ڪهاڻي ڪتاب ”روين جو چهرو“ جو تنقيدي اڀياس
مون هيل تائين جيڪي به ڪھاڻيون سرجيون آهن، اُهي ڪھاڻيون مون کي ماڻهن جي زندگيءَ مان مليون آهن. انهن سان ڪيل گفتگو جوهرهڪ لفظ لفظ ڪھاڻي آهي ۽ مون انهن لفظن کي پنھنجي قلم ذريعي ڪھاڻيءَ ۾ ايئن محفوظ ڪيو آهي. جيئن سائنس آئنسٽائن جي دماغ کي محفوظ ڪيو آهي.
ادب ۾ڪھاڻي زندگيءَ جي ڪنھن اهم واقعي جو نثر ۾ اظھار جو نالو آهي جا زندگيءَ مان اُڀري زندگيءَ جا گوناگون پھلو پاڻ سان گڏ کڻي ٿي هلي. ڪھاڻيءَ بابت مختلف اديبن ۽ نقادن جا پنھنجا پنھنجا رايا آهن، ڪھاڻيءَ بابت ايڇ اي يٽس چوي ٿو ته”ڪھاڻي ادب جي سڀني نثري روين ۾ وڌيڪ لچڪدار ٿئي ٿي ۽ ڪھاڻي گهوڙي جي مُوت کان وڌي هڪ جوان ڇوڪريءَ جي پھرين محبت بابت به ٿي سگهي ٿي.“ اچو ته وري ڪھاڻيءَ بابت چيخوف کان پنھنجي راءِ پڇي وٺون، ڏسون ته هو ڇا ٿو چوي؟ هو چوي ٿو ته،”ڪھاڻيءَ کي نه مُنڍ هئڻ گهرجي ۽ نه ئي پڇاڙي هئڻ گهرجي“ ڪھاڻيءَ بابت کوڙ سارن ڪھاڻيڪارن جا رايا منھنجي ذهن ۾ ڦرڻيءَ جيان ڦري رهيا آهن. جيمس ڊبلولين ڪھاڻيءَ بابت پنھنجي راءِ هيئن ٿو ڏئي ته ڪھاڻي ڪردار جي حياتي مختصر پر ناٽڪي نموني موڙ ڏيندڙ هڪ بيان آهي“. منشي پريم چند ڪھاڻيءَ بابت پنھنجي راءِ وري هيئن ڏني آهي ته،”ڪھاڻي هڪ اهڙي تخليق آهي جنھن ليکڪ زندگيءَ جي ڪنھن به عنصر جو اظھار ڪرڻ گهرندو آهي“. ساحر پريميءَ ڪھاڻيءَ بابت چوي ٿو ته،”ڪھاڻي اظھار جو نانءُ آهي“.
بھرحال اسان جي سنڌي ادب جي تاريخ اسان کي اهو ٻڌائي ٿي ته هتي ڪھاڻي ٻين ٻولين مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ سان شروع ٿي آهي. صدي ڏيڍ کان اڳ اهڙو به وقت هيو جڏهن ٻين ٻولين مان ڪھاڻيون ترجمو ڪري انهن ۾ سنڌي ڪردار ۽ نج سنڌي ماحول پيدا ڪري تخليق کي سنڌي ڪھاڻيءَ جو روپ ڏنوويندو هيو. سنڌي ڪھاڻيءَ شاعريءَ سان گڏ سنڌي قوم کي زندھ رکڻ ۽ ٻين قومن اڳيان اوچي ڳاٽ هلڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي ۽ نه ئي ٻين جي لوڪن کي پنھنجي الڳ ٻولي، اتھاس، ثقافت، ڪردار ۽ سماجي جوڙجڪ آهي.
ڪھاڻيءَ بابت مختلف راين کانپوءِ انتھائي پياري دوست ۽ نئين ٽھيءَ جي ڪھاڻيڪار راجن مڱريو جي ڪھاڻين جو ڪتاب ”روين جو چھرو“ منھنجي سامھون آهي. جيڪو رمجهم پبليڪيشن دادو پاران شايع ڪيو ويو آهي. ڪتاب ۾ شامل ڪھاڻين جو تعداد سترنهن آهي. انهن سترنهن ڪھاڻين ۾ راجن جون ڪيتريون ۽ ڪھڙيون ڪھاڻيون معياري ۽ سٺيون آهن، ان تي لکڻ کان اڳ ۾ ڪتاب جي نالي تي اچان ٿو. ڪتاب جو نالو ”روين جو چھرو“ منھنجي خيال ۾ ايترو سٺو ڪونهي ۽ نه ئي وري دل جي تارن کي ڇھندڙ آهي. ڪتاب ۾ شامل ڪجهه اهڙيون ڪھاڻيون به آهن جن جا نالا انتھائي خوبصورت ۽ دل جي تارن کي ڇھندڙ به آهن. انهن نالن مان ڪوبه هڪ نالو کڻي ڪتاب تي رکجي هان ته ڪتاب پنھنجي معيار ۾ وڌيڪ سھڻو لڳي هان ۽ ڪتاب جڏهن ڪنھن بڪ اسٽال تي پيل هجي هان ته ڏسندڙ جي دل ۽ اک کي پاڻ ڏانھن ايئن ڇڪي وٺي هان جيئن چقمق لوهه کي پاڻ ڏانھن ڇڪي وٺندو آهي.
