تخليقي صلاحيت
انسان جي ٽئين اهم ۽ امتيازي خاصيت آهي سندس تخليقي صلاحيت، جنهن جو اظهار ٻن صورتن ۾ ٿئي ٿو: صنعت ۽ حرفت جي صورت ۾، ۽ هنر ۽ فن جي شڪل ۾ انسان جي تخليقي صلاحيت جو دائرو معمولي شين کان وٺي صنعت ۽ حرفت جي عظيم نمونن ۽ نادر فني شهپارن تائين ڦهليل آهي. انسان هن ڪائنات ۾ سندس خالق جي قدرت-تخليق جو مظهر آهي. فقط ۽ فقط انسان ئي اها مخلوق آهي جنهن منجهه تخليقي جوهر ملي ٿو، ان ئي سبب جي ڪري ڪڏهن انسان جي تعريف هن ريت ڪئي ويندي آهي، ته ”انسان اوزار ٺاهيندڙ حيوان آهي...“ پر حقيقت اها آهي ته انسان جي ڪارڪردگيءَ ۽ مهارتن جي حد فقط اوزار ٺاهڻ تائين محدود ناهي، بلڪه انهن کان مٿي اڀري ڪري انسان ٻيا جهان به تخليق ڪري سگهي ٿو.
انسان جي تخليقي صلاحيت جو محرڪ آهي اها حقيقت، ته انسان پنهنجين جسماني قوتن ۽ فطري ماحول تي قناعت نه ٿو ڪري سگهي. جڏهن انسان زندگيءَ جا ارتقائي ڏاڪا اڪرندو آهي، ته هو اهو محسوس ڪندو آهي ته فطري طور تي جيڪي قوتون کيس ڏنيون ويون آهن، اهي سندس ضرورتن جي پورائيءَ لاءِ ڪافي ناهن. ٻيو ته ٺهيو، پر فقط اهو احساس، ته فطرت سندس ضرورتن جو ڀرپور پورائو ڪرڻ کان قاصر آهي، ان ڳالهه جي علامت آهي ته انسان منجهه انسانيت بيدار ٿي رهي آهي. جيستائين انسان لاءِ سندس جسماني قوتون ڪافي رهنديون آهن، سندس مثال ان جانور جهڙوهوندو آهي جيڪو پنهنجي پيٽ ڀرڻ لاءِ قدرت پاران دستياب ڪيل اسباب ۽ وسيلن تي ڀاڙيندو آهي. ان جي ابتڙ، جڏهن انسان کي دستياب قوتون ناڪافي محسوس ٿيڻ لڳن ته پوءِ جاکوڙ ڳولها ۽ جستجو جو سفر شروع ٿيندو آهي. اها ان ڳالهه جي نشاني آهي ته هاڻي انسان ترقي ۽ تڪميل جي ان مرحلي ۾ داخل ٿي ويو آهي جتي فطري اسباب ۽ وسيلا سندس لاءِ ناڪافي آهن. يا ٻين لفظن ۾ ايئن چئجي ته هاڻي انسان جي سطح فطرت جي سطح کان بلند ٿي ويئي آهي. پنهنجي ڪمال جو اهو ئي احساس آهي جيڪو اڪيلائيءَ جي احساس جو بنياد آهي. اڪيلائيءَ جي احساس جو مطلب هي آهي ته انسان پنهنجو پاڻ کي هن مادي عالم جو هڪ حصو سمجهڻ بجاءِ پنهنجو پاڻ کي ان کان مختلف ۽ ممتاز حيثيت ۾ ٿو ڏسي.
