جبر جو فلسفو
باوجود ان جي، جو وحدت الوجود جي نظرئي جو بنياد ئي خدا پرستيءَ جي تصور تي رکيو ويو آهي، اهو نظريو به انسان جي عظمت جي نفي ٿو ڪري. وحدت الوجود يا جبر-الاهي جو تصور، جنهن جا قائل اسلام جا ڪجهه فرقا به آهن، اهو نظريو آهي جيڪو تصوف جي هندو فلسفي ۽ عيسائيت جي ڪئٿولڪ فرقي ۾ به ملي ٿو. ان عقيدي پٽاندڙ، خدا تعاليٰ سڀني شين جو خلقيندڙ ۽ هر شيءِ کي خلقڻ کان اڳ ان جي تقدير جو تعين ڪندڙ آهي. فڪر جي هن مڪتب ۾ خدا تعاليٰ جي ارادي کي ان ريت اهميت ڏني ٿي وڃي، جو انسان جي ارادي ۽ اختيار جي نفي لازم ٿي پوي ٿي. جبريت جو عقيدو هي آهي، ته هر شيءِ جي ماهيت، ان جي حقيقت، ان جو ارادو سڀ ڪجهه اهڙيءَ ريت الاهي ارادي جي تابع آهي، جو ان کان انحراف ڪنهن به ريت ممڪن ناهي. هر انسان جي تقدير جو تعين ان جي خلقجڻ کان پهريائين متعين ٿي وڃي ٿو، ۽ اهو ”لکيو“ ان جي پيشانيءَ تي لکجي ويندو آهي. ۽ جڏهن انسان دنيا ۾ ايندو آهي، ته سندس لاءِ ان ”تقدير جي لکيي“ کان انحراف ممڪن ئي ناهي ٿي سگهندو. ٻين لفطن ۾ هيئن ٿو چئي سگهجي، ته انسان اهو ڪجهه بنجڻ تي مجبور آهي، جيڪو اول ئي سندس لاءِ مقرر ڪيو ويو آهي. حافظ جو هي شعر ان ئي فڪر جي عڪاسي ڪري ٿو:
چو قسمت ازلي بي حضور ما ڪردند
گر اند ڪي نه به وفق-رضا است خورده مگير
يعني انسان کان ناهي پڇيو ويو ته کيس ڪهڙي ڳالهه پسند آهي ۽ ڪهڙي ڳالهه پسند نه آهي. خدا تعاليٰ کيس جيئن چاهيو تيئن بنائي ڇڏيو؛ ان جي تقدير ان ريت متعين ڪري ڇڏي، جو ان ۾ انسان جي ارادي ۽ چونڊ جو ڪو دخل ئي ناهي. انسان دنيا ۾ جيڪا پنهنجي زندگي گذاري ٿو، اها ان پهريان ئي طئي ٿيل تقدير جي لکيي پٽاندڙ هوندي آهي، ۽ انسان وٽ ان تقدير جي لکيي کي بدلائڻ جي قدرت ۽ اختيار ناهي هوندو. هڪ ٻئي شاعر ان شعر ۾ ڪجهه ترميم ڪئي آهي، سندس چوڻ آهي، ته جيڪڏهن ان فلسفي کي درست مڃي وٺجي، ته انسان کي ڪو ارادو يا اختيار حاصل ئي ناهي ۽ هو فقط مجبور آهي، ته پوءِ ان شعر ۾ ”اند ڪي“ جي جاءِ تي ”همه اش“ چوڻ وڌيڪ درست ٿيندو. يعني اهو چوڻ بجاءِ ته
گراند ڪي به وفق رضا است خورده مگير
هيئن چوڻ کپي
همه اش گر نه به وفق رضا است خورده مگير
ڇو؟ ان ڪري ته هي جبر جو فلسفو آهي. انسان مجبور آهي، پوءِ جيڪڏهن سڀ ڪجهه سندس مرضيءَ جي خلاف آهي، ته به کيس اعتراض ڪرڻ جي اجازت ناهي. نيٺ به جبر جي مقابلي ۾ اوهان ڇا ٿا ڪري سگهو؟
جيڪي ماڻهو جبريت جي فلسفي جا قائل آهن، انهن پاران ڪنهن ڳالهه تي اعتراض ڪرڻ ايئن ئي غلط آهي، جيئن البرٽ ڪاميو جو هيءَ چوڻ ته ” مان اعتراض ٿو ڪيان“. مان ٿوچوان، ”ڪاميو، تون ڪنهن تي ٿو اعتراض ڪرين، ڇا خدا تي؟“ ليڪن، جيڪو شخص تي اعتراض ٿو ڪري، ان لاءِ ضروري آهي ته هو پهريائين خدا کي تسليم ڪري. سو، ڇا تون خدا کي مڃين ٿو؟ جواب ملندو نه (اسان خدا کي تسليم ڪو نه ٿا ڪريون).
