پي آئي ته ڄڻ ڏينهن ٿي ٿي ويو. اوچتو هڪ ديو جيڏو جهاز، گوڙون ڪندو اسان جي مٿان لنگهي ويو.
رات جي پوئين پهر کان پوءِ پرهه ڦٽي. وڻن تان ماڪ ڳڙي، زمين تي ڪرڻ لڳي. آءٌ پنهنجي پناهه گاهه کي وڌيڪ محفوظ بنائڻ لاءِ، ڪهاڙو کڻي ڇانڀون ۽ ٿڙ ڪپڻ لاءِ، جهنگ ۾ نڪري ويس. منهنجا ٻيا ساٿي به ساڳئي ڪم ۾ جنبي ويا. هيءَ زمين جيتوڻيڪ ڪافي سخت هئي، پر منهنجي کوٽيل پناهه گاهه ڪنهن به حالت ۾ بري ڪو نه هئي.
مون مٽيءَ ۽ وڻن جي ساون پنن سان خندق کي ڍڪيو ۽ پنهنجا مٽيءَ هاڻا هٿ سوٽ سان اگهيا. ان کان پوءِ، پنهنجي جنگي سامان مان پيٽرول ٻڏل اڳڙي ڪڍي، بندوق کي صاف ڪرڻ لڳس. ڪارتوس لوڊ ڪندي ۽ سنگين کي صاف ڪندي مون دل ئي دل ۾ چيو: ”آءٌ هن بندوق جي گولي دشمن جي سيني مان پار ڪري ڇڏيندس.“ بندوق جي ڳن کي پنهنجي ڳل سان گسائيندي، مون پاڻ کي رات جي وسندڙ ماڪ جيان تازو توانو محسوس ڪيو ۽ انهي ڇهاءَ، ۾ جنگ ڪرڻ جي جذبي کي اڀاريو. بندوق کي وڻ جي ڀرسان رکي، پنهنجو ٿيلهو کولي، ان مان ڪارتوس ۽ سگريٽ جي دٻي ڪڍي کيسي ۾ رکيم.
مُٺ کن چانورن، لپ کن پاڻي ۽ سگريٽ جي دٻي مان پوري رات تائين، آسانيءَ سان منهنجو گذارو ٿي سگهيو ٿي. هينئر چٽو ڏينهن هو. جهنگل مان، دونهين جهڙي ٻاڦ، آسمان ڏي اٿي رهي هئي. سج جي روشنيءَ ۾، مٽي جا ذرڙا تارن جيان ٽمڪي رهيا هئا. مئنا صبح جي ماڪ جهٽيندي، مٺڙو راڳ آلاپي رهي هئي ۽ هڪ ٽاريءَ کان ٻي ٽاريءَ تي ڪڏي رهي هئي. ڳائڻ جي دوران سندس پڇ ائين لڏي رهيو هو ڄڻ ته، وقت کي شڪست ڏئي رهي هجي. جنگ جي ميدان ۾ مئنا جو سريلو آواز منهنجي من کي پوتر ۽ اٿاهه سونهن ۽ روشنيءَ سان، مالامال ڪري رهيو هو ۽ مون ائين محسوس ڪيو ته ڄڻ، ڪنهن نديءَ جي شفاف پاڻيءَ مان وهنجي نڪتو هجان. هوانهو جيڪو منهنجي ڀرسان مورچو کوٽي رهيو هو، تنهن مئنا ڏانهن نهاريو ۽ ٻارن جيان مرڪي ڏنو. اسڪواڊ اڳواڻ هوانگ ۽ پوري ستين اسڪواڊ، مئنا ڏانهن پيار ڀرين نظرن سان ڏسڻ لڳي. پر اسان گهڻي دير تائين مئنا جي سريلي ۽ دل لڀائيندڙ آواز مان، مزو نه ماڻي سگهياسين. اسڪواڊ اڳواڻ اسان جو ڌيان وڏي سڪل وڻ ڏانهن ڇڪايو ۽ چيو: ”ڇا توهان کي خبر آهي ته، ٻين يونٽن، سب سيڪٽر ۾ دشمن کي ڪيڏو نقصان رسايو آهي؟ اسڪواڊ هڪ هٿيارن سان ڀريل ڪار به هٿ ڪئي آهي ۽ اهي ئي هٿيار دشمن جي خلاف استعمال ڪيا پيا وڃن. اڄ اسان جو وارو آهي ۽ ها اسان جو وار خالي نه وڃڻ گهرجي.“
