توکي مرڻ گهرجي...!؟
جنوريءَ، موسم جو رنگ ئي بدلائي ڇڏيو هو. ميرانجهڙي آسمان هيٺ، دنيا به ميرانجهڙي ڏيکائي ٿي ڏني. ماڻهو ڪم ۾ رڌل ٿي نظر آيا. گهٽيون اٻاڻڪيون ۽ ماڻهن کان وانجهيون هيون. شاهه بلوط جي ڊگهن وڻن هيٺان پيار ونڊيندڙ دليون ڏسڻ ۾ نٿي آيون. مسجدون ۽ جهرڻا ويران ٿي ويا هئا. تفريح ۽ گڏجاڻين جون جڳهيون، جتي ٻارڙا اُونهاري ۾ اچي رانديون رونديون ڪندا هئا، هاڻي اتي زندگيءَ جا ڪي به رنگ نه هئا. پر چشما پوءِ به صفا ويران نه ٿيا هئا. گهڻو ڪري هر ڏينهن، ڪنهن نه ڪنهن ويل ڪو نه ڪو سڄي ڏينهن جي کاپي لاءِ، اتي پاڻي ڀرڻ ويندو ئي هو.
ڌرتتي ٽاڻي، هڪ ڇوڪرو جيڪو جهرڻي تي پاڻي ڀرڻ لاءِ ويو هو، گهٽين مان رڙيون ڪندو ڊوڙندو گذريو: ”آغا درشن گذاري ويو!! آغا درشن گذاري ويو!!“
آغا درشن انهيءَ پاڙي جو ڄاتل سڃاتل پخالي هو. هن جي ڄمار لڳ ڀڳ پنجاهه ورهيه هئي ۽ کيس ڪاري گول ڏاڙهي هئي. هو ان ڄمار ۾ به جانٺو جوان لڳندو هو. هو پنهنجي زال ۽ ٻن ٻارن سان، انهيءَ پاڙي ۾ هڪ جهڳيءَ ۾ رهندو هو.
معمولي اُپت سبب، سندس گذارو مشڪل سان ٿيندو هو. ٻه ڊٻا ۽ هڪ ڪنواٺي، جنهن جي ڇيڙن ۾ گهنگهرو ٻڌل هوندا هئا هن جي ڪل ميڙي پونجي هئي. هو پاڻيءَ جي ڪنواٺي ڪلهي تي کڻي، هر روز پرهه ڦٽيءَ کان پاڙي ۾ هوڪو ڏيڻ شروع ڪندو هو.
”پاڻي وارو، آيو پاڻي وارو.“ سندس هلڻ سان ڪنواٺي ۾ ٻڌل گهنگهرو ماحول ۾ موسيقيءَ جون لهرون اڀاريندا هئا.
هن جو گجندڙ آواز پاڙي جي هڪڙي ڪنڊ کان، ٻي ڪنڊ تائين، پڙاڏو ڪندو پهچندو هو. جن به گهر ڌياڻين کي، پاڻيءَ جي ضرورت هوندي هئي اهي کيس سڏينديون هيون. ”آغا درشن هڪ ور ڏي“ ”ٻه ور“ ”ٽي ور.“ ۽ پوءِ آغا درشن چشمي تان پاڻي ڀرڻ لاءِ جبل تي چڙهي ويندو هو ۽ پاڻي ڀري گهرن تائين پهچائيندو هو. چشمي کان گهرن ۽ گهرن کان چشمي تائين، هو ڪئين ور ڪندو هو. اهو سندس روز جو معمول هو. هن کي پاڻيءَ جي هر چڪر جا، ٽي ”ڪرش“ ملندا هئا. ايتري آمدنيءَ مان، پنهنجي ضرورتن جو پورائو ڪرڻ ائين هو جيئن، سئيءَ سان کوهه کوٽجي. انهيءَ اپت مان چئن ڄڻن جو پيٽ ڀرڻ هن لاءِ ناممڪن هو. پر هو پوءِ به خدا جا شڪرانا بجا آڻيندو هو. سندس زال گل ناز کي، هفتي ۾ ٽي يا چار دفعا، مختلف گهرن ۾ پورهئي جو ڪم ملي ويندو هو. جنهن مان هوءَ، پنهنجي مڙس جي محدود آمدنيءَ ۾، معمولي واڌارو ڪندي هئي. هو گهر ۾ پڪائيءَ سان پاڻي کپائيندي هئي ته جيئن، سندس مڙس واڌو پاڻي وڪڻي، ڪجهه سرس ڏوڪڙ ڪمائي سگهي.
