باب نائون
تو کان وسري ويو آهي ڇا؟ خالد، اقبال کي احمد واري ڳالهه ياد ڏياريندي چيو.
اقبال کين چيو ته، نه مون کان اها ڳالهه ناهي وسري. توهان فڪر نه ڪيو توهان بس تيار ٿيو، ماني کارائڻ منهنجو ڪم آهي، مون تي ڇڏيو.
پوءِ ته هنن ٻنهي به دير نه ڪئي. تيار ٿي ڪوارٽر کي تالو هڻي اقبال سان گڏ هلڻ لڳا. ٻاهر تيز هوا سان گڏ اٿندڙ مٽي هنن جو وک وک تي استقبال ڪري رهي هُئي ۽ هي دوست ڪچهري ۾ مڳن هئا. چندريگر روڊ ڪراس ڪري ڪلاٿ مارڪيٽ وارو رستو ورتن، ته کين احمد کي لڳل رات واري چماٽ ياد اچي وئي، احمد کي چيڙائڻ جي ڪوشش ڪندي ڏاڍو کليا. رستي ۾ هوٽلون، ڪيبنون سڀ بند هئا، رستن تان برياني، حليم ۽ برگر وارا به غائب هئا. انهن جي موجودگيءَ سان رستن تي رونشو هوندو آهي. پر رستن جي اداسي وڏي واڪي ٻڌائي پئي ته رمضان مهينو آهي ۽ ڪراچيءَ ۾ مسلمان رهندا آهن- هي سٽي ڪورٽس جي سامهون واري مندر ۾ داخل ٿيا. ان کان اڳ ئي هنن کي اقبال سمجهائي ڇڏيو هو. اتي ڪينٽين آهي۔
دروازي تي بيٺل شخص هنن کان پڇيو: آپ کون؟
خالد چيس پرڪاش، اقبال چيو رامو ۽ احمد چيو ته سندر داس، سنڌي لهجي ۾ نالو ٻڌي شايد هو به يقين ڪري ويو ته واقعي هندو هوندا. سو هنن کي ڪو نه روڪيائين. ڪينٽين جو ہال کچا کچ ڀريل هو. بس هڪ ڪنڊ ۾ ٽيبل تي ٽي ڪرسيون خالي پيون هيون ۽ هڪ ڪرسيءَ تي هڪ ڪراڙو شخص ويٺل هو، ڀورو مُنهن ۽ جسم ۾ ڪمزور ٿي لڳو ۽ پوڙهائپ ڪري جسم جي کل لڙڪي رهي هيس، وار صفا اڇا ۽ ڇڊا هيس ۽ سوچن ۾ گم نظر پئي آيو. هي کانئس اجازت وٺڻ کانسواءِ ئي ڪرسين تي ويهي رهيا. هو هنن کي تعجب مان ڏسڻ لڳو ۽ هي ٽئي ڄڻا پنهنجي ڪچهريءَ ۾ لڳي ويا. بيرو آيو ته اقبال کيس مانيءَ جو آرڊر ڏنو، پوڙهو شخص مسلسل هنن ڏي تڪي نهاري رهيو هو. سندس تڪڻ به عجيب پئي لڳو ۽ نيٺ خاموشي ٽوڙيندي هنن کان پڇيائين مسلمان آهيو؟ هنن کان ڇرڪ نڪري ويو، پاڻ سنڀاليندي خالد سوچيو ته ڪهڙو هاڻي ڪوڙ هڻانس. اهو سوچي چيائينس ته ها، نالي ۾ مسلمان، اصل سنڌي ۽ صوفي آهيون.