اسڪواڊ اڳواڻ ٿوري دير لاءِ ماٺ ٿي ويو، ۽ سوچڻ لڳو ته ڪهڙو حڪم ڏي. مئنا وڻ تي مسلسل ڳائي رهي هئي. هوانگ مٿس گهري نظر وڌي ۽ ڳالهائڻ کي ٻيهر جاري رکيو:
”مورچن کي هڪ دفعو وري مضبوط ڪيو، ۽ ان کان پوءِ ماني کائي مورچن ۾ هليا وڃو.“ هوانهو ۽ مون کي گارڊ مقرر ڪيو ويو. اسين پنهنجين خندقن ڏانهن موٽياسين، ۽ انهن کي محفوظ بنائڻ لاءِ ان جي چئوڦير وڌيڪ ڇانڀون رکيون سين ۽ ان کان پوءِ ماني کائڻ ويٺاسين. جيٽن جي گوڙ ماٺي ماحول ۾ ٽاڪوڙو مچائي ڇڏيو هو. هوانهو پنهنجا هٿ سوٽ سان اگهيا.
”هو اچي رهيا آهن،“ مون ڏانهن نهاري هن آهستي چيو: ”اسان مان پهرين گارڊ جي ڊيوٽي ڪير ڪندو؟ ٺيڪ آهي پهرين آءٌ ٿو ڊيوٽي ڏيان. تون پنهنجي مورچي ۾ وڃ، ۽ جڏهن آءٌ تنهنجي مورچي ڏانهن مٽي اڇليان ته تون منهنجي مدد لاءِ اچجانءِ.“
آءٌ جهڪيس ۽ پاڻيءَ چڪو پيتم. جيٽ اسان جي مٿان ٻه ڀيرا لامارا ڏنا ۽ پوءِ هيٺ لٿا.
”پراڻي اٽڪل“ مون دل ئي دل ۾ چيو. هڪ جيٽ پنهنجو رخ مٽايو ۽ اسان جي خندق ڏانهن وڌڻ لڳو. مون تمام احتياط سان، مورچي جي منهن کي ڇانڀن سان لڪايو ۽ هيٺ لڪي ويهي رهيس. بندوق کي مٽي مان ڪڍي، ٻن دستي بمن جون پنون کولي، پنهنجي اڳيان رکي، پنهنجا ڪن بند ڪري ڇڏيم. جيٽ ويجهو اڏامي رهيو هو. هن منهنجي مورچي ۾ ڪرنٽ ڀري ڇڏيو ۽ مورچي جي منهن تي ڏنل ڇانڀن کي چيڀاٽي ڇڏيو. منهنجي چئن ئي پاسن کان بم پي ڪريا، ان ڪري آءٌ سڄو ڏڪي رهيو هوس. مون خيال ڪيو ته، جيڪڏهن ڌماڪن جي اها بوڇاڙ رهي ته پناهه گاهه تباهه ٿي ويندي. مون کي لڳو ته ڄڻ، منهنجي هڪڙي ننڍڙي ڊونڊي طوفان ۾ گهيرجي ويئي هئي. پنهنجي پويان مون ان وڻ جي ڪرڻ جو چرڙاٽ ٻڌو، جنهن تي ٿوري دير اڳ مئنا ٻولي رهي هئي.
ڌماڪيدار بمن کان پوءِ، دشمن اڳتي بم اڇلڻ شروع ڪيا. ڌرتي ڄڻ آڳ ۾ رجي رهي هجي. مون اٿندڙ گئس ۽ ٻاهر جي گرميءَ کان بچڻ لاءِ، ٿيلهي مان ٽوال ڪڍي آلو ڪيو ۽ پنهنجو منهن اگهيو.