۽ هاڻي! اوچتو ئي اوچتو سڀ ڪجهه ختم ٿي ويو. آغا درشن جي موت جو ڪارڻ، هاڻي ڪو راز به نه رهيو هو. ڪنواٺي جو وزن نه سنڀاليندي، هن جو پير ترڪي ويو ۽ منهن ڀر وڃي پٿرن تي ڪريو. ڪنهن ٿي ڄاتو ته، هو ايترو جلد مري ويندو؟ هو پٿرن کان به سخت جان هو، پر ڪنهن ٿي ڄاتو ته پٿر سندس ميڄالو ئي ڪڍي ڇڏيندا؟ شايد سخت جان ۽ مضبوط ماڻهو ائين ئي ٽٽندا آهن؟ شايد ان قسم جي ماڻهن کي، اهڙوئي موت نصيب ٿيندو آهي؟
گل ناز پنهنجي مڙس جي موت جي خبر ٻڌندي ئي، ڄمي پارو ٿي وئي. ڇا اها هن جي سهاري بنجڻ جي سزا هئي؟ يا اها سندس گناهن جي سزا هئي؟
”او خدا“ ايڏو ظالم نه ٿيءُ. پر هي ته هڪ حادثو هو. هن حادثي جا ته اکين ڏٺا شاهد هئا، جن ٻڌايو ته هن جو پير ترڪي ويو هو. هرڪو ان نموني مري سگهي ٿو.
ها! شايد هرڪو ان نموني مري سگهيو ٿي، پر اهي پويان پنهنجي ٻارن ٻچن جي لاءِ، ڪجهه ڇڏي ويا ٿي، گهٽ ۾ گهٽ ايترو جو ٻارن جي گذاري لاءِ، گهڻو نه ته به ڪافي هو. درشن آغا جيڪا پنهنجي خانداني موڙي ڇڏي، اها هئي هڪ ڪنواٺي ۽ ٻه ڊٻا.
’گل ناز هاڻي ڪيئن ڪنديئين؟‘ هن گهڻو ئي سوچيو، پر ڪو به فيصلو نه ڪري سگهي. هن لاءِ پنهنجو ۽ ٻن ٻارن، جن مان هڪ جي ڄمار نو سال ۽ ٻئي جي ڇهه سال هئي، گذارو ڪرڻ مشڪل هو. هن کي مشڪل سان هفتي ۾ ٻه يا ٽي ڀيرا، ڪپڙن جي ڌوئڻ جو ڪم مليو ٿي. هاڻي هوءَ ان ڪمائيءَ مان ڪيئن ٻن ابهم ٻارن جي ڪک ڀري سگهندي؟ اڳ ته پاڻي به هٿ تي هو، هاڻ پاڻي ڪٿان ايندو؟ گهڙيءَ پل ۾ سڀ ڪجهه بدلجي ويو. هن سوچيو ٿوري يا گهڻي پاڻي سان ڪهڙو ٿو فرق پوي؟ هن کي جيڪڏهن سنهو ٿلهو ڪو ڪم ملي وڃي ته پوءِ ڪا پرواهه ناهي. پاڻي جنهن سان هن کي ڪيڏو نه پيار هو. اهو هاڻي هن لاءِ ڌڪار جوڳو هو. هن کي ان جي وهڪري ۾ ويساهه گهاتي ۽ دشمني ڏيکائي ڏيڻ لڳي.