خالد کان سوال ڪندي چيائين نالي ۾ وري ڪيئن؟
خالد چيس ته انسان پيدا ته ننگو ٿئي ٿو، دين ڌرم کان خالي پر ڄمڻ کان پوءِ فوري طور تي ٻار جي ڪن ۾ آذان ڏيندي کيس ٻڌايو ويندو آهي ته ”تون مسلمان جي گهر ۾ پئدا ٿيو آهين“ سو اسان به ان حڪم جي بجا آوري آهيون. باقي پاڻ جهڙن کي پڙهڻ ته پورو ڪلمو به نه ٿو اچي. باقي صوفيت اسان سنڌي ماڻهن جي رڳ رڳ ۾ صدين کان سمايل آهي. پوڙهو شخص جيڪو صاف سنڌي ڳالهائي رهيو هو، شايد خالد جي ان جملي کان متاثر ٿيو، جنهن ڪري کانئن وڌيڪ حال احوال وٺڻ شروع ڪيائين. کانئن پڇيائين ته اصل ڪٿان جا آهيو؟ ڪراچي ڇو آيا آهيو؟ ڇا ڪندا آهيو؟ سوالن جي مٿان سوال ٿي ڪيائين ۽ خالد کيس سمورا احوال ڏنا ۽ کيس ٻڌايائين ته هنن مان فقط هڪ دوست اقبال کي سرڪاري نوڪري آهي. جيڪا به کيس اتفاق سان ملي آهي. باقي اسان ٻئي بيروزگار آهيون. ڪراچيءَ ۾ ڏاڍا ڌڪا ٿاٻا کاڌا آهن، پر نوڪري يا ڪو روزگار نه ٿو ملي. اهو ٻڌي وڏو ساهه کڻندي ان پوڙهي شخص کين چيو ته اهو سڀ ڪجهه اسان سنڌي ماڻهن جي پنهنجي ڪارنامن جو نتيجو آهي. اسان ۾ اتحاد ناهي. ڪالهه ورهاڱي وقت مذهبي فساد ڪرائي سنڌ جا شهر سنڌين کان خالي ڪرايا ويا ۽ اُتي ڌارين کي ترسايو ويو. اڄ ڪراچي شهر اسان جو هوندي به اسان جو ناهي. ڌاريا وسيلن تي قابض ٿي ويا آهن ۽ اسان اصل ڌرتيءَ ڌڻي ذلت ڀري زندگي گذارڻ تي مجبور آهيون. هاڻي ڪراچيءَ ۾ جيڪي ٿورا گهڻا سنڌي موجود آهن يا وري اچي رهيا آهن انهن کي روڪڻ لاءِ لساني جهيڙا ڪرايا پيا وڃن. اڄ وري 1947ع وانگر سنڌين کي ڪراچيءَ مان تڙيو پيو وڃي. جوانڙا آهيو، ڪجهه پنهنجي ڌرتيءَ جي مالڪي ڪيو. ان پوڙهي شخص جي خيالن هنن کي ڏاڍو متاثر ڪيو. ائين مختصر ۽ اوچتي ملاقات ۾ کين پنهنجائپ جو احساس ٿيڻ لڳو. خالد کانئس پنهنجو تعارف پڇيو ته ٻڌايائين ته هن جو نالو رام لعل آهي، اين جي وي اسڪول ۾ سنڌي مضمون جو استاد هو ۽ هاڻي رٽائرمينٽ جا ڏينهن گهاري رهيو هو. کيس ڪاڪو رام لعل چوندا آهن. هن کين ٻڌايو ته هو اڃا جوان ٿيو هو ته ورهاڱو ٿيو. سندس مٽ مائٽ فسادن بعد هتان لڏي هليا ويا. پر هن پنهنجي ڌرتيءَ سان ناتو نه ٽوڙيو ۽ اڄ هو اڪيلو رهجي ويو آهي. هن چيو ته مائٽن گهڻو ئي ممبئي هلڻ لاءِ چيو پر مون انڪار ڪندي چيومان ته ”پنهنجي ڌرتي ڪو نه ڇڏيندس. مرندس به هتي ته جيئندس به هتي“.
ڪاڪي چيو ته جيڪڏهن سنڌين ۾ بنا مذهبي مت ڀيد جي ٻڌي هجي ها ته اڄ اسان پنهنجي شهر ۾ ائين اوپرا نه هجون ها.
ايتري ۾ ماني آئي ۽ هنن ڪاڪي رام لعل کي مانيءَ جي صلاح ڪئي ۽ کين چيائين ماني هاڻي کاڌي اٿم گهڻو زور ٿا ڀريو ته پوءِ هڪ چانهه جو ڪوپ ئي پياريو.