هاڻ هوائي جهازن مان بندوقون ڇٽي رهيون هيون، جن هوا کي به ٻوڙو ڪري ڇڏيو هو. پنهنجي پناهه گاهه جي اوٽ ۾ مون سڪون سان سگريٽ دکايو. گولا زمين جي مٿاڇري تان ٿيندا مون ڏانهن آسانيءَ سان پهچي سگهيا ٿي. مون سگريٽ مان وڏا ڪش هنيا ۽ اوڏي مهل دونهان ڪڍندي مون کي اڻ مئي خوشي ۽ سڪون محسوس ٿيو. سگريٽ منهنجي ٿڪاوٽ ختم ڪري ڇڏي ۽ مون ۾ بي انتها حرڪت پيدا ڪئي. مون کي لڳو ته آءٌ مورچي مان ٽپ ڏئي ٻاهر نڪري آزاد فضا ۾ ٽپا ڏئي رهيو آهيان. پر اڃا ڪجهه دير انتظار ڪرڻو پئجي ويم. دشمن زمين تي لهڻ لاءِ، تياري ڪري رهيا هئا. پنهنجن تجربن مان مون کي خبر هئي ته دشمن هميشه لهڻ کان اڳ، ڊپ وچان انڌا ڌنڌ بمباري ڪندا آهن. مون کان هاڻي رهيو نٿي ٿيو. مون کي، گذريل رات ياد پئي، جڏهن آءٌ دشمن جي سرچ لائيٽ جي روشنيءَ کان پاڻ کي لڪائي به رهيو هوس، ۽ کاهي به کوٽي رهيو هوس. ائين ڪندي مان ماندو ٿي پيو هوس، پر پوءِ به مون پنهنجي کاهي کوٽي پوءِ ئي ساهه پٽيو. سپاهيءَ واري زندگي ۾، منهنجي اها هڪ نه وسرندڙ رات هئي. مون سخت ۽ ٺوٺ ڌرتيءَ ڏانهن نهاريو. هن ڌرتيءَ جو چپو چپو، مون کي زندگي جي هر گهڙيءَ ۾ ياد پوندو.
پنهنجي جيجل جي آزاديءَ لاءِ، مون پنهنجي پيار کي وساري ڇڏيو. سچ پچ ته، مسلسل ٻارنهن ڪلاڪ پنهنجي مورچي لاءِ کوٽائي ڪيم. انهي ڏکئي ۽ ٿڪائيندڙ ڪم جي دوران، آءٌ هڪ ڀيرو مايوس به ٿيس. وسندڙ گولين مون کي مجبور ٿي ڪيو، ته ساهي نه پٽيان. ۽ هاڻي اها پناهه گاهه دشمن جي گولن ۽ بمن کان منهنجو بچاءُ ڪري رهي هئي. ها! اها پناهه گاهه منهنجي ماءُ ئي ته هئي، جنهن جي هنج ۾ مونکي ڪيڏو نه سڪون ملي رهيو هو. مون پنهنجا هٿ مورچي جي ڀت تائين آندا، ٿڌاڻ منهنجي هٿ کي ڇهي ورتو. مورچي جي ڀتين تي آڱريون ڦيريندي، مون ابدي خوشي محسوس ڪئي. لنگهه مان داخل ٿيندڙ روشني، کن پل لاءِ مورچي ۾ سوجهرو ٿي ڪيو. منهنجي ذهن ۾ هڪ خيال اڀريو. مون بي اختيار 200 جو انگ، مورچي تي ڪوريو.
ها، هن مورچي سميت، منهنجي کوٽيل مورچن جو تعداد هاڻي ٻه سؤ ٿي ويو هو ۽ هي مورچو انهن سڀني مورچن ۾ مون لاءِ سڀ کان ڏکيو ثابت ٿيو هو. سخت پورهئي کان پوءِ کوٽيل هن مورچي ۾، آءٌ پنهنجي ڳوٺ کان ڪوهين ڏور ويٺو هوس. مون کي پنهنجي هٿن سان کوٽيل، ٻه سؤ مورچن ۾ آرام ۽ اوجاڳي ۾ گهاريل، ٻه سؤ راتيون ياد آيون ۽ انهن کي ياد ڪندي، آءٌ پنهنجي خيالن ۾ گم ٿي ويس. بم جي هڪ ڌماڪي منهنجي خيالن کي ٽوڙي ڇڏيو. آلي مٽي منهنجي مورچي ۾ اچي ڪري. شايد هوانهو مون کي مدد لاءِ سڏي رهيو هو. آءٌ کليل ٻه دستي بم ۽ رائفل هٿ ۾ ڪري ريڙهيون پائيندو، مورچي جي لنگهه تي آيس. پهرين ٿوري دير لاءِ آسپاس جو جائزو ورتم، ۽ پوءِ اٿي بيٺس ته سج جي تيز روشني، مون تي وسي وئي. هوانهو مون کي ڏسي پڇيو:
”تون ڇالاءِ ٻاهر نڪتو آهين؟“
”تو جو مدد لاءِ ياد ڪيو.“ مون وراڻيو.
