باب ارڙهون
وقت گذرڻ سان حالتن ڦيرو کاڌو ۽ وري ڪراچيءَ جون حالتون سازگار ٿي ويون ته خالد ڪراچيءَ ڏانهن اڏام ڪندي ويرم ئي نه ڪئي، پر هن دفعي خالد سان ڪو ٻيو دوست گڏ هو، صدر پهچي اتان محمود آباد پهچڻ لاء ٽئڪسي ۾ چِڙهيا، ٽئڪسي ۾ ويٺي هنن پاڻ ۾ ڪچهري ڪندي ڪراچي جي حالتن بابت خيالن جي ڏي پٺ پئي ڪئي، ته نيٺ ٽئڪسي واري کان به رهيو نه ٿيو ۽ کين چيائين ته سنڌي ۾ اوهان جون ڳالهيون ٻُڌي ڏاڍي خوشي ٿي آهي، جو هاڻي وري سنڌي ڪراچيءَ ڏانهن وري رهيا آهن. هن کين چيو ته ڀلي سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ اڃان به وڌي جيئن بکن ۾ پاهه ٿي سنڌي ماڻهن کي ڪراچيءَ جو رستو لڀي پوي. انهن ڏينهن ۾ واقعي سنڌ ۾ پاڻي جي سخت کوٽ هُئي لکين ايڪڙ زمين پاڻي جو ڦڙو به نه ملڻ ڪري بنجر بڻجي وئي هُئي ۽ هاري بيروزگار ٿي ويا هُئا، انهن جو پڙهيل لکيل نسل مزدوري ڪرڻ لاءِ تيار نه هو، جنهن ڪري انهن پڙهيل لکيل ماڻهن ڪراچيءَ ڏانهن اڏام ٿي ڪئي.
خالد ٽئڪسي واري کي چيو ته ادا اهڙي پٽ ته وات مان نه ڪڍي باقي اجتماعي طرح سنڌ جون حالتون گهڻيون تبديل ٿيون آهن، سنڌي ماڻهو پهريان فوج ۾ ڀرتي نه ٿيندا هُئا، مگر هاڻي فوج ۾ ڀرتي لاءِ قطارون لڳي وڃن ٿيون ۽ ڀرتي لاءِ سفارشون ڪرائين ٿا..
ٽئڪسي ڊرائيور جنهن پنهنجو نالو حيات علي ٻڌايو ۽ کين ٻڌايو ته هو 1986 کان وٺي ڪراچي ۾ رهي ٿو، هن جو ڀاءُ به لساني جهيڙن ۾ مارجي ويو هو ۽ ڪيترا ئي ڀيرا هن جي گاڏي وڳوڙين ساڙي ڇڏي هئي، بکن ۾ باهه ٿيندي به هن ڪراچي نه ڇڏي هُئي. خالد سوچيو ته هڪ اهو ٽئڪسي ڊرائيور، جنهن پنهنجي ايتري تباهي ٿيڻ باوجود به ڪراچي نه ڇڏي هُئي ته ٻئي پاسي هي ڪائنر هئا جيڪي ڀڄي هليا ويا هئا ڪراچيءَ کي ائين نڌڻو ڪري، پر حيات علي جيترا ڪيترائي سرفروش هئا جن ڪنهن به صورت ۾ ڪراچي نه ڇڏي هُئي.
خالد ڪراچيءَ ۾ وري به اخبارن ۾ ڊيوٽيءَ سان لڳي چڪو هو، پر هاڻي نه وري اهو فقير محمد لاشاري هو نه وري ان جي اخبار جاڳو....
ريلوي ڪالونيءَ جو نقشو ئي مٽجي ويو هو، مين چوڪ تي سلمان ڀائي جي ڪئبن به نه هُئي، پڇا ڪرڻ تي ڀر واري دڪاندار خالد کي ٻڌايو ته سلمان ڀائي کي گهڻو وقت اڳ ئي غداري ڪرڻ جي سزا ۾ ماريو ويو هو. هنن سوچيو ته سلمان ڀائي هنن جي زندگي بچائيندي پنهنجي زندگي قربان ڪري ڇڏي هُئي. هڪڙا اهڙا به انسان هُئا، جن ڪراچي ۾ پنهنجو رت ڏئي ٻين جي زندگي ٿي بچائي ته ٻيا وري انسانن جي روپ ۾ لڪيل خونخوار جانور به هُئا، جيڪي هر وقت خون جا پياسا هُئا.
خالد ان ئي دڪان واري کان پڇو ته پوءِ ڀلا سلمان ڀائي جا گهروارا ڪٿي آهن، توهان کي ڪا خبر چار.. ؟ کيس چيائين مون کي انهن بابت خبر ناهي، سلمان ڀائي جي موت کان پوءِ جهٽ ئي اُهي هتان لڏي هليا ويا هئا، ڪيڏانهن ڪابه خبر ناهي. سلمان ڀائي جي ياد کين تڙپائي وڌو هو.