ڪاڪي سگريٽ دکايو ۽ سندس سگريٽ جو دونهون لاٽ ٺاهي هال ۾ اڏامڻ لڳو ۽ هي ماني کائڻ دوران ڪاڪي سان ڪچهري به ڪندا رهيا. خالد ڏٺو ته ڪچهري کان اڳ مايوس ۽ پريشان حالت ويٺل ڪاڪو ڪچهري کان پوءِ ڄڻ جي پيو هو، خوشي سندس چهري تي رقص ڪرڻ لڳي هُئي، شايد ڀانئيائين ٿي ته هاڻي ڪراچيءَ جا مالڪ، مالڪي ڪرڻ لاءِ اچي رهيا آهن. هيڏن سارن سنڌي ماڻهن جي قتلن کان پوءِ به هو ڪراچي اچڻ کان نه ٿا ڊڄن. هنن کي به ڪاڪي رام لعل جي ڪچهري ڏاڍو متاثر ڪيو. ڄڻ ته گهڻي عرصي کان پوءِ سندن ايمان تازو ٿيو هو، ڇاڪاڻ ته ڪامريڊ موسيَ جي شهادت کان پوءِ هو ڏاڍا اُداس ۽ ڇڙوڇڙ هئا ۽ ڪامريڊ سنڌين لاءِ گڏجڻ جي هڪ پل هيو. جيڪا پل ڊهي پئي هئي ۽ هي پل جو متبادل ٺاهڻ ۾ ناڪام ويا هئا. پر ڪاڪي رام لعل جي ڪچهريءَ مان هنن کي اتساهه مليو ۽ جيئڻ جو حوصلو ۽ همت ملي.
ڪافي دير ڪاڪي رام لعل سان ڪچهري کان پوءِ موڪلائڻ جو وقت آيو ته ڪاڪو اداس ٿي ويو. تنهن تي خالد کيس چيو ته ڪاڪا پاڻ ڪراچي ڇڏي ڀڄنداسين ڪونه، ان ڪري وري ملڻ ٿيندو.
ڪاڪي يڪدم چيو؛ ”ها! ها! ڇونه- مان توهان کي هتي ئي هن ڪينٽين ۾ ملي ويندس“ ۽ پوءِ سندن ڪاڪي سان اڪثر ملڻ ٿيندو هو. هڪ ڪچهري دوران ڪاڪي ورهاڱي وقت ڪراچيءَ جي سنڌين سان ٿيل ظلم تان پردا هٽايا ۽ کين ٻڌايو ته سندس 50 ڄڻن تي مشتمل خاندان هو، چاچا، سئوٽ، ماسات انهن جو اولاد، پاڻ ۾ به هو پنج ڀائر هئا، هو ننڍي ۾ ننڍو هو، سندن ٽي ڀينر هيون. ڀينر ڀائرن جو لاڏليون هيون، هو سنڌ مدرسي ۾ پڙهندو هو ۽ سندس ڀائر ڪاروبار ڪندا هئا.