ته پوءِ تون ڪنهن تي اعتراض ٿو ڪرين، ڪنهن جي خلاف بغاوت ٿو ڪرين؟ ڇا فطرت جي خلاف؟ پر فطرت ته بي شعور آهي، پاڻ-پروڙ کان وانجهيل آهي، ته پوءِ تنهنجي بغاوت جو مٿس ڪهڙو اثر پوندو. فطرت تي تنهنجو اعتراض ته فقط فضول ڪم آهي، ان جا قانون ته انڌا هوندا آهن، ان تي تنهنجي بغاوت يا اعتراض جو ڪو به اثر پئجي ئي ڪو نه ٿو سگهي.
اها ئي صورتحال جبريت جي فلسفي جي آهي، جتي نائبي (مسؤليت) ناهي، اتي ڪنهن به اعتراض جو ڀلا ڪهڙو جواز آهي؟ جڏهن تون ان نائبيءَ کان ئي انڪار ٿو ڪرين، ته پوءِ تون ڪهڙي بنياد تي اعتراض ٿو ڪرين؟ هيءَ ته هوا ۾ لٺيون هڻڻ واري ڳالهه ٿي.
جيڪڏهن مشيت الاهي جو مطلب هي آهي، ته ان سان انسان جي پنهنجي ارادي ۽ چونڊ جي مڪمل طور تي نفي ٿي وڃي، ته ان جو مطلب اهو ٿيو ته انسان نائب ناهي، ۽ جيڪو انسان نائب ناهي اهو ته در حقيقت انسان ئي ناهي.
جبر واري مشيت الاهي جو عقيدو وچئين دور (قرون-وسطيٰ) ۾ ڏاڍو مقبول هو. وچئين دور جي عيسائيت ان عقيدي جي تبليغ ڪندڙ هئي. بعد ۾ مشيت جي جبر جي جاءِ ماديت يا فطرت جي جبر والاري. اڻويهين صدي عيسوي ماديت جي صدي آهي، ارڙهين صدي عيسوي ۾ فطرت پرستيءَ جو لاڙو حاوي ٿو نظر اچي. وچئين دور ۾ چيو ويندو هو ته انسان مشيت جي جبر آڏو مجبور آهي، انسان اهو ئي ڪجهه بڻجي ٿو سگهي جيڪو ڪجهه خدا سندس لاءِ مقرر ڪري ڇڏيو آهي، ان ۾ انسان جي پنهنجي ارادي جو ڪو به دخل ناهي. اڻويهين صدي عيسوي ۾ به اها ئي ڳالهه چئي ويندي هئي (ته انسان مجبور آهي)، پر جبر جو سرچشمو خدا جي بدران مادي يا فطرت کي تسليم ڪيو ويو، ۽ جيئن ته خدا جي مقابلي ۾ مادي ۽ فطرت جي حيثيت پست آهي، ان ڪري جڏهن انهن سببن جي لحاظ کان انسان کي مجبور تسليم ڪبو، ته پوءِ انسان جي حيثيت تهائين وڌيڪ پست ۽ حقير ٿي وڃي ٿي.
ويهين صدي عيسوي ۾ به جبر جو تصور باقي آهي، ليڪن هينئر ماديت يا فطرت پرستيءَ جو قبصو ڪمزور پئجي ويو آهي. جهڙيءَ ريت اسان ارڙهين صديءَ کي فطرت پرستيءَ ۽ اڻويهين صدي عيسوي کي ماديت پرستي سان منسوب ٿا ڪريون، تنهن ريت اسان ويهين صدي عيسوي جي فڪر جي ڪنهن هڪ مخصوص مڪتب سان نسبت نه ٿا ڏئي سگهون. ان جي ابتڙ، هن صديءَ ۾ فڪر جا ٽي نوان مڪتب ظاهر ٿيا ۽ فڪر جا اهي ٽيئي مڪتب انسان جي پاڻ-پروڙ ۽ سندس آزاد ارادي ۽ چونڊ جي صلاحيت جي نفي ٿا ڪن. انهن مان سڀني کان جديد نظريو آهي حياتياتي جبر جو نظريو (BIOLOGICISM). ان کان اڳ ٻه ٻيا نظريا به اسان جي سامهون آيا، جن منجهان هڪ آهي سماجياتي جبريت جو نظريو (SOCIOLOGICISM)، ۽ ٻيو آهي تواريخي جبريت جو نظريو (HISTORICISM).