سلمان ڀائي جون يادون سندس سوين احسان سڀ کان وڏو احسان هنن جي زندگي بچائڻ ۽ ان ئي الزام ۾ موت قبولڻ......سچ پچ ته اهڙا ماڻهو انسان جي روپ ۾ فرشتا ٿين ٿا. خالد سوچن ۾ گم ٿي ويو کيس ڪراچي جي ماضيءَ جا انيڪ پراڻا قصا ياد ايندا رهيا ۽ هن جا قدم شاهين ڪمپليڪس وٽان گذرندا، پي سي هوٽل کان ٿيندا شيرٽن هوٽل جي پٺئين ڀر واري ڪالوني ڏانهن وڌندا رهيا، ڦاٽڪ ڪراس ڪري اڳتي وڌيو ته هوا سان گڏ نڪ ۾ گهڙي ويندڙ بدبوءِ هن کي اطلاع ڪيو ته هاڻي ڪراچي اندر هڪ ٻي ڪراچي جيڪا غريبن جي آهي ان ۾ داخل ٿي چُڪو آهين. ان وقت خالد کي هڪ گاني جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو، سڃاتل لڳس ۽ هن جا پير ان گاني جي آواز کي ڳولڻ لاءِ وڌڻ لڳا جيئن ويجهو ٿيندو ويو تيئن گاني جا ٻول چٽا کيس سمجهه ۾ اچڻ لڳا. نج ٻهراڙي جي ٻولي، آواز جلال چانڊيي جو.... ۽ ٻول هئا
جلال چانڊيي جو اهو ڪلام هڪ مال جي واڙي مان اچي رهيو هو. تڏهن خالد کي ٽئڪسي ڊرائيور جي چيل ڳالهه چٽي سمجهه ۾ آئي هئي ته ”سنڌي جڏهن بک جو مُنهن ڏسندا، تڏهن ڪراچيءَ جي مالڪي ڪرڻ لاءِ نڪري ايندا“. اڄ واقعي سنڌي ڪراچيءَ ۾ جام اچي رهيا آهن، اهو ئي خواب هو جيڪو ڪامريڊ محمد موسي، محمد جمن ۽ هنن ڏٺو هو، جنهن جي ساڀيان ٿي رهي آهي. پر شايد ان جي مڪمل ٿيڻ کي وقت لڳي. ان ئي خيالن ۾ بيٺو هيو ته اوچتو هن جي پٺيءَ تي ڪنهن هٿ رکيو، هن کان اصل ڇرڪ نڪري ويو، ڪنڌ پوئتي ڪري ڏٺائين ته ڪو ڄاتل سڃاتل چهرو هيو، جيڪو هن جي پٺيان بيٺو هو، ڪير؟ ڪير؟ هيءُ؟ اڃا اُهي جملا هن جي ذهن ۾ گردش ڪري رهيا هُئا، ته ان چيس اڙي ڀوڪ! نه ٿو سڃائين ڇا؟
اڙي! تون حبو حوالي تون؟
ها!ها! مان آهيان حبو حوالي.
ائين چئي خالد کي معيارون ڏيڻ ۾ شروع ٿي ويو. يار توهان سڀني مون کي وساري ڇڏيو؟
نه نه يار اسان توکي ڪيئن ٿا وساري سگهون پر حادثا اهڙا ٿي ويا جو، ڪو ڪيڏانهن ويو ته ڪو ڪيڏانهن ويو. خالد کيس ٻڌايو.
خالد پڇيس ته ٻڌاءِ هاڻي ڪهڙو ڪم ڪار ٿو ڪرين؟ ۽ ها تو واري رن ٻار ڄڻڻ بند ڪيا يا نه؟
کيس چيائين ته ماشاالله 10 ٻارڙن جي ماءُ آهي ۽ مان هاڻي ڪمپيوٽر آپريٽر مان سب ايڊيٽر ٿيس هاڻي وري اسٽاف رپورٽر آهيان. بس ٺٺ آهن، وزيرن ۽ آفيسرن سان ياريون آهن پنهنجون.
خالد کان پڇيائين ته تون ٻڌاءِ هاڻي ڇا ڪرڻ جو پروگرام اٿئي؟
خالد چيس ته باقي زندگي ڌرتيءَ لاءِ ارپي آهي.
خالد جي ڳالهه ڪونه سمجهيو. کيس چيائين ڌرتيءَ کي زندگي؟
خالد چيس ته ها مون پنهنجي زندگي ڌرتيءَ لاءِ وقف ڪئي آهي ۽ مون فيصلو ڪيو آهي ته هاڻي ڪراچي ڪنهن به صورت ۾ نه ڇڏبي ۽ سنڌي ماڻهن ۾ تنظيم جي مضبوطي لاِءِ ڪامريڊ موسي ۽ محمد جمن جي ڇڏيل ڪم کي ٻيهر هٿ ۾ کڻبو ۽ تڪميل تائين پهچائبو، اهو ڪم جيڪو بنا ڪنهن جو خون وهائڻ جي ڪرڻو آهي، پرامن، قومي، عوامي، ثقافتي، طبقاتي جدوجهد..........ان ۾ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي خوشحالي جو راز سمايل آهي. جيڪو ڪنهن به صورت ۾ پورو ڪرڻو آهي.
کيس چيائين ته اڙي ڀوڪ مان وري توکي ڪڏهن اهو ڪم ڪرڻ کان جهليان ٿو. پر هينئر حل ته توکي ماني کارايان گهڻي وقت کان پوءِ مليا آهيون ۽ ها مان به توسان هر حال ۾ گڏ آهيان، پاڻ کي ڪنهن به صورت ۾ اڪيلو نه سمجهه، هڪ هڪ ٿي وري ڪراچيءَ ۾ گڏ ٿينداسين.
خالد کي اميد جا ڪرڻا چٽا نظر آيا ۽ هي وري ڪراچي ۾ سنڌي ماڻهن کي گڏ ڪرڻ واري ڪم ۾ جنبي ويا.