سڄو خاندان ڪاروباري هجڻ ڪري ڏاڍو سکيو ستابو هو. حويلي نما گهر هئا. گهر ۾ خوشيون ئي خوشيون هيون. پر اوچتو ورهاڱي واري خبر اسان مٿان وڄ وانگر ڪري هُئي. اسان پنهنجا گهر نه پئي ڇڏڻ چاهيا ۽ سڄي خاندان ڪراچيءَ ۾ رهڻ ۽ ڀرپور دفاع ڪرڻ جو فيصلو ڪيو هو. جنهن ڪري هر مزاحمت لاءِ تيار هئا. ورهاڱي دوران ڌارين جا ڪٽڪ اچي رهيا هئا، ڪيترائي هندو گهراڻا پاڻ مرادو لڏي ويا. جن نه لڏيو انهن کي لڏائڻ لاءِ شهر ۾ مذهبي فساد ڪرايا ويا. منهنجي ڀائرن ۽ چاچن جي دوڪانن ۽ ڪاروبار کي باهه ڏئي ساڙيو ويو هو. تنهن هوندي به اسان جي خاندان ڀڄڻ جي نه ڪئي. فسادين منهنجي چاچي پرڀومل ۽ منهنجي ٻن ڀائرن ڪيول ۽ جئه رام تي حملو ڪيو ۽ انهن کي بي درديءَ سان ڪُهي ڇڏيو. اهڙي واقعي اسان جي خاندان جا ارادا ڪمزور ڪري ڇڏيا ۽ خاندان لڏڻ ۽ نه لڏڻ جي سوچ آڌار ٻن حصن ۾ ورهائجي ويو. جنهن ڪري دفاع جي سگهه به ڪمزور پئجي وئي ۽ نيٺ منهنجا چاچا ۽ سئوٽ لڏي ويا. هڪ رات فسادين اسان جي گهر تي حملو ڪيو، اسان پاڻ ۾ وڃي بچيا هئاسين صرف 15 ڄڻا ۽ فسادي هئا 70 کان وڌيڪ، وڏو جهيڙو ڪيوسين. پر جهيڙي دوران فسادي موقع جو فائدو وٺندي منهنجي ٻن ڀينرن راکي ۽ مايا کي اغوا ڪري وڃڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. اسان کي خبر تڏهن پئي جڏهن جهيڙي ۾ ڪجهه ٺاپر آئي. ڏاڍي ڳولا ڪئي سين، پر ٻئي ڏينهن اسان کي پنهنجي جوانيءَ ۾ پير پائيندڙ ڀينرن جا ننگا لاش مليا، فسادين منهنجي ڀينرن جي لڄ لٽي، بريءَ طرح تشدد جو نشانو بڻائي ماريو هو. جڏهن عزتن تي هٿ پيا ته سڄي خاندان لڏڻ جو فيصلو ڪيو، انهن جي همٿ جواب ڏئي ڇڏيو هو، هو سڀ هليا ويا، امڙ مون کي ڏاڍيون منٿون ڪيون هلڻ لاءِ پر مان نه ويس ۽ کيس چيم ته ”هڪ امڙ جي آسيس لاءِ مان پنهنجي ڌرتي امڙ کي ڇڏي نه ويندس“ ڪاڪي کان ڳوڙها وهي آيا هئا ۽ هي ٽئي دوست خاموش هئا. هنن کي لفظ نه ٿي مليا جو ڪاڪي کي ڪا آٿت ڏين، ڪجهه وقت سڀ خاموش رهيا ۽ وڏا ساهه ڀريندا رهيا. ڄڻ اهو واقعو هنن ٽنهي جي خاندان سان ٿيو هجي- خالد سوچيو ته وڃ هيڏي قيامت کي پنهنجي اکين سان ڏسندي به هيءَ ڪاڪو الائي ڪهڙي مٽيءَ جو ٺهيل آهي جو پوءِ به پنهنجي ڌرتيءَ سان نينهن جو رشتو نڀائڻ لاءِ هتي ويٺو آهي. ڪاڪي سان وهيل ويل بابت سوچي هن جو دماغ ڦاٽڻ لڳي ٿو ۽ سوچي ٿو ته جي اڃا ڪجهه دير ڪاڪي جي سامهون ويٺو ته سندس دماغ واقعي به ڦاٽي پوندو. ڪاڪي کي ائين ڏکاري حالت ۾ ڇڏڻ تي به دل نه ٿي چين. ڇاڪاڻ ته تازو ئي سندس زخمن کي کوٽيو هئائون، جنهن ڪري سندس ماضيءَ جا زخم تازا ٿي پيا هئا. پر هو شخص هو جو ڪنهن پٿر جو ٺهيل هو ۽ يڪدم پاڻ تي ضابطو آڻيندي کين چيائين پٽڙئو هاڻي رات ٿي چڪي آهي، حالتون صحيح ناهن توهان پنهنجي گهر وڃو-
خالد کيس چيو ته ”ڪاڪا توهان کي ڏکاري حالت ۾ ڪيئن ڇڏي وڃون؟“.