”شايد ڌماڪي سبب اُٿيل مٽي تنهنجي مورچي ۾ ڪري آهي، تنهنڪري تنهنجي ذهن ۾ اهو خيال پيدا ٿيو هوندو ته، اها مٽي مون اڇلي آهي. آءٌ بلڪل ٺيڪ آهيان، ۽ اڃا مون کي مدد جي ڪابه ضرورت ڪانهي.“ هوانهو ٿيلهي مان پٽي ڪڍندي وراڻيو. منهنجي نظر هن جي زخم تي پئي.
”ته زخم رسيو اٿئي.“
هوانهو کٻو هٿ مٿي کنيو ۽ چيو: ”ڪا ڳالهه ناهي معمولي ئي ته زخم آهي.“ ائين چوندي هن پٽي کولي ۽ زخم تي ٻڌي.
”پٽي جلدي پنهنجو اثر ڏيکاريندي.“
”تون هاڻي مورچي ۾ هليو وڃ.“ هوانهو مورچي ۾ گهڙي ويو. مون چؤطرف نهاريو. رڳو دونهون ئي دونهون هو، جيڪو ڌرتيءَ جي سيني کان، آسمان ڏي اٿي رهيو هو ۽ پريان، اسان جي پلٽڻ پوزيشن سنڀاليو بيٺي هئي. هڪ بم بلڪل مورچي جي ويجهو اچي ڪريو ۽ ان آسپاس جي ڇانڀن ۽ وڻن کي، پاڙان اکوڙي ڇڏيو. مون سڪون جو ساهه کنيو ۽ مٿي آسمان ڏانهن نهاريو، جنهن ۾ جيٽ ڊوڙي رهيا هئا. اهي تمام اوچو اڏامي رهيا هئا. اوچتو اوڀر کان، رات جهڙا ڪارا هوائي جهاز ظاهر ٿيا.
”ٽين بمباري“ مون ڏاڍيان چيو. هوائي جهازن هڪ چڪر لڳايو ۽ ان کان پوءِ، انڌا ڌنڌ بم وسائڻ لڳا. ڌماڪن ڌرتيءَ کي لوڏي ڇڏيو ۽ مون کي لڳو ته اهو زلزلو اسان کي ڌرتيءَ تان کڻي، آسمان تي اڇلي ڇڏيندو. مون پنهنجي ٽنگن کي، مضبوط جهليو ۽ ڪوشش ڪئي ته جيئن زمين تي نه ڪران.
بمباري هاڻي بند ٿي چڪي هئي. مون منهن تي چڙهيل دز اگهي، ۽ پنهنجا هٿ پناهه گاهه جي ڀتين تي ڦيريا. ڀتين تي وڏا وڏا ڏار پئجي ويا هئا ۽ مورچي جو لنگهه پڻ تباهه ٿي چڪو هو. اڃا ٿورڙي دير مس گذري هوندي جو، وري بمباري شروع ٿي وئي. بم ايترو ويجهو پي ڪريا جو مون کي لڳو ته، شايد هيءَ پناهه گاهه منهنجي وڌيڪ حفاظت نه ڪري سگهندي ۽ آءٌ شايد ختم ٿي وڃان.
