مهاڳ
پر جڏهن زاهد مون ڏانهن پنهنجي ناول جو مسودو اماڻيو ۽ جڏهن مون ان کي پڙهيو ته ناول بابت پهريون تاثر منهنجي ذهن تي اهو تري آيو ته زاهد ڪاميابيءَ سان ناول کي ڪيئن پايه تڪميل تي پهچايو!؟ پر جڏهن ناول جي ڪردارن ۽ واقعي تي غور ڪيم ته زاهد جي فن ۽ ڪم تي يقين به آيم ۽ انتهائي خوشي به محسوس ٿي جو ناول جا ڪردار ۽ واقعا زاهد جي ڄڻ پنهنجي زندگيءَ سان جڙيل محسوس ٿيا. ائين لڳو ڄڻ زاهد پنهنجي زندگيءَ جي مخصوص وقت جي خيالي ڪردارن ذريعي حقيقي ڪٿا بيان ڪئي هجي.
بنيادي طرح ناول هڪ لاطيني زبان جو لفظ آهي جنهن جي لغوي معنيٰ نيون شيون/نئون/انوکو ۽ ناول جي ادبي وصف ڪجھ هن ريت آهي.
ڊگھو خيالي نثر جيڪو انوکن خيالي ڪردارن ذريعي نيون شيون/ واقعا / قصا بيان ڪري ۽ انسان ذات جي مخصوص وقت جي وهنوار کي پيش ڪري.
ادب ۾ ناول جي هڪ جدا حيثيت ۽ سرشتو آهي ۽ ڪن وٽ بيان. ناول جون ڪيتريون ئي شاخون آهن جھڙوڪ ناوليٽ، ناويليا، ناول آف سينسبلٽي، ناول آف دي سول، هسٽاريڪل ناول وغيره. 18 صدي ۾ جڏهن ناول لکڻ شروع ٿيو ته ان وقت ناول حقيقت جي اپٽار بيان ڪندا هئا ۽ گڏوگڏ رومانس به ملندو هو. 19 هين صدي تائين ناول (Romance and Realism) کي گڏوگڏ کڻي هلندو رهيو، پر 20 هين صدي ۾ ناول آرٽ جي اثر ۾ رهيو ۽ جيتوڻيڪ آرٽ جي اثر هيٺ اچي ڌنڌلائجي ويو، ممڪن آهي ته ناول جي اهڙو موڙ وٺڻ جي ڪري اڄ ناول نه رڳو اسان وٽ پر پوري دنيا ۾ ناپيد ٿيندو پيو وڃي، ڇو جو ڪو وقت هو جو يورپين ۽ ترقي يافته ملڪن ۾ سمنڊ ڪناري آبادين ۾ ناول وڏي شوق سان پڙهيا ويندا هئا ۽ اسان وٽ به بڙ جي ڇانو ۾ ويهي ناول پڙهڻ جو مزو ورتو ويندو هو. فطرت سان هم آهنگ ٿي ناول جو مزو ٻيڻو ٿي ويندو پر اڄ ناول کي پڙهڻ وقت جو ذيان سمجھيو وڃي ٿو!! آخر ڇو؟ ٺيڪ آهي مشيني (internet) ڪتابن جي جاءِ والاري آهي پر پوءِ به ڪتابن جو وڪرو گھٽيو ناهي. ادب جون ٻيون صنفون اڄ به پڙهيون وڃن ٿيون. ته پوءِ ناول پڙهندڙن جو تعداد ڇو گھٽبو ٿو وڃي؟ اهو سوال سڀني ساڃاهه وندن لاءِ غور ۽ فڪر جو محور هجڻ گھرجي.
جس آهي پياري زاهد کي جنهن سنڌي ناول کي جيئارڻ جي قابل ذڪر ۽ قابل داد ڪوشش ڪئي آهي ۽ اگھور ننڊ ۾ ورتل سنڌي ناول کي جنجھوڙيو آهي. زاهد جو هي ناول بنيادي طرح (novel of soil) جو هڪ (master print) آهي. جنهن ۾ مک ڪردار ”خالد“ جي فطرت مخالف جدوجھد بيان ڪيل آهي.
زاهد جو هي ناول (semi fiction) جو بهترين نمونو آهي. جنهن ۾ ڪردار ۽ واقعا (totally fictionalized) ناهن. بلڪه هن ناول ۾ ڪافي حقيقي واقعا ۽ تخليقي واقعا فرضي ڪردارن ذريعي پيش ڪيا ويا آهن. هيءُ ناول حقيقت ۽ تخليق جو خوبصورت سنگم آهي.
ناولسٽ دراصل هڪ سائنٽفڪ هوندو آهي جھڙي طرح سائنٽسٽ تجربن جي بنياد تي مشاهدو ڪري نتيجن تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. اهڙي ريت ناولسٽ به سماج جا سائنسدان هوندا آهن. جيڪي سماج جي نبض تي هٿ رکي مستقبل ۾ جھاتي پائيندا آهن. اهڙي طرح اسان جي ناول نگار کي به هڪ سائنٽسٽ واري اک ڌار ۾ کپي، موجوده حالتون جھڙي طرح جڙي رهيون آهن. هن ناول ۾ به زاهد ان سائنٽسٽ واري اک جو ڀرپور استعمال ڪيو آهي.
زاهد ڪو پهريون صحافي ناهي، جنهن ”ناول“ لکيو هجي. ان مد ۾ ڪيئي نالا ڳڻائي سگھجن ٿا، جن ناول تي طبع آزمائي ڪئي آهي. 19 هين صدي جي مشهور ناول نگار ”ڊڪنس“ جا گھڻي ڀاڱي ناول ته صحافتي ڪردارن تي لکيل آهن، زاهد جي ناول جو مک ڪردار به صحافتي دنيا سان واڳيل پسجي ٿو.
زاهد راڄپر جو سادي انداز ۾ لکيل هي ناول هڪ طرف سنڌي سماج جي اوڻاين، ٿڪاين کي ظاهر ڪري ٿو ته ٻئي طرف هڪ صحتمند تفريح به فراهم ڪري ٿو. ناول ايتروئي دلچسپ آهي ۽ پڙهڻ وقت توهان کي وقت جو احساس ئي نه رهندو ۽ اهائي ڪامياب ناول جي نشاني آهي جو توهان ناول ۾ پاڻ کي وڃائي ويهي رهو.
زاهد جي ناول جي مختلف (Aspects) تي لکي مان ناول جي رڌم ٽوڙڻ نه ٿو چاهيان، توهان پاڻ ئي ناول پڙهي فيصلو ڪيو ته ناول دلچسپ آهي يا نه؟ ممڪن آهي ته توهان مونسان سهمت ٿيو يا نه، پر زاهد جوهيءُ ناول دراصل سنڌي ناول جي پذيرائي ڏانهن وک آهي. اهو زاهد جو پهريون تجربو آهي ۽ ڪافي حد تائين هو ان ۾ ڪامياب به ويو آهي، زاهد کي پنهنجي اها مشق اڳتي به جاري رکڻ گھرجي ته جيئن سنڌي ناول جي کوٽ کي پورو ڪري سگھجي.
سچل ڀٽي
سکر