کلي کين چيائين ”نه پٽ مون ان عذاب کي سالن تائين سانڍيو آهي ان ڪري هاڻي ان جو عادي ٿي ويو آهي، توهان ڪو به فڪر نه ڪيو“.
هي ڪاڪي کان موڪلائي اٿيا ۽ ڪاڪو ويٺو رهيو ۽ ڪنهن سوچ ۾ ٻُڏي ويو.
اهڙين حالتن جا انڪشاف ٻڌي هنن جو جيءُ جهرڻ لڳو، هنن ۾ هڪٻئي سان ڳالهائڻ جي سگهه نه رهي هئي، جنهن ڪري رات جي اونداهيءَ ۾ خاموشيءَ کي چيريندي اڳتي وڌندا رهيا. پنهنجي گهر ڏانهن، جيڪو گهر به هنن جو مستقل ناهي ۽ ڪڏهن اوس خالي ڪرڻو هين.
خالد سوچيو ته همت ڪري پنهنجو گهر ٺاهيون يا ڪراچيءَ مان پناهگير بڻجي تڙجي وڃون. اُهي ٻه منزلون هيون جنهن مان هنن کي هڪ جي چونڊ ڪرڻي هئي.
هنن جي وڃڻ کان پوءِ ان رات ئي ڪاڪي رام لعل جي طبيعت خراب ٿي وئي، سندس ڪو اوهي واهي هيو ڪو نه، جنهن ڪري پنچائت کيس سول اسپتال جي دل واري وارڊ ۾ داخل ڪرايو، جتي ڪجهه ڏينهن زندگيءَ سان جنگ ڪرڻ بعد ڪاڪو ديهانت ڪري ويو، پر هنن کي سندس اگني سنسڪار ۾ شامل ٿيڻ جو موقعو نه ملي سگهيو! ڇاڪاڻ ته هنن کي سندس ديهانت جي خبر نه پئجي سگهي هئي. هي به پنهنجي حالتن جي دائري ۾ قيد هئا، جنهن ڪري پورن 15 ڏينهن کان پوءِ هڪ ڏينهن کين خيال آيو ته ڪاڪي سان ڪچهري ڪرڻ هلجي، ٽئي دوست مندر واري ڪينٽين پهتا، ڪينٽين ۾ ڪاڪي رام لعل واري ڪرسي ۽ ٽيبل خالي پيل هئي، اڪثر هو هڪ ڪنڊ ۾ پيل ڪرسي تي هنن کي ويٺل ملندو هو، سگريٽ ڇڪيندي يا چانهن جي ڪوپ مان سرڪيون ڀريندي، ته ڪڏهن ڪڏهن ڪو رسالو يا اخبار پڙهندي.
اڄ ان جاءِ تي عجيب سناٽو هو، هنن ٽنهي ڄڻن ڪجهه وقت اتي ويهي انتظار ڪيو ته متان ڪاڪو ڪاڏي ڪم سان ويو هجي ۽ واپس اچي- پر انتظار جون حدون جڏهن ختم ٿيون ته هنن کي به اچي اُلڪي ورايو، ڇاڪاڻ ته ان ڏينهن هي سندس ماضيءَ جا زخم تازه ڪري اٿيا هئا. خالد جي ذهن ۾ خيال آيو ته ڇا ڪاڪو ديهانت ..............!!!؟؟؟. نه نه ائين نه ٿو ٿي سگهي. ڪاڪي رام لعل جهڙا ماڻهو نه ٿا مري سگهن-
اهو سوچي ٽپ ڏئي اٿيو ته ڪينٽين جي مئنيجر کان ڪاڪي بابت معلوم ڪجي، متان ڪاڪو ڪيڏي ٻاهر نڪتل هجي ۽ هي هروڀرو سندس بيجا انتظار ڪندا رهن.
