تواريخي جبريت
فڪر جي هن مڪتب ۾ انساني شخصيت کي تواريخي جبريت جي حوالي کان سڃاتو وڃي ٿو. ان موجب تواريخي اسباب ۽ محرڪ ئي انسان جي ماهيت ۽ حقيقت جي چٽائي ڪندا آهن. تواريخي حالتون جهڙو سانچو ٺاهينديون آهن، اسان جي شخصيت ان سانچي ۾ پلٽجي ٿي پوي. فڪر جي ان مڪتب موجب منهنجي شخصيت منهنجي ٺاهيل ناهي، بلڪه منهنجي شخصيت ۽ خاصيتون تواريخي حالتن جي تسلسل جو نتيجو آهن. ايران ۽ اسلام جي تواريخ ملي ڪري هڪ مخصوص سانچو تيار ڪيو، ۽ منهنجي ساري شخصيت ۽ سڀ صفتون ان سانچي پٽاندڙ جڙيون آهن. جيڪڏهن مان انهن مخصوص تواريخي حالتن بدران ڪنهن ٻئي ماحول ۾ وڏو ٿيان ها، مثال طور وچئين دورجي يورپ، انقلاب-فرانس واري دور، يا اڄ جي اولهه ۾پيدا ٿيان ها، ۽ ان ئي ماحول ۾ منهنجي پرورش ٿئي ها؛ ته منهنجي شخصيت، منهنجي هاڻوڪي شخصيت کان بلڪل ئي مختلف هجي ها. منهنجي زبان، منهنجو فڪر ۽ احساس، منهنجو اخلاق ۽ ڪردار، سڀ ڪجهه بدليل هجي ها.
ان جو مطلب اهو ٿيو ته منهنجين سڀني خاصيتن جي تشڪيل منهنجي پنهنجي هٿ ۾ ناهي، پر تواريخ جي هٿ ۾ آهي. مان پنهنجي لاءِ جيڪو ڪجهه به چونڊيان ٿو، ان ۾ منهنجي پنهنجي ارادي ۽ اختيار جو ڪو به دخل ناهي، بلڪه منهنجي چونڊ تواريخي حالتن جي جبر جي تابع آهي. مان اهو ڪجهه قبول ڪرڻ تي مجبور آهيان جيڪو تواريخ مون لاءِ چونڊي ٿي. مان توهان سان فارسي زبان ۾ ڳالهه ٻولهه ڪري رهيو آهيان، ۽ اوهان ان زبان کي چڱيءَ طرح سمجهي رهيا آهيو. پر، ڇا مون ۽ اوهان فارسي ٻوليءَ جي چونڊ پاڻ ڪئي آهي، نه! دراصل، تواريخي حالتن فارسيءَ کي اسان جي زبان بڻائي ڇڏيو آهي. مون جڏهن کان اکيون کوليون آهن، ان زبان کي تواريخي جبر طور قبول ڪيو اٿم، ۽ ان تواريخي پسمنظر جي ڪري مان مجبور آهيان ته فارسيءَ کي پنهنجي زبان طور اختيارڪريان. دراصل مان ان زبان کان علاوه ڪا ٻي زبان چونڊي ئي نه ٿو سگهان. ساڳي ئي صورتحال مذهب جي آهي. مان ۽ اوهان مسلمان آهيون، پر ڇا اسان پنهنجي مذهب طور اسلام کي آزادانه طور تي چونڊيو آهي؟ ان سوال جو جواب نفي ۾ آهي. دراصل، اسان جو مذهب به اسان جي تواريخ جو جبر آهي، جنهن منجهه اسان جي راءِ ۽ ارادي جو دخل ئي ناهي. اسان جنهن ماحول ۾ اکيون کوليون، جن حالتن ۾ وڏا ٿياسين، اهو ماحول ۽ اهي حالتون تواريخ جون ٺاهيل آهن. جهڙيءَ ريت اسان جون جسماني خاصيتون ۽ اسان جو رنگ روپ طبعي حالتن جو نتيجوهوندا آهن، ان ئي ريت اسان جي روحاني حالت به تواريخي حالتن جو نتيجو هوندي آهي، ان ۾ اسان جي پنهنجي چونڊ جو ڪو به دخل ناهي هوندو.