جيڪڏهن ڪنهن به گهر ۾ قضيو ٿي پوي ته پوءِ فوري طور تي ان گهر ۾ ڪوبه ڀاتي چلهه ٻارڻ يا رڌ پچاءُ جو، ڪو نه سوچيندو. پهرين شيءِ جيڪا ان حالت ۾ گهرجي ڀاتين کان وسري ويندي آهي اها هوندي آهي ماني. ۽ ايئن وڌ ۾ وڌ، چاليهه ڪلاڪ يا ٻائيتاليهه ڪلاڪن تائين ٿئي ٿو، ۽ جيئن ئي پيٽ ۾ وڍ پوڻ شروع ٿين ٿا، ۽ چپ خشڪ ٿي وڃن ٿا ته، گهر جي ڀاتين مان ڪو چوي ٿو: ”اسان کي ماني کائڻ گهرجي.“ ۽ ماني کائڻ سان وري زندگي معمول تي اچي ويندي آهي ۽ ائين ئي زندگيءَ جو وهڪرو جاري ساري رهي ٿو.
قضئي واري گهر ۾ رسم و رواج مطابق، همدرديءَ طور پاڙي وارا هڪ يا ٻن ڏينهن تائين ماني موڪلي ڏيندا آهن. گل ناز ۽ سندس ٻارن لاءِ پهرين ماني اڇي بنگلي جي مالڪ، رئيس آفندي موڪلي. بنگلي جي بيهڪ مان ئي ظاهر هو ته، ان ۾ رهڻ وارا تمام مالدار هئا. آغا درشن جي مرڻ جي ٻئي ڏينهن، ٻنپهرن جو هڪ نوڪرياڻي اڇي بنگلي مان نڪري، گل ناز جي جهڳيءَ ۾ داخل ٿي. سندس ٻنهي هٿن ۾ کاڌي جو هڪ وڏو ٿالهه هو، جنهن ۾ قسمين قسمين کاڌا، تريل گانگٽ، پڪل ڪڪڙ، رڌل گوشت، پلاءُ ۽ مٺائي، وغيره رکيل هئا.
ان ڏينهن حقيقت ۾ ڪنهن به کائڻ نه ٿي چاهيو. ڀلا جنهن جي گهر ۾ قضيو ٿي وڃي، ان جي ڀاتين کي ماني ڪيئن وڻندي؟ پر جيئن ئي نوڪرياڻي ٿالهه تان پوش هٽايو ته سڀني جو روح رسڪي ويو. چپ چاپ سڀ اچي تڏي تي ويٺا. شايد ان ڪري جو اڳ ڪڏهن به هنن اهڙو عمدو کاڌو ڪو نه کاڌو هو، يا شايد ان ڪري جو سندن خواهشن کي، ڪافي گهاءَ رسيل هئا. پر اصل ۾، عمدي کاڌي سڀني کي وات ۾ پاڻي آڻي ڇڏيو. منجهند جي ماني کائڻ کان پوءِ، هو وري رات جو تڏي تي گڏ ٿيا ۽ ٻنپهرن جي بچيل مانيءَ جو چسڪو ورتن.
ٻي ڏينهن، ٻي پاڙيسري ماني موڪلي. اهو سلسلو ٽي چار ڏينهن هليو. پر پوءِ جيڪو کاڌو آيو ٿي اهو اڇي بنگلي جي کاڌي جي ڀيٽ ۾ تِڇ برابر هو. ان هوندي به اهي کاڌا جيڪي سندن گهر ۾ رڌجندا ٿي آيا، ٻاهران آيل کاڌا انهن کان هزار بار سٺا هئا. جيڪڏهن اهو سلسلو لڳاتار جاري رهي ها ته، گل ناز ۽ سندس ٻارن کي سڄي ڄمار آغا درشن جي موت جو غم، وسري وڃي ها. پر جڏهن کاڌي جا ٿالهه اچڻ بند ٿيا، ۽ اهي ڪوئلا هڪ يا اڌ سير، جيڪي هو ماني پچائڻ لاءِ گهرائيندا هئا، خريد ڪرڻ جي سگهه نه ساري وٺي نٿي سگهيا، تڏهن هنن محسوس ڪيو ته، سندن ڏک ڪڏهن به نه ختم ٿيندڙ آهي ۽ ان پيڙا جو ڪو انت ناهي.