احمد هن کان پڇيو؛ ڇا ٿيو توکي؟ ڪاڏي ٿو وڃين؟
چيائينس ته ”ائين ويٺي سج لهي ويندو، ڪائونٽر تان ڪاڪي بابت معلوم ڪجي ته ڪاڪو ڪاڏي ويو آهي ۽ ڪيڏي مهل ايندو؟“
اقبال ۽ احمد به هن جي ڳالهه تي متفق ٿيا ۽ اٿي ڪائونٽر تي ويٺل مئنيجر وٽ پهتا. مئنيجر ڪائونٽر تي بيٺي ٽيبل تي پيل پنن تي ڪو حساب ٿي ڪري رهيو هو. جنهن ۾ جنبيل هو-
هنن سندس ڌيان ڇڪائڻ لاءِ رام، رام ڪيو، جواب ڏيڻ بجاءِ هن هنن ڏانهن اکيون مٿي کڻي نهاريو، ڄڻ هنن کي سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪندو هجي. اڃا خالد مئنيجر سان ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي ته هن يڪدم چين ته اُهي ڇوڪرا آهيون نه، جيڪي روز ڪاڪي رام لعل سان هتي ملڻ ايندا آهيون؟.
خالد جواب ۾ چيس ته ها، توهان بلڪل صحيح سڃاتو آهي. پر اڄ ڪاڪو نظر نه ٿو اچي؟
خالد جي سوال ڪرڻ تي هو حيران ٿي ويو، ٽڪ ٻڌي هنن کي گهورڻ لڳو. سندس ان گهور هنن کي وڌيڪ پريشان ڪري ڇڏيو.
”ته ڇا توهان کي ڪاڪي رام بابت خبر ناهي“. مئنيجر هنن کي چيو-
خالد يڪدم وراڻي ڏيندي پڇيس ته ”ڪهڙي خبر؟“
وري چيائين ته لڳي ٿو ته توهان ان بابت صفا اڻ ڄاڻ آهيو-
ان جملي تي هنن جي پريشاني ويتر وڌي وئي ۽ تجسس پڻ-
اقبال چيس- مئنيجر صاحب ڀلا ٻڌايو ڇو نه ٿا ته ڪاڪي رام جي ڪهڙي خبر ۽ هو هن وقت ڪٿي آهي؟
مئنيجر کين ٻڌايو ته ”ڪاڪو رام ڀڳوان کي پيارو ٿي چُڪو آهي!!!“ کيس دل جي تڪليف هُئي، ڊاڪٽرن کيس سگريٽ پيئڻ کان منع ڪئي هئي، پر هن آخري وقت تائين سگريٽ سان وفا ڪندي کيس نه ڇڏيو- هو ڪجهه ڏينهن اسپتال ۾ پڻ رهيو پر زندگي ساڻس وفا نه ڪئي.
اهو ٻڌي هنن جي پيرن هيٺان ڄڻ زمين ڇڏائجي وئي. اکين مان ڳوڙها ائين ٽمين پئي ڄڻ گهر جو ڪو ڀاتي وڇڙي ويو هجين.
مئنيجر هنن جي اها حالت ڏسي کين آٿت ڏيندي چيو ته ”مرڻو هر ڪنهن کي آهي. اصل منزل ته مٿي آهي. ڪلهه ڪاڪو ويو، سڀاڻي اسان کي به هلڻو آهي. ڪاڪو رام واقعي عظيم ماڻهن مان هڪ هو. سدائين دکي انسانن جي خدمت ڪيائين، ساٿ ڏنائين، سو به بنا رنگ، نسل، مذهب جي.“
ڪو وقت هو سڪتي ۾ ويٺا رهيا.
مئنيجر چانهه گهرائي ۽ هنن جي آڏو رکي کين چيائين” ڀائيڙو هاڻي چانهن پيو“ هنن سندس دل رکڻ لاِءِ چانهن پيئڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ٽنهي جي نڙيءَ مان چانهن جو ڍڪُ نه هليو.
خالد سوچيو ٿي ته الائي ڇو؟ هنن جن ماڻهن سان پيار ڪيو ٿي، اُهي جلد ئي هنن کي ڇڏي هليا ٿي ويا، پهريان امتياز، پوءِ محمد موسيَ ۽ هاڻي وري ڪاڪو رام لعل........