جڏهن انسان پنهنجو پاڻ کي ان سطح کان ٿو ڏسي ته کيس پنهنجو پاڻ منجهه ۽ عالم-فطرت ۾ هيڪڙائيءَ بجاءِ اختلاف نظر ايندو آهي. کيس ويڳاڻپ جو احساس وڪوڙي ويندو آهي. هو ان ڳالهه کي محسوس ڪندو آهي، ته فطري جوڙجڪ جي لحاظ کان سندس نوع ٻين حيوانن جي نوعن کان مختلف آهي، هو انهن معاملن ڏانهن ڪشش محسوس ڪندو آهي، جن جو پورائو فقط جسماني قوتن وسيلي ممڪن ناهي هوندو. ان ڪري هو ايجادن ڏانهن ڌيان ڏيندو آهي، ته جيئن فطري طورتي کيس جيڪو ڪجهه حاصل ناهي ان کوٽ جو ازالو انهن ايجادن وسيلي ڪري سگهي. مثال طور: انسان چاهيندو آهي ته هو فطري رڪاوٽون اُڪرڻ لاءِ هوا ۾ اڏامي سگهي، پر قدرت کيس اڏرڻ لاءِ پر ڏنا ئي ناهن. ان کوٽ جو ازالو هو ايئن ڪندو آهي ته اڏرڻ وارا جهاز ايجاد ڪري وٺندو آهي، سمنڊ کي پار ڪرڻ لاءِ ٻيڙيون ٺاهيندو آهي. هو معمولي شين کان وٺي انتهائي پيچيده ۽ ترقي يافته مشينون به ايجاد ڪري وٺندو آهي. جيئن جيئن هو ارتقائي سفر طئي ڪري ٿو، ته سندس ضرورتون وڃن ٿيون وڌنديون، ۽ هو انهن ضرورتن جي پورائي لاءِ صنعتون ايجاد ڪندو ويندو آهي.
صنعت انساني تخليق جي اها ڏسا آهي، جنهن ذريعي هو فطري دنيا کي فتح ڪري ان کي پنهنجي مرضيءَ مطابق پنهنجي فائدي لاءِ ڪتب آڻي ٿو سگهي. مثال طور، پيٽرول هڪ قدرتي دولت آهي، پر اها دولت تيستائين حاصل نه ٿي ڪري سگهجي جيستائين پهاڙن کي ٽوڙڻ لاءِ مشينون ايجاد نه ڪجن. انسان پنهنجي جسماني قوتن جي ٻل تي ان قدرتي دولت منجهان فائدو نه ٿو وٺي سگهي، ۽ نه ئي هو ٽيڪنالاجيءَ کان سواءِ پيٽرول منجهان حاصل ٿيندڙ ٻين شين کي حاصل ڪري سگهي ٿو. هي ئي اها صورتحال آهي جيڪا انسان کي مشين جي ايجاد ۽ صنعتي تخليق لاءِ آماده، بلڪه مجبور ٿي ڪري.
انسان جي تخليقي صلاحيت جي ٻي ڏسا آهي فن ۽ هنر، جيڪا صنعت ۽ حرفت واري ڏسا کان بلڪل مختلف آهي؛ ۽ هنري ڏسا کي ڏسندي انسان جي هيءَ تعريف، ته هو ”اوزار ٺاهيندڙ حيوان آهي“، وڌيڪ ناقص نظر اچي ٿي. هنر ۽ فن جي تخليق نسبتن وڌيڪ بلند سطح تي ان ڳالهه جي نشاندهي ٿي ڪري ته انسان جي تخليقي صلاحيت الله جي تخليقي قدرت جو عڪس يا اولڙو آهي. انسان جي تخليقيت ٻن سطحن تي ظاهر ٿيندي آهي، هڪ صنعت جي سطح تي ۽ ٻي هنر ۽ فن جي سطح تي. صنعت جي سطح تي تخليق جو مقصد آهي فطرت کي فتح ڪرڻ، جنهن جي معنيٰ هيءَ آهي ته جيڪي شيون فطرت ۾ موجود آهن، ۽ جن مان فائدو وٺڻ ٽيڪنالاجيءَ کان سواءِ ممڪن ناهي، انسان مشين جي وسيلي انهن موجود وسيلن تائين پهچي. پر هنر ۽ فن جي سطح تي تخليق جو مطلب آهي اهي شيون تخليق ڪرڻ جن جي انسان تمنا ته ڪري ٿو، پر جيڪي فطرت ۾ موجود ناهن. ان لحاظ کان فني تخليق صنعتي تخليق کان مٿانهين ۽ بلند آهي، جنهن ذريعي انسان هڪ نئين دنيا تخليق ڪري ٿو. جنهن جو مطلب اهو آهي، ته هي دنيا جيئن آهي، تنهن مان انسان مطمئن ناهي؛ ۽ ان ڪري هو فن ۽ هنر وسيلي اهڙي دنيا تخليق ڪري ٿو جيڪا اڳواٽ موجود ناهي. هو پنهنجين خواهشن ۽ تمنائن مطابق هڪ اهڙي دنيا جو خاڪو ٿو پيش ڪري جيڪا سندس موجوده دنيا کان وڌيڪ سهڻي ۽ متوازن آهي. مختصر طور تي ايئن چئجي ته صنعتي تخليق جو مقصد آهي فطرت ۾ موجود وسيلن کي ڪتب آڻڻ لاءِ ٽيڪنالاجي ايجاد ڪرڻ؛ جڏهن ته هنر۽ فن جي سطح تي تخليق جو مقصد اها دنيا خلقڻ آهي جيڪا موجود ناهي، پر جنهن جي انسان آرزو ڪري ٿو. ان لحاظ کان ٽيڪنالاجي ۽ فن انسان جي اها خاصيت آهي جيڪا سندس انسانيت جي ٽئين ڏسا يعني تخليقيت تي ٻڌل آهي.
