مهاڳ: حساسيت عذاب آهي
ڇو ۽ ڇاجي لاءِ ۽ آيس آءُ ڪٿان؟
ڪنهن کان هاءِ پڇان؟ ڪير ڏسيندو؟ ڪوبه نه؟
سوال، جن جو جواب ناهي،
جواب ناهي، عذاب آهي.
هر حساس من اندر، مٿيان سوال اَوس اُڀرن ٿا. انهن کان علاوه سماجي رَوَيا، اُوچ نيچ، طبقاتي متڀيد ۽ معاشرتي ناانصافيون، دل ۾ دماغ اندر اهڙا کوڙ سارا سوال پيدا ڪن ٿيون، جن جو ڪو حتمي جواب نه ماڻي، هڪ حساس من انتهائي ڪربناڪ صورتحال کي منهن ڏيندي، آخرڪار جنهن حالت مان گذري ٿو، ان تي پياري مُحب ڀيل جهڙن حساس من جي مالڪن جي واتان اهي ئي لفظ نڪرن ٿا ته “چڱي نه خودڪشي هئي!” “آتم هتيا، حسين ڪائنات جو الميو”
خودڪشي جي حوالي سان رد عمل طور، حيرت ۾ ٻُڏل مذڪوره تاثراتي جملا، هڪ انسان دوست ماڻهوءَ واتان نڪرڻ فطري عمل آهي، پر ان قسم جي انسانن جو تعداد، اڄ جي بي حِس سماج اندر تمام ٿورڙو نظر ايندو. اُن جي ڀيٽ ۾ حساس من رکندڙ ماڻهو کي خودڪشيءَ جهڙي انتهائي قدم کڻڻ وارن، ۽ اهڙي ماحول جوڙڻ وارن جو تعداد گھٽجڻ بجاءِ، روز بروز وڌندي نظر ايندو. توڙي جو دنيا جي آبادي جو هڪ وڏو انگ مختلف ڌرمن جو پوئلڳ سڏائي ٿو، ۽ دنيا جو هر مذهب خودڪشيءَ جهڙي عمل جو مخالف به آهي، پوءِ به اهو سڀڪجهه ڇو ٿي رهيو آهي؟ اهو هڪ اهم سوال به آهي، جنهن تي گھڻو ڪجهه لِکي سگهجي ٿو، پر محترم مُحب ڀِيل منهنجي نظر ۾ پهريون انسان دوست ماڻهو آهي، جنهن ان موضوع تي لکندي، ان جي محرڪات، اسباب ۽ نتيجن تي ڀرپُور نموني پنهنجا ويچار ونڊيا آهن.
زير نظر ڪتاب ۾ خودڪشيءَ جي جن مختلف سببن تي ڀرپور نموني لکيو ويو آهي، انهن مان هڪ سبب “سماج جا زهريلا رويا” آهي، ۽ اُن ڏِس ۾ يقينن هر پڙهندڙ ساڻس سهمت نظر ايندو، ڇو ته اسان مان هر هڪ ڪڏهن نه ڪڏهن، ڪنهن نه ڪنهن مخصوص سماج طرف اشارو ناهي، پر هر سماج اندر اهڙا عنصر شامل هوندا آهن. جيڪي ماڻهو جا ويري ثابت ٿي، کيس انتهائي قدم کڻڻ تي مجبور ڪندا آهن، پوءِ اهو سماج اڄ جي جديد دور جو سوشلسٽ سماج هجي، يا ڪنهن مخصوص ڌرم جي قاعدن قانون تي مشتمل مذهبي سماج! دراصل هر سماج، ڪنهن مخصوص سوچ، عمل ۽ روين تي مشتمل اڪثريت تحت، پنهنجي سڃاڻپ رکندو آهي، پر ان جي ابتڙ سوچ، عمل ۽ رَوَين تي مشتمل اقليت به ته ان ان ئي سماج جو حصو هجي ٿي، اهو ئي سبب آهي جو ڪو به سماج، ڪنهن به دور ۾ سئو سيڪڙو فڪري توڙي عملي هم آهنگي رکندڙ نه نظر آيو آهي، ۽ نه ئي مستقبل ۾ اهڙي ڪنهن “مڪمل سماج” جي قائم ٿيڻ جي فطرت انسانيءَ اندر ڪا گنجائش ئي نظر اچي ٿي. اُ ڏِس ۾ اڄ تائينءَ جا لاتعداد ڌرم/مذهب “مثالي سماج” نه ڏئي سگهيو، ايستائين جو چيو وڃي ٿو ته هڪ لک کان به مٿي “سماج سڌارڪ” آيا، پر اڄ تائين دنيا اندر ڪو هڪ به “مثالي سماج” نه جُڙي سگهيو! اڄ به اسان کي هر “مذهبي/ ڌرمي سماج” اندر، ان جي پوئلڳن جا ڪيترائي ڌڙا/ فرقا نظر ايندا، جيڪي ان جِي هيڪڙائيءَ جي خلاف ثبوت فراهم ڪن ٿا. چوڻ جو مطلب ته خودڪشيءَ جي محرڪ اڄ جي سماج کي بدلائڻ لاءِ، وس آهر حيلا هلائڻ اڄ جي اهم تقاضا آهي.
