حياتياتي جبر
فڪر جو ٽيون مڪتب آهي حياتياتي جبر وارو. انسان شناسيءَ جو هي مڪتب پنهنجي سر ويهين صدي عيسويءَ جي دانشورن جي ان خواهش ۽ ڪوشش جو مظهر آهي، ته هو انسان جي حقيقت کي ماديت جي سطح کان نسبتن بلند سطح تي ٿا ڏسڻ چاهين. سو، سترهين صدي عيسويءَ کان اڻويهين صدي عيسويءَ تائين فڪر تي ماديت جو جيڪو غلبو ۽ قبضو هو، ويهين صدي عيسويءَ ان کي رد ڪري ڇڏيو، ۽ هاڻي انسان شناسيءَ لاءِ فڪر جا ڪجهه نوان مڪتب وجود ۾ اچي ويا آهن، جن منجهان هڪ اهم مڪتب آهي حياتياتي جبر جو مڪتبه فڪر.
فڪر جي هن مڪتب هيٺ، انسان جي تعريف سندس جسماني ۽ نفسياتي خاصيتن ۽ ڪيفيتن جي لحاظ کان ڪئي ويندي آهي. انسان جسماني ۽ نفسياتي ڪيفيتن ۽ خاصيتن جو پيچيده مگر بي حد ترقي يافته مجموعو آهي، ۽ سندس زندگي انهن قانونن جي تابع آهي جيڪي حياتيات جي اصولن هيٺ جُڙن ٿا. اهو ته درست آهي، ته فڪر جي هن مڪتب ۾ انسان کي ماديت پرستيءَ يا فطرت پرستيءَ جي سطح کان نسبتن وڌيڪ بلند سطح تي ڏٺو وڃي ٿو؛ پر ان جي باوجود اها به هڪ حقيقت آهي، ته فڪر جي هن مڪتب ۾ انسان جي پاڻ-پروڙ ۽ آزاديءَ جي نفي ٿي وڃي ٿي؛ ۽ اها دعويٰ ڪئي ٿي وڃي، ته هر شخص جي شخصيت جي تشڪيل سندس جسماني خاصيتن جي جبر هٿان ٿي ٿئي، ۽ انسان جي پاڻ پروڙ يا ارادي کي ان شخصيت جي تعمير ۾ ڪو به دخل ڪونهي. ان لحاظ کان ته ڪنهن شخص جي ڪا انفراديت يا خودي آهي ئي ڪو نه. مثلن هيئن چيو ويندو آهي، ته سنهڙا سيپڪڙا ماڻهو جذباتي ٿيندا آهن، ۽ ٿلهن ماڻهن ۾ محبت جو جذبو وڌيڪ هوندو آهي. ان جو مطلب ته اهو ٿيو، ته انسان ۾ جيڪي خاصيتون آهن انهن جي چونڊ هن پاڻ ناهي ڪئي، پر اهي خاصيتون سندس جسماني جوڙجڪ جو نتيجو ۽ جبر آهن. جيڪڏهن ڪو شخص مون سان محبت وارو ورتاءُ ٿو ڪري، ته مون کي سندس ٿورائتو ٿيڻ جي ضرورت ناهي، ڇاڪاڻ ته هيءَ مهرباني خود ان ماڻهوءَ جي چونڊ ناهي بلڪه اهو سندس جسماني جوڙجڪ جو جبر آهي. حياتياتي سبب ۽ محرڪ کيس مجبور ٿا ڪن ته هو ٻين سان محبت سان پيش اچي، ۽ سندس لاءِ اهو ممڪن ئي ناهي ته هو پنهنجي جسماني جوڙجڪ جي گهرجن کي نظر انداز ڪري ڪا آزادانه چونڊ ڪري سگهي.
سو اسان ڏسون ٿا، ته توڙي جو هي مڪتب فڪر ان ڳالهه جو دعويدار آهي، ته اهو اڻويهين صدي عيسوي جي تصورن جي ڀيٽ ۾ اڄ جي دور ۾ انسان کي نسبتن وڌيڪ بلند سطح تي ڏسي ٿو، پوءِ به اها حقيقت پنهنجي جاءِ تي برقرار آهي ته هن مڪتب فڪر ۾ انسان جي ان حقيقت جي نفي ٿي ٿئي جيڪا حقيقت انسان کي الاهي صفتن جو اولڙو قرار ٿي ڏئي، ۽ جيڪو مذهب جو نقطه نظر آهي (جنهن طرف اسان پنهنجي ڳالهه ٻولهه جي آغاز ۾ اشارو ڪيو هو).