مثال طور ڪتاب جو نالو هنن ڪھاڻين جي عنوانن منجهان ڪوبه هڪ نالو رکجي هان ته بھتر هيو؛ ”آسمان جو ڏنل درد“، ”ڀرجي آيل موسمن کانپوءِ“، ”دل جو سفر“، ”نوان منظر“، ”نوان خواب“، ”ڪتاب جي نالي کانپوءِ آءٌ مھاڳ طرف اچان ٿو، هن ڪتاب جو مھاڳ امر لغاريءَ لکيو آهي، آءٌ انهيءَ ڳالهه جو سخت مخالف رهيو آهيان ته مھاڳ پاڻ جھڙي ليکڪ يا ڪھاڻيڪار کان لکرائجي ته بھتر آ ڇو ته سينئر ڪھاڻيڪار اسان جي ڪھاڻيءَ کي چڱي طرح پروڙي ۽ سمجهي سگهي ٿو. پر اسان جي هن يار راجن مڱريو جنھن کي پيار مان اسين سڀ دوست راجو چوندا آهيون، ايئن ناهي ڪيو. آءٌ چوندو آهيان ته سٺي ۽ معياري تخليق/ ڪھاڻي اها ئي هوندي آهي جيڪا پڙهندڙ کي پاڻ پڙهڻ تي مجبور ڪري ۽ پڙهندڙ جا نٽ بلٽ ڍرا ڪري ڇڏي. پوءِ اها تخليق، مضمون، ڪالم، شاعري، ڪھاڻي، خاڪو، اڀياس ۽ ڪنھن ڪتاب جو مھاڳ به ٿي سگهي ٿي. مون کي امر لغاريءَ جي مھاڳ پڙهڻ کانپوءِ آءٌ ان نتيجي تي پھتوآهيان ته امر لغاريءَ پنھنجي مھاڳ ۾ ڪھاڻيڪار ۽ ڪھاڻيءَ سان اهو نڀاءُ نه ڪري سگهيو آهي جيڪو نڀاءُ هڪ مھاڳ لکندڙ کي ڪرڻ کپندو هيو. ٻيا پڙهندڙ مھاڳ کي ڇا به چون پر آءٌ مھاڳ کي ڪتاب ۾ شامل مواد جو آئينو يا نچوڙ چوندو آهيان. مون کي گهڻو وقت اڳ باڊهه تي هڪ شاعر دوست حبيب ابڙي پنھنجي مائٽ امير ابڙي جي ڪھاڻين جو ڪتاب ”هڪ ڪائنر جو موت“ گفٽ طور ڏنو هيو. انهيءَ ڪتاب جو مھاڳ نوجوان اديب، ليکڪ ۽ نقاد رئوف نظاماڻي لکيو هيو. رئوف اهڙو ته سٺو ۽ سگهارو مھاڳ لکيو هو. جو مون ان مھاڳ کي بار بار محبوبه جي خطن جيان پئي پڙهيو بلڪه اهڙو ئي مھاڳ هيو. جھڙي مھاڳ جو خاڪو منھنجي ذهن جي ڦرهيءَ ۾ چٽيل هو.
