پيشلفظ
ليکڪ پنهنجي زندگي متحرڪ ليکڪ طور گذاري ۽ سنڌي اخبارن ۽ رسالن لاءِ بقاعدگيءَ سان لکندو رهيو. هُو ”روزانہ عبرت“ ۽ ”پندرهن روزه عبرت“ لاءِ بہ لکندو رهيو تہ ”روزانہ ڪاوش“ لاءِ پڻ لکندو رهيو. ان کان سواءِ ناميارن ادبي رسالن جهڙوڪ ”مهراڻ“ ۽ ”نئين زندگي“ ۾ پڻ سندس قلمي پورهيو پيوست ٿيندو رهيو. انهن ڏينهن ۾ جڏهن سنڌ جي فضا لساني نفرتن سان آلوده ٿي رهي هئي، تڏهن سنڌ جي پراڻن ۽ نون شهرين درميان محبت ۽ رواداريءَ جي فضا قائم ڪرڻ لاءِ ”روزانہ جنگ“ لاءِ ليکڪ اردوءَ ۾ پڻ قلم جي روانيءَ جو مظاهرو ڪيو. انهن مضمونن مان هڪ جو سنڌي ترجمو پڻ هن ڪتاب جو حصو آهي.
ليکڪ پنهنجي حياتيءَ ۾ ويهارو کن ڪتاب شايع ڪرائي سنڌي ادب جي مالا ۾ سهڻن موتين جو اضافو ڪري چڪو آهي. اهي تحريرون تمام متفرق کيترن سان واسطو رکن ٿيون، جن ۾ ٻارن جا ناول، سائنس، سائنسي افسانا، جاگرافي، لسانياتي مطالعا، سنڌي ادب جي تاريخ، شخصي خاڪا، تنقيد، ۽ مختصر ڪهاڻيون شامل آهن. سندس تحريرن جي موضوعات ۾ ايتري ورونهہ سندس گھڻ رخي شخصيت توڙي گھڻ رخي قابليت جي پختي شاهدي ڏي ٿي. ليکڪ جي پهرين تخليق ”سنڌي ادب ۾ تنقيد“ ئي سندس زبردست تعليمي قابليتن جو ثبوت هئي. هن اهو ڪتاب تڏهن شايع ڪرايو جڏهن پاڻ اڃا ايم اي جو شاگرد هو. تمام معياري ۽ پنهنجي نوعيت جو پهريون ڪتاب هوڻ سبب ڪتاب کي هڪدم سنڌي ايم اي جي نصاب جو حصو بڻايو ويو، جڏهن تہ ليکڪ اڃا پاڻ ايم اي جو شاگرد هو. ان ڪتاب کي ساڳي تسليمي هندستان ۾ بہ حاصل ٿي.
جيتوڻيڪ ليکڪ جي راءِ آهي تہ ادب هوندو ئي دل جي ڳالهہ آهي، پر هن ڪتاب ۾ شامل مضمون سچ پچ بہ سندس قلب جو آواز ۽ سنڌ جي ٻولي، ادب، ماڳن مڪانن، ادارن، ڪردارن، توڙي هنرن سان سندس بيپناهہ محبت جو خوبصورت اظهار آهن. ليکڪ جي گھڻ رخي قابليت وانگي هيءُ ڪتاب پڻ ڪيترن ئي متفرق اسمن تي ٻڌل آهي، ۽ ان ۾ هر ذوق جي پڙهندڙ لاءِ ڪجھہ نہ ڪجھہ ضرور موجود آهي. شاهہ لطيف جهڙي مڃيل شاعر مگر تحقيق جي متقاضي شخصيت جي انسان دوستيءَ واري پهلوءَ تي بہ روشني وڌل آهي تہ حليم بروهيءَ جي منفي رويي ۾ بہ سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ سان لڪل پيار عيان ڪيل آهي؛ سنڌي موسيقيءَ جي سازن بابت بہ ڄاڻ ڏنل آهي تہ سنڌ جي هنرن بابت بہ. ان کان سواءِ سنڌ ۾ شهري تهذيب جي اوسر سبب سنڌ جي بدلجندڙ رهڻي ڪهڻيءَ تي پڻ روشني وڌل آهي. ان کان سواءِ شاهہ لطيف جي ويجھي ساٿي مدن ڀڳت جي انوکي ۽ دلچسپ ڪردار تي پڻ مضمون هن ڪتاب جو حصو آهي.