مُحب ڀيل جي زير نظر ڪتاب “چڱي نه خودڪشيءَ هئي” اندر، خودڪشي جي عقيدائي قسم “ستيءَ” جي رواج تي پڻ بحث ڪيو ويو آهي، پر خودڪشيءَ جوا هو ڌرمي رواج اڄ مڪمل طور ختم ٿي چڪو آهي، ماضيءَ ۾ اهو رواج عورت تي ڌرمي، نفسياتي دٻاءُ جي نشاندهي ڪري ٿو، پر سلام آ “انگريز” کي، جنهن قانون لاڳو ڪندي برصغير مان “ستيءَ” جي رسم سان گڏ غلام/ ٻانهيءَ رکڻ جي فعل کي رد ڪيو، حالانڪه اهي ٻئي فعل مذهبي/ ڌرمي دائري اندر درست قرار ڏنل آهن!
احتجاج طور پاڻ مارڻ يا خودڪشي ڪرڻ پڻ سماجي بي حِسيءَ کي عيان ڪري ٿو. ان حوالي سان اڄ جي ايڪهين صديءَ ۾، جتي دنيا ڪِٿان کان ڪِٿي وڃي پهتي آهي، پر اسان جي حالت قابلِ رحم آهي! هِتي سماجي بي حِسيءَ جي ڏِس ۾ حڪمران طبقي جي نااهلي ۽ نالائقي پڻ ڌيان طلب آهي، اسان وٽ لفظ “سياست” ئي بدفعليءَ جو اهڃاڻ بڻجي چڪو آهي. اسان وٽ سياست “ڪاروبار” طور استعمال ٿئي ٿي، جنهن ذريعي مٿيون طبقو، چُونڊن جي وقت نام نهاد سماجي ڪمن جي مد ۾ سيڙپڪاري ڪري، مستقبل جو حڪمران بڻجي، مُلڪي ناڻي کي پنهنجي ذاتي ملڪيت ۾ شامل ڪري ٿو! عوام کي اڳتي وٺي، ڪنهن تبديليءَ آڻڻ بجاءِ، کيس ٻيڻا سور ڏي ٿو، نتيجي ۾ بيوس ماڻهو پنهنجي جائز حقن جي حاصلات لاءِ احتجاج جي آخري صورت آپگهات جو سهارو وٺڻ تي مجبور ٿي پئي ٿو! اسان وٽ اهڙا کوڙ سارا مثال موجود آهن، جن ۾ مائي جندو جو مثال رياست جي منهن تي هڪ وڏو داغ آهي، جنهن کي مُحب ڀيل انتهائي اثرائتي انداز ۾ لکت جو روپ ڏنو آهي. ان کان علاوه سماجي ورڪر مٺو ميگهواڙ، نريندر ڪمار ميگهواڙ، شاعره سارا شگفته، ماٺيڻو اوٺو، عرفان مهدي ۽ علامه آءِ آءِ قاضيءَ جهڙن آدرشي انسانن جي آتم هتيا اسان کي ڪهڙو پيغام ڏي ٿي؟ اهو حڪمرانن کان تاريخ جو سوال آهي.
بيمارين توڙي مختلف قرضن کان تنگ ٿي، هيٺين طبقي جي ماڻهن جي خودڪشي ڪرڻ جي ڏوهه جي ڏِس ۾ پڻ اسان جو حڪمران طبقو ئي ڏوهي آهي. ان لاءِ ضروري آهي ته عوام ۾ شعور پيدا ڪري، پنهنجي ايندڙ نسل کي محفوظ مستقبل جي حوالي ڪيو وڃي.
خودڪشي يا آتم هتيا جي حوالي سان، منهنجي خيال ۾ هيءُ پهريون ڪتاب آهي. جيڪو محترم مُحب ڀيل سنڌي ادب جي دنيا ۾ داخل ڪيو آهي. موضوع جي حوالي سان منفرد ۽ جامح تصنيف سنڌي ادب کي ارپڻ لاءِ کيس جس هجي. ڪتاب جي حوالي سان کوڙ ساريون ڳالهيون آهن، جيڪي پڙهندڙن سان ونڊي سگهجن ٿيون، پر طوالت کان پاسو ڪندي، آئون وري به اُن حقيقت جي مختصر اپٽار ڪندي، اهو پڙهندڙن تي ٿو ڇڏيان، ته هر پاٺڪ پنهنجي زاويهءِ نگاهه يا احساسن جي آڌار ان مان نتيجو اخذ ڪري.
آخر ۾ “اهل علم جون خودڪشيون” عنوان سان سندس تخيل سان سهمت ٿيندي پڙهندڙن سان پنهنجا ويچار ونڊڻ چاهيندس، ته زندگيءَ جي اهڙيءَ ريت خاتمي جو اصل ڪارڻ ئي “ڏاهپ سندو ڏنگ” آهي، جنهن لاءِ خود لطيف سرڪار کي به چوڻو پيو ته “الا! ڏاهي م ٿيان، ڏاهيون ڏک ڏسن”عقل و فرد ئي انسان کي ڀوڳنائن جي گس لائي ٿو. علامه آءِ آءِ قاضي ۽ حشو ڪيولراماڻي ان جا ٻه وڏا مثال آهن. عقل جي انتها تي پهچڻ کانپوءِ، انسان لاءِ ٻه ئي ماڳ مڪان بچن ٿا، ۽ اهي آهن، “چريائپ” (عام ماڻهن جي نظر ۾) يا “خودڪشي!” عقل جي انتها، انسان کي حساس پڻي تي پهچائي ٿي، ۽ اهو حساس پڻو ئي آهي، جيڪو انسان انهن ٻن ماڳن مان هڪ ماڳ تي رسائي ٿو، چريائپ يا خودڪشي! تنهنڪري ئي شاعر کي چوڻو پئجي ويو ته :
اُڀاري خودڪشيءَ لاءِ ٿي،
حساسيت ئي عذاب آهي!
[b]آسي زميني
[/b] ٽنڊو قيصر
14 فيبروري 2019ع