مھاڳ ۾ رئوف ڪتاب ۾ شامل ڪھاڻين جو نچوڙ اهڙي ئي انداز ۾ پيش ڪيو هو جو مھاڳ پڙهڻ کانپوءِ پڙهندڙ ڪتاب ۾ شامل ڪھاڻي کي آرام سان سمجهي ۽ پرکي پئي سگهيو. مھاڳ ۾ رئوف امير جي ۡڪھاڻين تي هروڀرو ساراهه جا ڍڪ ڪونه ڀريا آهن، جيئن ٻيا مھاڳ لکندڙ هروڀرو ساراهه جا ڍڪ ڀريندا آهن. مھاڳ لکندڙ اها ليکڪ سان سڄڻائپ نه پر منھنجي نظر ۾ دشمني ڪندا آهن. رئوف مھاڳ ۾ صحيح عدل ۽ انصاف ڪندڙ جج جو ڪردار ادا ڪيو آهي. امير جي سٺي ڪھاڻين کي دليلن سان سٺو ثابت ڪيو آهي ۽ ان کان علاوه رئوف، امير جي کوڙ سارين ڪھاڻين کي دليلن سان رد به ڪيو آهي. مون کي ياد ٿو اچي ته هن امير جي ڪھاڻي ”پٿر“ کي موضوع ۽ ٻوليءَ جي حوالي سان رد ڪندي ان کي ڪمزور ڪھاڻي چيو آهي. بھرحال مان پنھنجي مقصد تي اچان ٿو. جيئن مون مٿي ذڪر ڪيو آهي ته راجن جي ڪتاب ۾ ڪل سترنھن ڪھاڻيون شامل آهن ۽ سترنهن ڪهاڻين مان مھاڳ لکندڙ صرف اٺن ڪھاڻين جو ذڪر ڪيو آهي. راجن نئون ڪھاڻيڪار ضرور آهي پر ان کان انڪار به ڪونهي ته راجن پنھنجي ٽھيءَ جو سٺو ڪھاڻيڪار به آهي. هن جون کوڙ ساريون ڪھاڻيون مون اڳ ۾ مختلف رسالن ۾ پئي پڙهيون آهن ۽ اُهي ڪھاڻيون هن ڪتاب ۾ به شامل آهن. راجن جي ڪن ڪن ڪهاڻين ۾ فني لوازمات ۽ فڪر جي کوٽ محسوس ٿئي ٿي ۽ هن کي اڃا پرکڻ ۽ پروڙڻ جي نه رڳو ضرورت آهي پر سخت ضرورت آهي. هونءَ به ته ڪھاڻيءَ جو سفر ڏاڍو اڻانگو ۽ ڪٺن آهي، هن سفر جي پنڌ ۾ ڪيئي نانءَ آيا ۽ ڪيئي نانءَ ويا ۽ وري ڪيئي نانءَ هلي هلي ٿڪجي ڪري پيا ۽ ڪريا ته وري اُٿڻ ۽ لکڻ جي سگهه انهن کان موڪلائي وئي ته پوءِ عالمن جيان سنڌي ڪھاڻيءَ تي فتوائون جاري ڪرڻ لڳا ته فلاڻي جي موت کانپوءِ سنڌي ڪھاڻي مري وئي آهي پر انهن کي شايد اها سُڌ ناهي ته ڪھاڻي ڪڏهن به مري نٿي سگهي. ڪھاڻي ڪا رڍ ٻڪري ته ناهي جو مري وڃي. ”سنڌي ڪهاڻي ڪلهه به زندھ هئي، اڄ به زندھ آهي ۽ اها هميشه زندھ رهندي.“ ڪڏهن محمد صديق منگيو جي روپ م ته ڪڏهن اخلاق انصاري، منظور ڪوهيار، طارق قريشي، ضراب حيدر ۽ ڪڏهن راجن مڱريو جي روپ ۾.
راجن جي لکڻ جي عمر ڪا ايتري وڏي به ڪونه آهي، سنڌي ڪهاڻيءَ جو طويل، اڻانگو ۽ ڪٺن سفرڪندي هن کي اڃا ڏهه پندرهن سال مس ٿيا آهن. انهن ڏهن پندرنهن سالن جي عمر۾ هڪ سٺي ڪھاڻيڪار جي حيثيت ۾ اڄ به اسان جي سامهون آهي. ان جو مثال سندس تازو ڇپيل ڪتاب ”روين جو چھرو“ آهي.
راجن جون ڪھاڻيون ”دل جو سفر“، ”حفت جي شام“، ”آسمان جو ڏنل درد“ ۽ ”ڀرجي آيل موسمن کانپوءِ“ ساهه ۾ سانڍڻ جھڙيون آهن. انهن ڪھاڻين کي آءٌ ڪتاب جي جان ۽ سونھن چوندس. ان کان علاوه ٻين ڪهاڻين کي رد به نٿو ڪري سگهجي بلڪه انهن تي تنقيدي نظر وجهي ڳالهائي ۽ لکي سگهجي ٿو. ان کان علاوه ٻين ڪهاڻين کي رد به نٿو ڪري سگهجي بلڪه انهن تي تنقيدي نظر وجهي ڳالهائي ۽ لکي سگهجي ٿو. راجن انهن ڪهاڻين تي ٻيهر ٿوري محنت ڪندو ته اُهي پاڻ کي سٺي ۽ معياري ڪهاڻيءَ جي صف ۾ بيھاري سگهن ٿيون.