پهرئين ڏينهن، جڏهن ماني اچڻ بند ٿي ته، هنن گهٽين ۾ پيرن جي ٺپ ٺپ ٻڌي انهيءَ اميد سان در ڏانهن ڊڪ پاتي ته شايد ڪو مانيءَ جو ٿالهه پوش سان ڍڪيو انهن ڏانهن کنيو پيو اچي. پر هنن ماڻهن کي معمول مطابق انهن گهٽين مان پنهنجي ڪم سانگي لنگهندي ڏٺو. رات جو مانيءَ مهل پيرن جي ٺپ ٺپ هنن جو ڌيان نه ڇڪايو، ڇاڪاڻ ته، هنن ڄاڻي ورتو هو ته هاڻ هنن ڏي ڪير به ماني نه موڪليندو پر هن کي، اڳي جيان پاڻ ماني ٺاهڻي پوندي. گذريل ڪجهه ڏينهن کان، هنن تمام عمدي قسم جو کاڌوکاڌو هو. تنهنڪري هنن لاءِ، گل ناز جي هٿن جي رڌل پٽاٽن جو اڻڀو ٻوڙ کائڻ، ڏاڍو ڏکيو هو. پر هنن ۾ ڪجهه پچائڻ جي پهچ به ته نه هئي. هو. آخر ڪري به ته ڇاٿي سگهيا. ٽن چئن ڏينهن تائين، جيستائين گهر ۾ ٿورو سيڌو سامان هو، هنن کي لانگهو ڪاٽڻو نه پيو. پر پوءِ وارا ڏينهن هنن کي ڏکيا ڏسڻا پئجي ويا. انهن ڏينهن ۾ هنن بچيو کچيو بصر، سڪل ليما ۽ ٻيو جيڪي ڪجهه هِتي هُتي نظر آين، پيٽ کي ڇاٻ ڏيڻ لاءِ پئي واپرايو ۽ نيٺ اهو ڏينهن به آيو، جڏهن گهر جا سڀ ٺڪر ۽ ٿانوَ خالي هئا. انهيءَ ڏينهن هو ٺلهن آنڊن لنگهڻ سمهي رهيا.
ٻيو ڏينهن به پاڻ سان لنگهڻ کڻي آيو. ڌرتتيءَ جي وقت ننڍڙي ٻارڙي رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون. ”امان آنڊا ٿا وٽجن!“ ”پٽ ٿورو صبر ڪر، ڪو نه ڪو ته سڏ ورائيندو.“ ماءُ وراڻيو. بک هنن کي بيحال ڪري ڇڏيو هو. هنن پنهنجو پاڻ کي ٻوڏار ۾ محسوس ڪيو. انهيءَ ڪري هنن ليٽڻ بهتر سمجهيو. ليٽڻ سان هنن کي ائين لڳو ته ڄڻ هو خواب ڏسي رهيا هجن. هنن اڳيان ڪنهن مهل سائي ته ڪنهن مهل ڳاڙهي رنگ جا دائرا ڊهن ٺهڻ لڳا. هنن جا ڪن پڙاڏي جيان وڄڻ لڳا.
ٻئي ڏينهن گل ناز هڪ خواب لڌو. هن ڏٺو ته گهٽيءَ ۾، ڪو ڪپڙا ڌوئڻ واريءَ جي تلاش ۾ هو. ’گل ناز کي ٻڌائي ڇڏجانءِ ته هو صبحاڻي ڪپڙا ڌوئڻ اچي.‘ گل ناز جنهن کي، پاڻيءَ کان نفرت ٿي چڪي هئي سا هاڻي آتي هئي ته هو ان قسم جو ڪو آواز ٻڌي. پر گهٽيءَ ۾ لنگهندڙ ماڻهن گل ناز کي ڪم تي گهرائڻ لاءِ سوچيو به نه هو. اٽلندو سڀني جي اها وائي وات ”غريب عورت پريشانيءَ ۽ ڳڻتيءَ ڪري هاڻي ويچاري ڪنهن به ڪم ڪرڻ جي قابل نه رهي آهي.“
ان ڏينهن صبح جو، ڪنهن به اٿڻ جو نه سوچيو، هنن جي اکين آڏو ماني ڦرڻ لڳي. ننڍڙو ٻارڙو هر هر چئي رهيو هو. ”ڏس! امان! اها ماني پئي وڃي.“ هن ائين هٿ ڦهلايو ڄڻ هو ان مانيءَ کي جهپڻ چاهيندو هجي.