مون هيلتائين، کوڙ هنڌن تي مورچا کوٽيا هئا. سامونڊي علائقن تي، سنون سڌن پٽن ۾، يا وري اوڀر جي رت جهڙي ڳاڙهي مٽيءَ ۾. هر جنگ جي ميدان ۾، مون پناهه گاهه کوٽي ۽ هر پناهه گاهه منهنجي لاءِ انيڪ ۽ نه وسرندڙ يادگيريون ڇڏي ٿي وئي. مون کي جياندهه جهڙي ارڏي ڌرتي ياد پئي. جتي مون اتان جي ڳوٺاڻن سان لونار جو ڏڻ ملهايو ۽ اتي منهنجي هڪ گوريلا عورت سان ڏيٺ ٿي، جنهن مون سان گڏجي جنگ لڙي ۽ جيڪا پوءِ منهنجي مڱ به بنجي وئي. ۽ هاڻ آءٌ ان ڌرتي تي وڙهي رهيو آهيان، جيڪا منهنجي اباڻي ڌرتيءَ کان ڪوهين ڏور آهي. جنهن بابت مون ڪڏهن سيني ۾ سوچيو به نه هو. ڌرتي ماءُ کي پيل غلاميءَ جي زنجيرن، مون کي هت آندو، ۽ هن پناهه گاهه سڄي رات، منهنجي ائين حفاظت ڪئي جيئن ماءُ، پنهنجي سڪيلڌي کي هنج ۾ وٺندي آهي. هي پناهه گاهه منهنجي زندگيءَ جو حصو بنجي وئي هئي. مون کي محسوس ٿيو ته هيءَ ڌرتي منهنجي ٻي ماءُ آهي. ٿوريءَ دير ۾، جڏهن دشمن هن ڌرتيءَ تي لهندا ته، آءٌ سينو تاڻي سندن مقابلو ڪندس ۽ کين نيست و نابود ڪندس. آءٌ هن ڌرتي جي هڪ هڪ انچ لاءِ لڙندس، ڇاڪاڻ ته هيءَ اسان جي ڌرتي آهي. غدارن جي ناهي.
ويڙهاڪ جهاز پويان هيليڪاپٽر ڇڏي ويا، جيڪي اسان جي مٿان چڪر ڏئي رهيا هئا. منهنجي مورچي ۾ اوچتو مٽيءَ جو لپو اچي ڪريو. مون پويان نهاريو. اسڪواڊ اڳواڻ هوانگ، وڻ جي پويان بيٺو هو. منهنجي نهارڻ تي هن ڳالهايو: ”مون کي پڪ آهي ته هو جلد ئي هتي لهندا. ڌيان ۽ احتياط سان ڀلي ڀت آڌر ڀاءُ ڪج. دستي بم اڳواٽ رٿيل منصوبي هيٺ جيئن ئي بگل وڄي ته اڇلائجان. جيڪڏهن ڪو مورچي ۾ گهڙي اچي...، هوانگ سنگين هوا ۾ لهرائي ۽ مرڪيو. ڳالهه کي جاري رکي هن مون کي چيو: ”تنهنجي پناهه گاهه اڃا ڪافي مضبوط آهي. ڇا ائين ڪونهي؟ اسان کي هن ڌرتيءَ جو ٿورو مڃڻ گهرجي، جنهن اسان جي بي انتها بمباريءَ ۾ به حفاظت ڪئي. هوانهو کي به اطلاع ڏي.“
مون هوانهو جي کاهيءَ ڏي مٽي اڇلائي. هن منهن ڪڍي ٻاهر نهاريو. مون کيس اسڪواڊ اڳواڻ جي حڪم کان آگاهه ڪيو. مون اڃان ڳالهه ختم ئي مس ڪئي جو، ويڙهاڪ هوائي جهاز آسمان ۾ ظاهر ٿيا ۽ هيٺ بم ڪيرائڻ لڳا. هڪ بم منهنجي پناهه گاهه جي ڪنڊ وٽ ڪريو. مون کي کٻي هٿ ۾، ڪا شيءِ لڙڪندڙ لڳي. چيچ هٿ کان ڪٽجي چڪي هئي ۽ فقط کل جي ذري هٿ سان ڳنڍيل هئي. مون نفرت مان، هوائي جهازن ڏي نهاريو ۽ چيچ کي پنهنجي اصل جڳهه ڏي آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. پر نه لڳي سگهي جنهن ڪري کيس ڪٽي زخم کي پٽي ٻڌي ڇڏيم.