راجن جي ”والي“ ڪهاڻي موضوع ۽ ٻوليءَ جي حوالي سان ڪا ايتري سٺي ۽ سگهاري ڪونهي. ٻيو ته ڪهاڻيءَ ۾ اجائي غير ضروري ڊيگهه ڪرائي وئي آهي. اها ڪهاڻي ٻن ٽن صفن تي به لکجي پئي سگهي. ان کان سواءِ ڪهاڻيءَ ۾ جيڪا ٻولي استعمال ڪئي وئي آهي. اها ادبي ٻولي نه بلڪه بازاري، غير ادبي ۽ ڇسي استعمال ٿيل آهي.
مثلن: ”گهر ۾ نياڻيون سياڻيون به هيون، پر نوريءَ جي ماءُ ڪنهن کي به نه ڏٺو۽ اڳٺ ڇوڙي بيهي رهي. سڀني جي آڏو ڇوري کي چوي، ابا هلي آ... هلي آ.... هي ڏس مونکي هڪ نه ٻه به ٽنگ اٿئي جنھن ۾ وڻئي .....“
جيتوڻيڪ ڪهاڻيءَ جي شروعات ڏاڍي سٺي ۽ سھڻي انداز ۾ ٿيل آهي،ڪهاڻي پنھنجي اسلوب/ جوهر ۾ به ٺيڪ ٺاڪ آهي پر موضوع، بازاري ٻولي ۽ طوالت جي ڪري ڪهاڻي پنھنجو معيار برقرار يا ايئن کـڻي چئجي ته ٺاهي ناهي سگهي. ڪهاڻي ”والي“ جي ٻولي پڙهي مون کي نوجوان صحافي ۽ ڪالم نويس دوست اسحاق مڱريو جون بيڪ ٽائيٽل سٽون پڙهان ٿو ته، اسحاق جي ذهانت، عقل، مطالعي ۽ مشاهدي تي کل تي اچي ۽ ٽھڪن جا بند ٽٽي پون ٿا، اسحاق لکيو آهي ته،”راجن پنھنجي ڪھاڻين ۾ متروڪ بڻجي ويل سنڌي لفظن کي خوبصورت انداز ۾ محفوظ ڪيو آهي، اهو ئي سبب آهي راجن جي ڪهاڻين ۾ سنڌي لغت تي ڪم ڪندڙن کي تمام گهڻو ذخيرو ملي سگهي ٿو.“ اهڙيون خوبصورت ۽ اعلى معيار جون سِٽون لکڻ وقت اسحاق جي ذهن ۾ ”والي“ ڪهاڻي ۾ استعمال ٿيل ٻولي نظر نه آئي. ڪهاڻي ”تتل لوهه“ جنھن موضوع تي لکي وئي آهي ان موضوع تي نسيم کرل جي ڪهاڻي ”ڪافر“ به آهي. موضوع ڏاڍو سٺو ۽ سگهارو آهي. پر راجن ان موضوع سان نباهه ڪري نه سگهيو آهي. ڪهاڻي جي شروعات به ايتري سٺي ڪونهي. ڪهاڻيءَ جو نانءُ به ڪهاڻيءَ سان ٺھڪندڙ ڪونهي. ڪهاڻيءَ جو نانءُ ڪهاڻيءَ کان بلڪل ڌار ۽ پري بيٺل آهي. بقول طارق قريشيءَ جي ته ”ڪهاڻيءَ جو نانءُ ايترو ته ٺھڪندڙ ۽ لاڳاپيل هجي جو اهو ڪهاڻيءَ کان ڌار محسوس نه ٿئي.“ ڪهاڻي پنھنجي جوهر ۾ بلڪل ٺيڪ ٺاڪ آهي، پر ”والي“ ڪهاڻيءَ جيان هيءَ ڪهاڻي به طوالت جو شڪار بڻجي وئي آهي. هروڀرو واري طوالت ڪهاڻيءَ جي معيار ۽ خوبصورتيءَ کي ڌڪ رسائيندي آهي. ڪهاڻيءَ جي ڪلائيمڪس به ڏاڍي سهڻي ۽ سٺي نموني سان ٿيل آهي. ڪهاڻي ”ٻـيو درياءُ“ به ڪا ايڏي سٺي ۽ سگهاري ڪونه آهي، بس ڪهاڻي آهي.
راجن جون کوڙ ساريون ڪهاڻيون ورجاءَ جو شڪار پڻ بڻيل آهن، ان مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته هن وٽ مطالعي ۽ مشاهدي جي کوٽ به رهي آهي. جڏهن ته سٺي ڪهاڻيڪار ۽ سٺي ڪهاڻي لکڻ لاءِ مطالعي جي ضرورت هوندي آهي. هن يار جيڪڏهن پنھنجي مطالعي جي اک کي تيز ڪري ڪهاڻيءَ ڏانھن اڃا به گهڻو ڌيان ٿو ته مان دعوى سان چئي سگهان ٿو ته راجن مستقبل جو سگهارو ڪهاڻيڪار ثابت ٿيندو.