’ڪيترو نه عمدو کاڌو آهي. ڪيڏي نه منجهس خوشبوءِ آهي...‘
وڏي ڇوڪري کاڌي جي بدران مٺائي ڏٺي. هن سوچيو ته هو ڪيترو نه هٻڇي هو، جو هن ٿالهه ۾ آيل سڀ مٺائي هڪ ئي ويلي تي کائي ڇڏي. هاڻي جيڪڏهن ٻيهر مٺائي ملي وڃي ته هو ان مان گهڻن ڏينهن تائين پيٽ جي باهه ٿڌي ڪندو.
گل ناز بستري تي ليٽندي پنهنجن ٻارن جا آواز ٻڌندي رهي.
هن پنهنجا چپ ڀڪوڙي ڇڏيا جيئن کانئس درد وچان رڙ نه نڪري وڃي. سندس اکين مان لڙڪ ٽمي ڳلن تي ڪري رهيا هئا. گهر کان ٻاهر گهٽيءَ ۾، زندگي اڳي جيان، روان دوان هئي. هيءَ گهٽي جنهن ۾ هن زندگي جا ڪئين سال گذاريا هئا، ان ۾ ٿيندڙ چرپر ۽ اٿندڙ آواز کيس سمجهه ۾ اچي رهيا هئا.
دروازو زور سان بند ٿيو. ننڍڙو ڪيوٽ اسڪول وڃي رهيو آهي. هو هميشه اسڪول وڃڻ مهل زور سان دروازو بند ڪندو آهي. ان جي جڳهه تي سندس وڏو ڀاءُ سليمان هجي ها ته، دروازو آهستي بند ڪري ها. ٻنهي ڀائرن جي طبيعت ۾، ڪيڏو نه فرق آهي. ۽ هاڻ گهٽيءَ مان پوڙهي عورت جي ٺپ ٺپ جو آواز اچي رهيو آهي. هوءَ ٻوڙ ٻاڙي وٺڻ وڃي رهي آهي. ۽ هاڻ تحسين آفندي، گهٽيءَ مان لنگهي رهيو آهي. هو حجامڪو ڌنڌو ڪندو آهي. هو هميشه هن وقت دڪان کولڻ لاءِ گهٽيءَ مان لنگهندو آهي ۽ هاڻي گهٽيءَ مان حسن لنگهي رهيو آهي. هو ادريس آغا جو پوٽو آهي. هو تيستائين هن گهٽيءَ مان چڪرلڳائڻ بس نه ڪندو جيستائين هن جي شادي، سندس پسند جي ڇوڪريءَ سان نه ٿي آهي. ۽ هي اسڪول ماستر جي هلڻ جو آواز آهي ۽ هي موچي فضل الله ڳالهائيندو گهٽيءَ مان وڃي رهيو آهي. ۽ هاڻ سيمل بي لنگهي رهيو آهي، جيڪو انڪم ٽيڪس آفيسر آهي. ۽ هاڻ ڊبل روٽي وارو، هوڪو ڏئي گذري رهيو آهي. هو هميشه هن وقت ايندو آهي. گهوڙي جي ٻنهي پاسن کان ٻڌل ٿيلها ڊبل روٽين سان ڀريل هوندا اٿس.
