چار بنديخانا
هاڻي اها ڳالهه چٽي ٿي وئي هوندي، ته مون جن چئن بنديخانن طرف اشارو ڪيو هو، اهي ڪهڙا آهن. انسان بابت فڪر جي مختلف مڪتبن جو تت ڪيو وڃي، ته اسان ان نتيجي تي ٿا پهچون، ته اسان چئن بنديخانن ۾ واڙيل آهيون. اهي بنديخانا مختلف قسم جا چار جبر آهن جن جو هوشڪار آهي.
پهريون جبر فطرت جو جبر آهي، ٻيو ماديت جو جبر آهي، ٽيون تواريخ جو جبر آهي ۽چوٿون سماج جو جبر آهي.
ماديت پرست، انسان کي فقط مادي جي حدن ۾ ٿا ڏسن. فطرت پرست کيس فطرت جي ٻين موجودات وانگر هڪ اهڙي مخلوق ٿا سمجهن جنهن کي فطرت جنهن سانچي ۾ پلٽڻ چاهي ٿي پلٽي ڇڏي ٿي. تواريخي جبر جا دعويدار تواريخي حالتن کي انساني شخصيت جي تعمير جو ذميوار ٿا سمجهن. جيڪڏهن ايمرسن کان پڇيو وڃي ته تواريخ ڇا آهي؟ ته هو جواب ڏيندو ته تواريخ ڇا ناهي. ان ڪري ته هن دنيا ۾ جيڪو ڪجهه آهي تواريخ جو ٺاهيل آهي. تواريخ ئي هر انسان جي ماهيت ۽ ڪيفيت ٺاهي ٿي. انسان تواريخ کي نه ٿو ٺاهي، بلڪه تواريخ انسان کي ٿي ٺاهي. سماجي جبريت جو نظريو هي آهي، ته فرد جو پنهنجو ڪو به وجود ناهي، فرد اهو ڪجهه آهي جيڪو کيس سندس اجتماعي ماحول ٺاهي ٿو.
هتي ان ڳالهه ڏانهن اشارو ڪرڻ به ضروري آهي، ته مان فطرت، سماج يا تواريخ جي اثرن جو صفا انڪاري نه آهيان. مان انساني شخصيت جي تعمير ۾ انهن محرڪن ۽ سببن جي اهميت ۽ حيثيت کي تسليم ٿو ڪريان. ليڪن، منهنجو چوڻ هي آهي، ۽ اهو ئي منهنجي فڪر جو اصل نڪتو آهي؛ ته انسان هڪ اهڙي مخلوق آهي، جيڪا آزادانه چونڊ جي صلاحيت رکي ٿي. ۽ ”بشر“ جڏهن ”انسان بنجڻ“ جا ارتقائي مرحلا طئي ٿو ڪري، ته هو جبر جي انهن گهيرن کي ٽوڙي پنهنجو پاڻ کي انهن بنديخانن منجهان آزاد ڪري سگهي ٿو.
انساني شخصيت جي تعمير ۽ ان جي ماهيت جي تشڪيل ۾ مادي، فطرت، سماج ۽ تواريخ جي جبر کان انڪار قطعي طور تي ممڪن ناهي. مثال طور، هڪ قبائلي سماج جي فردن جي عادتن ۽ طريقن ۽ سندن جسماني ۽ روحاني خاصيتن کي ٻين سماجن جي فردن کان الڳ طور تي سڃاڻي سگهجي ٿو. اها ڳالهه به پنهنجي جاءِ تي درست آهي، ته قبائلي زندگي گذارڻ وارن فردن ۾ جيڪي مخصوص خاصيتون ملن ٿيون، هو انهن خاصيتن جا گهرجائو هوندا آهن. اهو مخصوص اجتماعي ۽ پيداواري سرشتو هوندو آهي، جيڪو زندگيءَ جي خاصيتن جي تشڪيل ڪندو آهي، ۽ اهو صحرائي يا جابلو ماحول هوندو آهي جيڪو کين سختيون سهڻ، ڪشمڪش ۽ شڪار ڪرڻ جون صفتون ڏيندو آهي. مطلب ته قبائلي زندگي گذارڻ وارن فردن جون پنهنجيون مخصوص خاصيتون هونديون آهن. ڳوٺاڻي زندگيءَ ۽ شهري زندگيءَ جون پنهنجون گهرجون آهن، ۽ پيداوار جو هر سرشتو ۽ هر اجتماعي ماحول پنهنجي فردن تي لازمي طور تي اثر وجهي ٿو. انهن جون عادتون ۽ خاصيتون، اخلاق ۽ ڪردار، روايتون، رسمون ۽ رواج ۽ عقيدا ان کان متاثر ٿيندا آهن. هر اجتماعي سرشتو پنهنجن فردن کي پنهنجي رنگ ۾ رڱي ڇڏيندو آهي، ۽ ان ۾ انهن فردن جي پنهنجي چونڊ جو عمل دخل ناهي هوندو. ٻين لفظن ۾ اسان ايئن چئي ٿا سگهون ته انسان جيستائين بشر جي سطح تي آهي، تيستائين اهو فطرت، تواريخ ۽ سماج جي جبر جو شڪار آهي. سندس وجود انهن محرڪن ۽ سببن جي بنديخانن ۾ واڙيل آهي. پر، جڏهن هو جبر جي انهن بنديخانن کان پنهنجو پاڻ کي آزاد ڪرائي ٿو وٺي، ۽ جڏهن هو آزادانه چونڊ جي منزل ۾ داخل ٿو ٿئي، ته ڄڻ ته هو بشر جي سطح کان بلند ٿي انسان جي سطح تي ٿو پهچي.