اهو ٿلهه ٻڌي اسان هاڻي ان نتيجي تي پهتا آهيون ته اسان جي ڳالهه ٻولهه جي موضوع، يعني انسان، جي تعريف اها آهي ته هو اهڙو ٽه- ڏسائو وجود آهي، کيس اهڙيون ٽي صلاحيتون عطا ڪيل آهن، جيڪي فقط سندس لاءِ ئي مخصوص آهن، اهي ٽي صلاحيتون هي آهن:
1- پروڙ-خود پنهنجي باري ۾، هن ڪائنات جي باري ۾، ۽ پنهنجي ۽ ڪائنات جي وچ ۾ واسطن بابت.
2- آزادي ۽ چونڊ.
3- تخليقي صلاحيت: صنعت جي سطح تي ۽ هنر ۽ فن جي سطح تي.
هڪ جملي ۾ اسان هيئن ٿا چئي سگهون، ته انسان اهو موجود مظهر آهي جيڪو پاڻ-پروڙ رکندڙ، آزاد، ۽ تخليقڪار آهي.
پر، اهي ٽيئي صفتون خاص الاهي صفتون آهن، جن جو انسان منجهه اولڙو ملي ٿو. پر، بندي جي صفتن کي الله جي صفتن تي قياس نه ٿو ڪري سگهجي؛ الله جون صفتون مطلق آهن، جڏهن ته انسان مجازي ۽ محدود معنيٰ ۾ اهي صفتون ٿو رکي. پر اهو انسان جو تمام وڏو شرف ۽ امتياز آهي، ته ڪائنات جي مڙني موجودات منجهان فقط ۽ فقط کيس ئي انهن صلاحيتن سان نوازيو ويو آهي. انسان ۾ اهي صلاحيتون گنجائش طور (بالقوة) ٿيون ملن، ۽ هو پنهنجي ارادي ۽ عمل سان انهن صلاحيتن جي تربيت ڪري سگهي ٿو، انهن صلاحيتن کي ترقي وٺرائي سگهي ٿو، ۽ انهن صلاحيتن جي آبياريءَ ۽ سار سنڀال ذريعي انهن کي ڪمال جي حد تائين پهچائي سگهي ٿو.
”تخلقو باخلاق الله“ جي معنيٰ هيءَ آهي، ته انسان پاڻ کي الاهي صفتن جو، امڪان جي حدن تائين، مظهر بنائي؛ اهو ان لاءِ ته انسان کي زمين تي الله جو خليفو بڻايو ويو آهي. پر، ياد رهي ته اها ڳالهه انسان تي سچي بيهي ٿي، بشر تي نه. انسان جيڪڏهن بشر واري سطح تي آهي، ته هو الاهي صفتن جو مظهر نه ٿو بڻجي سگهي، هو ٻين حيوانن وانگر فطري ۽ جبلتي گهرجن جي تابع ٿو رهي، پر جڏهن بشريت ترقي ڪري انسانيت جي حدن تائين پهچي ٿي ته پوءِ انسان خلافت الاهي جو اهل بڻجي ٿو وڃي . اهو انسان ئي آهي جيڪو فطرت جي گهرجن کي رد ڪري آزاد چونڊ جي صلاحيت رکي ٿو، جنهن جو ارادو آزاد ارادو آهي، جنهن وٽ پاڻ-پروڙ آهي، ۽ جنهن وٽ تخليقي صلاحيت آهي. اهي ٽيئي صفتون الله تعاليٰ ۾ مطلق طور تي آهن، ۽ انسان ۾ اضافي ۽ محدود معنيٰ ۾ ٿي سگهن ٿيون.