ڊبل روٽين وڪڻڻ واري جو هوڪو پهرين، وڏي ڇوڪري ٻڌو ۽ هن پنهنجي ننڍي ڀاءُ ڏانهن نهاريو، ٻنهي جون اکيون پاڻ ۾ مليون. ننڍڙي ٻارڙي ڀڻ ڀڻ ڪئي. ”ڊبل روٽي!“ هوڪو هاڻي ويجهو اچي رهيو هو. گل ناز اٿي پوتي اوڍي ۽ فيصلو ڪيو ته، هو گهورڙيئي کان ٻه ڊبل روٽيون اوڌر تي وٺندي ۽ جڏهن ڪپڙن جي ڌوپ مان پئسا ملندا، ته کيس واپس ڪندي. هن ڄاڙيءَ تي هٿ رکيو، ۽ ڪجهه سوچي وري دروازو بند ڪري ڇڏيو. هن جو سمورو ڌيان هوڪي ڏي هليو ويو. آواز جيئن جيئن ويجهو ايندو ويو، تيئن تيئن سندس همت جواب ڏيندي وئي. آواز جڏهن باقي ڪجهه وکن تي رهجي ويو ته، هن بي ڌڙڪ دروازو زور سان کوليو.
هن جون اکيون، جيئن پوءِ تيئن ڦهلجي ويون. ڊبل روٽين سان سٿيل ٿيلها، زمين سان لڳي رهيا هئا. ڊبل روٽيون بلڪل سنهي اٽي مان ٺهيل هيون. ڊبل روٽيون، بلڪل تازيون ۽ نرم هيون. انهن کي ڪيڏو نه خوبصورتيءَ سان ٺاهيو ويو هو. انهن کي کائيندي ڪيڏو نه مزو ايندو!! هڪ وڻندڙ خوشبو هن جي نڪ مان داخل ٿي، نڙي مان ٿيندي جسم ۾ لهي وئي. گل ناز ڳيت ڏني. ڄڻ ته هُو پنهنجو وات کولي ڪجهه چوڻ چاهيندي هجي. گهورڙيو زور سان هوڪو ڏئي رهيو هو. ”ڊبل روٽيءَ وارو، آيو ڊبل روٽيءَ وارو.“ هوءَ اتي ئي پنڊ پهڻ ٿي بيهي رهي، ۽ ڊبل روٽيءَ سان ڀريل ٿيلها ڀرسان لنگهندي ڏسي رهي هئي. ماني خدا جي رحمت سان ڀرسان لنگهي رهي هئي. پر هن هٿ نه ڦهلايو. گهوڙو آهستي آهستي، پڇ لوڏيندو گهٽيءَ مان وڃي رهيو هو. گل ناز خدا حافظ!
در بند ڪري هوءَ واپس ڪمري ڏانهن وئي. هوءَ ٻارن ڏانهن نهارڻ جي همت ساري نه سگهي، جيڪي آسوندي اکين سان ڏانهنس نهاري رهيا هئا. اوچتو ئي اوچتو خالي هٿين هئڻ سبب هن پاڻ کي شرمندو محسوس ڪيو. جهڳيءَ ۾ ماٺ ڇانيل هئي. ڪنهن ڪجهه به ڪو نه ڪڇيو. وڏي ڇوڪري اکيون پوري ڇڏيون ته جيئن هو پنهنجي ماءُ جا خالي هٿ ڏسي نه سگهي ۽ هن پنهنجو منهن ٻئي پاسي ڦيرائي ڇڏيو. ننڍڙي ڇوڪري به ساڳيو عمل ورجايو. هن پنهنجا پير پاجامي ۾ هڻي ڇڏيا ۽ پنهنجون ٻانهون گنديءَ ۾ لڪائي ڇڏيون. هن پاڻ کي ائين لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي ڄڻ، هوءَ پنهنجو پاڻ کي ٺلهائپ ۽ سکڻائپ ۾ گهلڻ چاهيندي هجي. هوءَ ٽٽل ڦٽل اڳڙين جيان، نظر اچي رهي هئي. جهڳيءَ جو ماحول بلڪل سنجيدو ٿي ويو ۽ خاموشي وڌندي ٿي ويئي. اڌ ڪلاڪ تائين ڪنهن به چرپر ڪانه ڪئي ۽ نه ئي ڪا ٻڙڪ ٻاهر ڪڍي. نيٺ ننڍڙي ٻارڙي کان رهيو نه ٿيو. هن بستري مان ئي ڳالهايو.