خارجي ماحول ۽ حالتون انسان تي ڪهڙي حد تائين ٿيون اثر انداز ٿين، ان سلسلي ۾ مان اوهان کي هڪ واقعو ٿو ٻڌايان. تهران جي هڪ ماهر قالين ساز مونکي ٻڌايو ته هڪ ڀيري حڪومت پاران کيس دعوت ملي ته هو جيل جي قيدين کي قالين اڻڻ جي تربيت ڏئي. هن حڪومت تي شرط رکيو، ته جيڪڏهن سندس ڏنل تعليم ۽ تربيت جي نتيجي ۾ ڪوئي قيدي قالين اڻڻ جي فن ۾ مهارت حاصل ڪري وٺندو ته کيس آزاد ڪيو ويندو. ان شرط جي منظوريءَ کان پوءِ ان ماهر قالين ٺاهيندڙ جيل جي قيدين کي قالين اڻڻ جي تربيت ڏيڻ جو ڪم شروع ڪيو. ان شخص جو چوڻ آهي، ته مون کي جن ماڻهن جي تعليم ۽ تربيت جو ڪم سونپيو ويو هو، انهن منجهان اڪثر خطرناڪ ڏوهاري هئا، ۽ ڏوهه ۽ شرارتون انهن جي اکين منجهان ليئا پائينديون هيون. بهرحال، مون انهن ماڻهن کي قالين اڻڻ جي تربيت ڏيڻ جو ڪم شروع ڪيو. قالين اڻڻ هڪ فن آهي- هڪ ڏکيو ۽ صبر آزما فن. ان ڪم ۾ اکين جي ديد، آڱرين جي مهارت ۽ ذوق جي لطافت نهايت ضروري آهي؛ ته جيئن انسان صحيح رنگن جي چونڊ ڪري سگهي، رنگن جي ميلاپ منجهان سهڻا نقش ونگار ٺاهي سگهي، ۽ پنهنجي محنت ۽ لطيف ذوق جي نتيجي ۾ هڪ حسين پيداوار تخليق ڪري سگهي.
قالين اڻڻ جي ان ماهر استاد جو چوڻ آهي، ته مون قيدين کي قالين اڻڻ جا اصول سمجهائي پوءِ کين خود ڪم ڪرڻ جي دعوت ڏني، ۽ اهو ڏسي مون کي اچرج ۽ خوشي ٿي، ته اهي ماڻهو جيڪي خطرناڪ ڏوهاري هئا، ۽ جن کي ڏسي اهو تصور ڪرڻ به ڏکيو هو ته ڪو انهن جي اندر ڪنهن لطيف ۽ نازڪ فن کي سمجهڻ جي صلاحيت هوندي، انهن قالين اڻڻ جي ڪم کي نه فقط سمجهي ورتو، بلڪه ان جا نهايت عمدا نمونا به تخليق ڪيائون. ان فن سان تعلق انهن جي روح ۾ لطافت ۽ نزاڪت پيدا ڪئي، ۽ اهي ماڻهو جن کي ويڙهه ۽ فساد ۾مزو ايندو هو هاڻي تصوف جي شعرن منجهان لطف ماڻڻ لڳا. ويندي ايستائين جو اڪثر اهي شعر ٻڌي سندن اکين منجهان بي اختيار ڳوڙها وهڻ لڳندا. انهن قيدين جي مزاج ۾ اها تبديلي قالين اڻڻ جي تربيت ۽ ان فن سان ناتي جو نتيجو هئي. اهي ماڻهو جيڪي ايڏا ته وحشي ۽ پٿر دل هئا، جو جهيڙو فساد انهن جي عادت هئي، هاڻي ايڏا ته نرم دل ٿي ويا جو عرفاني شعر ٻڌي سندن اکيون آليون ٿيڻ لڳيون. ان جو مطلب ڇا ٿيو؟ ان جو مطلب اهو ٿيو ته انهن جو وحشيپڻو يا لطافت خارجي ماحول جو جبر آهي. خارجي محرڪن ۽ سببن هيٺ انهن جي طبيعت ۾ سختي ۽ وحشيپڻو پيدا ٿيا هئا، جڏهن اهي محرڪ ۽ سبب بدليا ۽ ماحول مٽيو، ته انهن جي طبيعت ۾ نرمي ۽ لطافت اچي وئي. ان جو مطلب اهو ٿيو ته لطافت يا وحشيپڻو، ٻئي ڪيفيتون خارجي محرڪن جو جبر- ۽ خارجي ماحول جي پيداوار آهن. اجتماعي جبر جي مڪتب جي اها ئي دعويٰ آهي، ۽ حالتن پٽاندڙ اها دعويٰ درست ٿي نظر اچي.