جبر ۽ آزادي
پر، منهنجو بنيادي عرض هيءُ آهي، ته مان اجتماعي ماحول، ماديت، فطرت يا تواريخ جي جبر جي نه صفا نفي ڪرڻ ٿو چاهيان، نه ئي وري مڪمل طور تي ان جي تائيد ٿو ڪريان. منهنجو نڪته نظر هيءُ آهي، ته انسان جڏهن انسان ٿيڻ جي مرحلي ۾ ٿو داخل ٿئي، جڏهن هو بشريت کان انسان تائين جو پنڌ اُڪري پنهنجي تڪميل ڪري ٿو، ته ان لاءِ انهن چئن بنديخانن جي قيد مان آزادي حاصل ڪرڻ ممڪن بڻجي ٿو وڃي. وڌيڪ صحيح ڳالهه هيءَ آهي ته بشر جي انسان بنجڻ جو مرحلو ان وقت ٿو شروع ٿئي، جڏهن فرد پنهنجو پاڻ کي انهن چئن بنديخانن منجهان آزد ڪرڻ جو آغاز ٿو ڪري.
جاگرافيائي اثرن جو کڻي مثال وٺون. ابن خلدون ته ويندي اهو به چوي ٿو، ته هر سماج جي زندگيءَ جي حالت جي تشڪيل ان جي جاگرافيائي گهرجن هٿان ٿئي ٿي. پنهنجي جاءِ تي اها ڳالهه درست ٿي نظر اچي. اڻويهين صدي عيسوي ۾ سماج شناسيءَ کي مرڪزي اهميت حاصل هئي، پر اڄ ايئن ڪونهي. اڄ اسين اها ڳالهه سمجهون ٿا، ته انسان جنهن حد تائين پنهنجي تڪميل جا ڏاڪا اُڪرندو، ان حد تائين هو جبر جي انهن گهيرن کان آزادي حاصل ڪري وٺندو. چوڻ جو مقصد اهو ناهي، ته ڪو اهي چئن مختلف قسمن جا جبر وجود ڪو نه ٿا رکن، يا انساني زندگيءَ تي اثر انداز ڪو نه ٿا ٿين؛ نه ئي چوڻ جو مقصد ڪو اهو آهي، ته انسان هر قسم جي جبر کان بي نياز آزادانه طور تي چونڊ ڪندو رهيو آهي. ان جي بجاءِ، چوڻ جو مقصد اهو آهي، ته جيستائين انسان جبر جي انهن بنديخانن ۾ واڙيل رهندو آهي، تيستائين هو حيوان جي سطح کان بلند ناهي ٿي سگهندو. ۽ جڏهن انسان حيوان جي سطح کان بلند ٿي انسان بنجڻ جي مرحلي ۾ داخل ٿيندو آهي ، ته هو پنهنجو پاڻ کي جبر جي انهن گهيرن کان آزاد ڪري وٺندو آهي.