پوين سالن ۾ سنڌي پڙهندڙن ۾ نوان حلقا پيدا ٿيا آهن، جنهن سان سنڌيءَ ۾ هر صنف ۽ نوع جي تخليق کي هٿي ملي رهي آهي. گذريل ڪن سالن ورهين کان سنڌي برقياتي ذريعات (Electronic Media) ۾ ڪيترن ئي چينلس جي واڌاري سان سنڌي ڪهاڻين ۽ ڊرامن جي اهميت پڻ وڌي وئي آهي. تاهم سنڌي ڏسندڙن کي سنڌي چينلس تي نشر ٿيندڙ مواد سان اها شڪايت رهندي اچي تہ اهو يڪسانيت سَٽيل ۽ سنڌي قوم جي امن پسنديءَ جي ابتڙ عڪاسي ڪري ٿو. ان صورت ۾ نون موضوعن تي ڪهاڻين ۽ ڊرامن جي اهميت اڃا وڌي وڃي ٿي، ۽ اهڙين ڪهاڻين جي ڪمي محسوس ٿئي ٿي جن ۾ سنڌ جي امن پسند ۽ شهري تهذيب جي عڪاسي ڪيل هجي، يا جن جو موضوع هلندڙ دور جا مسئلا هجن. هن ڪتاب ۾ شامل ٻہ ڪهاڻيون ۽ ٽي ڊراما اهو خال پُر ڪرڻ لاءِ دلچسپ اضافا ثابت ٿي سگھن ٿا.
سنڌ صدين کان مختلف نسلن ۽ قومن جي آماجگاهہ رهندي اچي. ڪيئي آيا ۽ سنڌ جي رنگ ۾ رنگجي ويا. پر پاڪستان جي قيام کان پوءِ سنڌ ڪيئن نون ايندڙن کي پنهنجايو ۽ وري ڪهڙيءَ ريت سنڌ نون آيلن جي نفرتن کي سَٺو آهي، ڪهڙيءَ ريت اسان هڪ ٻي کي ويجھو ايندي ايندي وري دور بہ ٿيندا رهيا آهيون، ڪهڙيءَ ريت نوان ايندڙ سنڌي ٿيندي ٿيندي سنڌي هوڻ کان انڪاري رهندا اچن، انهن جو مليل جليل اظهار هن ڪتاب جي مضمون ”آزاديءَ جا رنگ ترنگ“ ۾ شامل آهي.
بابا پنهنجي حياتيءَ جي پڇاڙڪن ڏينهن ۾ مون کان واعدو ورتو تہ آئون سندس ڪتاب شايع ڪرائيندس. اهو واعدو پُورو ڪندي هيءُ ڪتاب انهن پڙهندڙن جي هٿن تائين رسائي رهيا آهيون، جن کي ليکڪ پنهنجي وطن جو روشن آئيندو تصور ڪندو هو. سندس اها سڌ هئي تہ سنڌ جو نئون نسل سنڌ جي عظيم روايتن ۽ تهذيب کان واقف هجي ۽ سکيي ستابي باوقار مستقبل لاءِ ڪوشان رهي. اها آهي ليکڪ جي دل جي ڳالهہ!
[b]احسان احمد عرساڻي
[/b]پروفيسر / نشستمان، شعبو جياطب (بايوميڊيڪل) انجنيئرڱ
انجنيئرڱ ۽ ٽيڪنيڀياس جي جامعہ مهراڻ، ڄامشورو