جهازن جو هڪ سيلاب هو، جيڪو مسلسل بم وسائيندو رهيو. جيئن ئي آءٌ پناهه گاهه ۾ بيٺي اسڪواڊ اڳواڻ ۽ هوانهو کي صورتحال کان باخبر رکي رهيو هوس ته، هڪ جهاز دونهين دار بم اڇليو ته جيئن جهازن جي هيٺ لهڻ لاءِ، جڳهه پيدا ڪري سگهي.
”ٺيڪ آهي هاڻي صورتحال رخ مٽائيندي.“ مون اطمينان محسوس ڪيو. دشمن کي اها ڄاڻ نه هئي ته هو چئني طرفن کان گهيريل هو. مون ٻه هينڊ گرنيڊ ڪڍي، پناهه گاهه جي منهن تي رکيا. رائفل کي لوڊ ڪري، سنگينن جو رخ دشمنن ڏانهن ڪيم ۽ انتظار ڪرڻ لڳس.
جهاز هاڻي زمين کان فقط پنجن ڇهن فوٽن جي بلنديءَ تي، اڏامي رهيا هئا. دشمن هينڊ گرنيڊ اڇليندا هيٺ لٿا. هنن ٽي قطارون ٺاهيون. ڪمانڊر شرابين وانگر حڪم ڏيئي رهيو هو. ڇاڪاڻ ته کين پڪ هئي ته سندن بمباري اسان جن مورچن کي تباهه ڪري ڇڏيو هوندو.
”توهان کن پل ۾ تباهه ٿي ويندا“ مون چپن ۾ ڳالهايو. منهنجي حالت هاڻي برداشت کان ٻاهر هئي. مون گرنيڊ کي مضبوطيءَ سان هٿ ۾ جهليو. اسان جي اسڪواڊ تي حملا ڪيا. مون ويجهو دشمن جي جٿي تي هڪڙو گرنيڊ اڇليو. پوءِ ٻيو اڇليو پوءِ...... اسان جا فوجي نهايت ڦڙتائيءَ سان گوليون هلائڻ لڳا.
”هاڻي گهيري ۾ آڻيندڙ نيٽ ڇڪڻ گهرجي.“ مون خيال ڪيو. دشمن جون متيون منجهي پيون هيون. جيئن اسان نيٽ ڇڪي، دشمن ۾ ٽاڪوڙو مچي ويو. مون گاهه تي ريڙهيون پائيندڙ غدار تي گولي هلائي. هو ٿوري دير لاءِ ڦٿڪيو ۽ پوءِ سدائين لاءِ ليٽي پيو. جيئن ئي بگل وڳو، اسان جا فوجي مورچن مان نڪري آيا. آءٌ به ٽپ ڏيئي مورچي مان نڪري آيس. مون اسڪواڊ اڳواڻ هوانگ ۽ هوانهو کي ڏٺو، جيڪي ڌڙاڌڙ مشين گنن مان فائر ڪري رهيا هئا. دشمن جا فوجي ڊزنن جي حساب سان ڪرندا ٿي ويا. اسان جو اسڪواڊ ائين اڳتي وڌي رهيو هو، جيئن ٻوڏ جي موسم ۾ ميڪانگ نديءَ ۾ لهرون اٿنديون آهن! هي هڪ طوفان هو. فقط ڏهن منٽن ۾ جنگ جي ميدان ۾ ماٺ ڇائنجي وئي.
اسڪواڊ اڳواڻ منهنجي ويجهو آيو. مون کيس ڀاڙيتو فوجيءَ کان ڦريل گن ڏني. منهنجي کٻي هٿ تي پٽي ڏسي چيائين.
”زخمي ٿيو آهين.“
”ها منهنجي چيچ بم سان ڪٽجي وئي آهي پر اڃا به رائفل هلائي سگهان ٿو.“
هو ڀاڙيتو فوج جي ڪمانڊر جي لاش وٽ رڪيو ۽ نمي ان جي کيسي مان دستاويز ڪڍي، پنهنجي کيسي ۾ وڌائين. ۽ مون ڏانهن مڙي حڪم ڏنائين: ”جنگي قيدين کي ڪئمپ ڏانهن وٺي وڃ.“
”اسان جي يونٽ ۾ منهنجي ڊيوٽيءَ جو ڇا ٿيندو؟“
ڇا مون کي هنن کي ڪئمپ تائين وٺي وڃڻو پوندو؟“ مون مايوس ٿيندي پڇيو.