اهو آهي تصوير جو هڪ رخ. تصوير جو ٻيو پاسو اهو آهي، ته اهو انسان جيڪو ٽن الاهي صفتن، يعني پاڻ-پروڙ، چونڊ ۽ تخليق جو مظهر آهي؛ اهو پاڻ کي چئن اهڙن بنديخانن ۾ واڙيل ٿو ڏسي جيڪي سندس انهن صفتن جي ترقيءَ ۽ تڪميل جي رستي ۾ رڪاوٽ آهن؛ ۽ جيستائين انسان پنهنجو پاڻ کي انهن چئن بنديخانن مان آزاد نه ڪندو، تيستائين هو پنهنجو پاڻ کي ترقي ڏيڻ کان، يعني پاڻ کي انسان بنائڻ کان، معذور رهندو. اڄ جي انسان جو سڀ کان وڏو الميو هيءُ اهي؛ ته اهي هڙئي نظريا، جيڪي انسان جي انفرادي ضرورتن جي پورائي ۽ سندس اجتماعي ترقي لاءِ پاڻ پتوڙيندا ٿا وتن، سي خود انسان جي حقيقت کي درست تناظر ۾ ڏسڻ کان معذور نظر اچن ٿا، ۽ ان طرح سڌيءَ ريت انهن شين کي هٿي ٿا ڏين جيڪي انسان جي انسان بنجڻ جي راهه ۾ رڪاوٽ آهن.
عجيب تماشو ته اهو آهي، ته جديد دور ۾ قديم نظرين ۽ عقيدن جي غلط توجيهه ڪرڻ وسيلي انسان جي مسئلي کي وڌيڪ منجهايو پيو وڃي. مون فرانس ۾ رهڻ دوران اتفاقي طور تي هڪ ليڪچر ۾ شرڪت ڪئي. ليڪچر ڏيندڙ جو نالو آهي عبدالقادر مالڪ، هُن صاحب جي نسب جو سلسلو الجزائر جي معروف مجاهد عبدالقادر سان ٿو ملي. (مون کي افسوس آهي ته اهڙي خسيس شخص جو سلسلو هڪ ايڏي عظيم انسان سان ملي ٿو). اهو صاحب پيرس جي هڪ ڪاليج ۾ خطاب ڪري رهيو هو، سندس ڳالهه ٻولهه جو موضوع هو اسلام ۾ انسان جي تحقير ۽ ذلت. سندس دعويٰ هئي ته اسلامي مڪتب فڪر ۾ انسان جي حيثيت حقير، ذليل ۽ زوال ڏانهن ويندڙ آهي. هن دليل اهو پئي ڏنو ته اسلامي عقيدي ۾ هڪ لازمي شرط اهو آهي ته مشيت ۽ قضا تي اعتقاد رکيو وڃي، ۽ اهو ته اسلامي عقيدي جي مطابق انسان جي نجات فقط الله جي اطاعت جي ذريعي ممڪن آهي، جنهن جو مطلب اهو آهي ته انسان جي پنهنجي ڪا به عظمت يا حيثيت آهي ئي ڪو نه. مون اها تقرير ٻڌي عرض ڪيو، ته هُن اسلام ۾ انسان جي تحقير ۽ تذليل بابت جيڪو استدلال جوڙيو آهي، اهو سندس غلط سوچ ۽ غلط نظر جو نتيجو آهي. سندس چوڻ هو ته: ”ڇوٽڪاري جو رستو الله جي عبادت ۽ اطاعت آهي، ان ڳالهه جو دليل آهي ته اسلام انسان کي حقير ۽ ذليل مخلوق ٿو سمجهي“، ته سندس اهو استدلال خود سندس ئي فڪر جي زوال جو دليل آهي. جڏهن ته حقيقت ته اها آهي، ته اسلام ته انسان کي خدا جو جا نشين، خدا جو نائب ۽ خليفو، ۽ اضافي ۽ مجازي طور تي الله جي صفتن جو مظهر ٿو سمجهي. اسلام ته انسان کي پاڻ-پروڙ رکندڙ، چونڊ ڪندڙ، ۽ دنيا کي سنواريندڙ بنجڻ جي دعوت ٿو ڏئي. هاڻي اهل-نظر پاڻ ئي انصاف ڪن ته آيا اسلام انسان جي حيثيت کي گهٽائي ٿو يا ان کي عظمت ۽ بلنديءَ جي ان مقام طرف ڪوٺ ڏئي ٿو جنهن جو مثال ته جديد دور جو فڪر به پيش نه ٿو ڪري سگهي. جديد دور جا نظريا انساني عظمت جا دعويدار هئڻ جي باوجود به ان بلنديءَ تائين نه ٿا پهچي سگهن جنهن بلنديءَ تائين اسلام انسان کي وٺي ٿو وڃي.