”امان! او امان!!“
”جي پٽ؟“
”منهنجي اکين اڳيان اوندهه ڇائنجي ويئي آهي.“
”پٽ دل نه لاهه“
”آءٌ مري رهيو آهيان. سچ پچ ته مري رهيو آهيان.“
وڏي ڇوڪري اکيون پٽيون، ۽ پنهنجي ڀاءُ ڏي نهاريو. ننڍڙو ڇوڪرو خاموش هو. هن جي ڳلن ۾ کڏون پئجي ويون هيون ۽ هن جو جسم رت ڇڏي ويو هو. گل ناز وڏي ڇوڪري کي اشارو ڪيو. ٻئي ماءُ پٽ جهڳيءَ کان ٻاهر نڪري آيا. گل ناز آهستي ڳالهايو. ”تون بوڊس کان رکال تي سيڌو وٺي اچ.! چئجانس ته اسان جلد ئي پئسا موٽائي ڏينداسين.“
ڇوڪري جي بدن تي ڪپڙا اهڙا ته سنها هئا جو اهي سيءَ جي دٻ جهلي نه سگهيا. هن جي ٽنگ ۾ ست ڪو نه هو، ۽ هن کي ڀتين کي ٽيڪ ڏيئي، آهستي هلڻو ٿي پيو. نيٺ هو جبل تي واقع دڪان تي پهچي ويو، دڪان کي گرم رکڻ لاءِ، ڪنڊ ۾ چلهه پي ٻري. ڇوڪرو ٻين گراهڪن جي وڃڻ جو انتظار ڪرڻ لڳو ته جيئن، سيٺ سان اڪيلائيءَ ۾ ڳالهائي سگهي. گرمائش هن کي ڏاڍو سرور ٿي پهچايو. جڏهن دڪان مان سڀ گراهڪ هليا ويا ته. هو سيٺ وٽ ويو ۽ کيس سيڌو تورڻ لاءِ چيو، هن ايئن چوندي، پنهنجي کيسي ۾ هٿ ڦيرايو ڄڻ ته، انهن مان پئسا ڪڍندو هجي ۽ پوءِ اهو ظاهر ڪندو هجي ته، پئسا ته کيس گهر وسري ويا هئا. ٿورو گهٻرائجي هن ڳالهايو ”سيٺ! آءٌ پئسا گهر وساري آيو آهيان. ٻاهر ڏاڍي ٿڌ آهي، آءٌ سڀاڻي جڏهن ايندس ته، توهان جا پئسا کڻي ايندس.“
بوڊس ڇوڪري جي اٽڪل کي سمجهي ويو. هن چشمي مان نهاريندي چيو: ”تون ڪيڏو نه ڏٻرو آهين جنهن وٽ گهر ۾ پئسا هوندا آهن، اهو ڏٻرو ٿيندو ناهي. پهرين پئسا کڻي اچ پوءِ سيڌو کڻي وڃ.“
ڇوڪرو ڏاڍو شڪي ٿيو، ۽ روانو ٿي ويو. بوڊس پنهنجي زال ڏانهن نهاريو ”ويچارا غريب“ هن چيو: مون کي رحم ٿو اچي. انسان ڌرتيءَ تي ڪيڏي نه ذليل زندگي گهاري ٿو.“
ڇوڪري کان هاڻ ٻاهر جي ٿڌ برداشت نٿي ٿي، پاڙي جي ڪنڊ تي واقع اڇي گهر جي چمنيءَ مان دونهون اٿي رهيو هو. هن گهر ۾ رهندڙ ماڻهو، ڪيترا نه خوش هئا. هو پنهنجي گهر ڏانهن جيترو به تکو ڊوڙي سگهيو ٿي ڊوڙيو. هن جا ڏند ٿڙڪي رهيا هئا، ۽ سڄو بدن ڪنبي رهيو هو. گهر ۾ داخل ٿي، هن پنهنجي ماءُ ۽ ڀاءُ سان ڪجهه به نه ڳالهايو. هن جي خالي هٿن، کين سڀڪجهه اڳ ۾ ئي ٻڌائي ڇڏيو هو. هن رلي کنئي جنهن مان، هن لاءِ اڃا گرمائش ختم ڪو نه ٿي هئي ۽ تڏي تي ليٽي پيو.