اسڪواڊ اڳواڻ ناڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو. ”تون کين اڳئين جٿي تائين پهچائي واپس موٽي اچجانءِ.“
مون مرڪي ڏنو. اسڪواڊ اڳواڻ به مرڪيو. آئون جنگي قيدين ڏانهن ويس، جيڪي جهنگل ۾ بي ترتيب بيٺا هئا.
سج جي گرمي دشمن جي لاشن کي ساڙي رهي هئي. منهنجي پيرن هيٺان زمين جلي رهي هئي.
آءٌ ۽ منهنجا ڪجهه ساٿي جنگي قيدين تي پهرو ڏئي رهيا هئاسين. پريان مشين گنن جا آواز اچي رهيا هئا، جن جوش ۽ ولولو پيدا ٿي ڪيو.
جنگي قيدين کي کڻندڙ جٿو، چئين بجي شام جو پهتو. آءٌ قيدي حوالي ڪري، ٻيهر پنهنجي ڊيوٽيءَ تي پهتس. هوانهو ان وقت ماني کائي رهيو هو.
”ڇا صبح جو وڏي حملي جو پروگرام آهي؟“ هوانهو ڪنڌ لوڏيو.
”هي فائرنگ جا آواز ڪٿان پيا اچن؟“
”اسان جي يونٽ مان“ هوانهو جواب ڏنو.
”ڪا خبر پيئي؟“
”هنن ٻن ڪمپنين کي تباهه ڪري ڇڏيو ۽ اسان هڪ کي“ هن پنهنجي آڱر مٿي کڻندي چيو.
”هڪ بٽالين جي خاتمي کان پوءِ، مون کي ڊپ آهي ته اسان سان وڙهڻ لاءِ دشمن وٽ ٻيا ڪي فوجي نه بچيا هجن. جي ائين آهي ته مون کي ان جو سڄي ڄمار ڏک رهجي ويندو. ڇا منهنجي وڃڻ کان پوءِ هنن بمباري ڪئي؟“
”ها......“
مون چؤطرف نهاريو. مشڪل ئي سان ان جڳهه کي سڃاڻي سگهيس. بمن ۽ راڪيٽن، سڀني وڻن کي تباهه ڪري ڇڏيو هو. ائين پي ڀاسيو ته زمين تي ٽريڪٽر گهمي ويو هجي.
”ڇا ڪو زخمي ٿيو؟“
هوانهو هائوڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
پنهنجي مورچي ڳولڻ ۾ مون کي ڪافي وقت لڳو. پناهه گاهه جو لنگهه تباهه ٿي چڪو هو. آءٌ مورچي ۾ اندر گهڙيس، ان جو تر آلو ٿيو پيو هو، پر ڀتيون اڃا ٺيڪ حالت ۾ هيون.
اڃا آءٌ مورچي کي جاچي رهيو هوس ته، اسڪواڊ اڳواڻ جو آواز ڪن تي پيم: ”ڪوچ لاءِ تياري ڪريو.“ ان کان اڳ جو آءٌ ڪو سوال ڪريان هن چيو: ”اميد آهي ته جنهن هنڌ هلون ٿا اتي دشمن گهڻي تعداد ۾ ايندو.“
اسان جو يونٽ روانو ٿيو. هڪ دفعو اسان وري اڻ ڏٺل ڌرتيءَ ڏانهن روانا ٿياسين. اتي آءٌ پنهنجو 201 مورچو کوٽيندس. جيڪو منهنجي سڄي رات لاءِ وفادار ٿي رهندو. ۽ منهنجو بچاءُ ڪندو ائين، جيئن ماءُ پنهنجي ٻار کي هنج ۾ کڻندي آهي. اتان به آءٌ پنهنجي ڌرتيءَ جي غدارن کي هڪالي ڪڍندس. آءٌ تيستائين بندوق ڦٽي نه ڪندس، جيستائين منهنجي جيجل ڌرتي، آزادي ۽ عظيم آدرش نه ٿي ماڻي. جيستائين جيجل تان غدارن ۽ ديش دروهين جو خاتمو ٿي نه ٿو وڃي
***