ماديت جو فڪري مڪتب (Materialism) انسان جي نوع ۽ ذات کي فقط ۽ صرف مادي جو ظاهري ڏيک ٿو سمجهي، ۽ ان لحاظ کان انساني عظمت، ترقي ۽ ارتقا جا هڙئي امڪان فقط ماديت جي گهيري ۾ محدود آهن. جيڪڏهن انسان فقط ۽ فقط مادي نوع ئي آهي، ته پوءِ ته انسان لاءِ ماديت جي گهيري کان ٻاهر نڪرڻ ۽ مادي جي سطح کان بلند ٿيڻ ڪنهن به ريت ممڪن ئي نه ٿو ٿي سگهي. فڪر جي هن مڪتب ۾ روحاني ترقيءَ لاءِ ڪا گنجائش ئي ناهي. هن مڪتب فڪر ۾ مابعد الطبيعات جي سطح ته صفا موجود ئي ناهي، ان ڪري انسان لاءِ ان سطح تائين بلند ٿيڻ جو ڪو امڪان ئي ڪونهي ڪو. ٻين لفظن ۾ ايئن چئجي ته فڪر جي ان مڪتب يعني ماديت ۾ انسان جي سموري ترقيءَ ۽ پورڻتا جو دائرو فقط مادي سطحن ۽ شڪلين تائين محدود آهي.
فڪر جو هڪ ٻيو مڪتب جيڪو انسان جي حيثيت کي گهٽائڻ ۽ کيس پست ڪرڻ جو داعي آهي، اهو آهي فطرت پرستي (Naturalism)، هن مڪتب فڪر جي شروعات ارڙهين صدي عيسوي ۾ ٿي، ۽ ان کي اڻويهين صدي عيسوي جي شروعات ۾ ڏاڍي مقبوليت ۽ ترقي ملي.
فڪر جي هن مڪتب جي دعويٰ آهي، ته سڀني موجودات جي اصل حقيقت آهي فطرت، جيڪا زندگي ته رکي ٿي، پر جنهن وٽ پاڻ- پروڙ ڪو نه آهي. هڙئي موجودات ان زندهه، پر پاڻ-پروڙ کان وانجهيل فطرت جي پيداوار آهن. ۽ اهو به، ته ٻين موجودات جيان انسان به فطرت پاران ٺاهيل ۽ سُوڌيل سنواريل آهي، ان ڪري انسان اهو ئي ڪجهه آهي جيڪو فطرت کيس بڻايو آهي. ان مڪتب جو چوڻ آهي ته انسان جي جوڙجڪ جو سانچو فطرت ٿي ٺاهي. ان لحاظ کان انسان جيڪڏهن پنهنجو پاڻ کي آزاد ٿو محسوس ڪري، جيڪڏهن منجهس چونڊ ڪرڻ ۽ تخليق ڪرڻ جي صلاحيت ٿي ملي؛ ته اها آزادي،اها چونڊ ۽ تخليق جي اها صلاحيت جنهن طريقي ۽ جنهن حد تائين فطرت پاران عطا ڪيل آهن، ۽ ان لحاظ کان اهي صلاحيتون عطا ڪيون آهن. هن مڪتب فڪر موجب انسان جي سمجهه، سندس چونڊ جي صلاحيت ۽ تخليقي صلاحيت فطرت پاران عطا ڪيل آهن ۽ ان لحاظ کان اهي صلاحيتون محدود ۽ ناقص آهن، ۽ انسان فطرت جي مقرر ڪيل حدن کان بلند ٿيڻ جي صلاحيت نه ٿو رکي. ٻين لفظن ۾ اهو، ته انسان به ٻي سموري مخلوق جيان فطرت جي پيدا ڪيل مخلوق آهي، فرق صرف اهو آهي ته ٻي مخلوق جي ڀيٽ ۾ انسان وڌيڪ ترقي يافته ۽ وڌيڪ ڪامل آهي.