گل ناز پنهنجي پٽ کي ڊڄندڙ اکين سان ڏسي رهي هئي. ڇوڪرو مسلسل ڏڪي ۽ رڦي رهيو هو. ڏڪڻي هڪ ڪلاڪ کن هلي، ۽ پوءِ بخار ويڙهي ويس. اکيون ڏرا ڏئي ويس ۽ ٿوري ساعت ۾ بت ساهه ڇڏي ويس. گل ناز ڇوڪري مٿان رلي لائي، ۽ پنهنجن ٿڌن هٿن سان سندس ٻرندڙ پيشاني کي، ٿڌي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
شام تائين گل ناز جهڳيءَ ۾ هيڏانهن هوڏانهن چڪر ڪاٽڻ لڳي. هوءَ منجهي پئي، هن کي سمجهه ۾ نه پي آيو ته هوءَ ڇا ڪري. هوءَ ڪيڏي مهل جهڳيءَ ۾ آئي ٿي ته ڪيڏي مهل ٻاهر ٿي نڪتي. هن خالي ۽ وساڻيل اکين سان، گهر جي ڀتين، ڇت ۽ ٽٽل فرنيچر ڏي نهاريو. جلد ئي هن محسوس ڪيو ته، هن کي بک جو احساس ختم ٿي ويو هو. شايد ائين گهڻي ٿڌ سبب ٿيو هو. يا بک سبب آنڊا سڪي ۽ سسي ويا هئا.
هاڻي سج لهي چڪو هو. اوندهه پاڻ سان، اڻ کٽ خزانا کڻي آئي هئي. ڇوڪري ڏانهن نهاريندي، هن کي اوچتو خيال آيو ’ڇا ڪو به اهڙو ڪونهي جيڪو هن وقت ۾ مدد ڪري؟‘ هن کي ياد آيو ته شاهي بازار ۾ هڪ ڪٻاڙيءَ جو دڪان هو جيڪو پراڻيون ۽ استعمال ٿيل شيون خريد ڪندو هو. هاڻ ته رات پوڻ سبب، اهو به بند ٿي چڪو هوندو. هن ڪمري ۾ هيڏانهن هوڏانهن هلي پاڻ کي آٿت ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ نيٺ بيمار پٽ جي ڀرسان، اچي ويهي رهي.
وڏي ڇوڪري جو بخار، جيئن پوءِ تيئن وڌندو ويو. گل ناز بلڪل خاموش ۽ پنڊ پهڻ بڻيو، نينگر ڏانهن نهاري رهي هئي. ننڍڙي ڇوڪر کي بک سبب، ننڊ نه ٿي آئي. هُو اکيون کولي پنهنجي وڏي ڀاءُ ڏانهن نهاري رهيو هو. وڏو ڇوڪرو ڪنجهي رهيو هو، ۽ بخار جي سبب لڇي ۽ ڦٿڪي رهيو هو. هن جو آرام حرام ٿي چڪو هو. نڙي خشڪ ٿي وئي هئس ۽ اکين سان ڏسڻ جي باوجود به هن کي ڪجهه به نظر نٿي آيو. ننڍڙو ڇوڪرو پنهنجي هنڌ مان، لڳاتار وڏي ڀاءُ ڏي گهوري رهيو هو. جڏهن وڏي ڇوڪري وري بخار سبب وڦلڻ شروع ڪيو ته هو، هنڌ مان اٿي ويٺو ۽ تمام جهيڻي ۽ نٻل آواز ۾، ماءُ کان پڇيو ”امان! ڇا ادا مري ويندو!؟“
عورت ڏڪي وئي. هن ڊپ هاڻين اکين مان پنهنجي ننڍڙي پٽ ڏي نهاريو. ”پٽ ائين ڇو ٿو چوين.“ ننڍڙو ڇوڪرو ماءُ جي اکين کي ڏسي، هڪ منٽ لاءِ ماٺ ۾ ٻڏي ويو ۽ ويجهو اچي ڀاءُ کان لڪائيندي پنهنجي ماءُ جي ڪن ۾ آهستي چيو.
”امان جي ادا مري ويندو ته اڇي بنگلي وارا پاڻ کي ماني موڪليندا.!!؟؟
***