شاھہ عبدالطيف ڀٽائيءَ جي شاعريءَ ۾ تصوف
In this research paper, I tried to express the meaning of tasawuf with the references and trace out the historical significance and importance of the “Sufism” on above subject matter, I have expressed the role of our classical poets in Sufism. Specially high lights the mystic philosophy of Sufism from the Poetry of shah Abdul Latif Bhittai.
Poetry of Sindhi literature is fulfilled with the work of great Sufi Poets such as, Qazi Qazan, Shah Abdul Karim Bulri, Shah Abdul Latif Bhittai, Shah Lutufullah Qadri, Shah Inayat Rizvi, Khuwaja Muhammad Zaman Lunwari, Sachal Sarmast, Nabi Bux Laghari, Hamal Faqeer and many others.
In this regard, Shah Abdul Latif Bhittai’s position is unique and distinguish among the above poets, he was a great mystic saint, a practicing Sufi and a spiritual guide. His most famous poetic work is “Shah Jo Risalo”, in which he narrated Mysticism, Humanism and Spiritualism with the especial references of Islamic thoughts and Sufis ideas.
There are not only various examples from Shah Jo Risalo on this topic but I think if we read and understand his Poetry deeply, it become clear that his whole work is based on the principle of Tasawwuf. Shah Abdul Latif Bhittai was gifted with Sufi thinking and expresses his ideas though his poetic talent to gives awareness to Sindhi society against injustice and immorality.
My paper is based on this importance of “Sufism” in the modern time with the examples of the outstanding poetry of Shah Abdul Latif Bhittai.
شاھہ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ تصوف
سنڌ ڌرتي ڪيترائي سنياسي، صوفي بزرگ، رهبر ۽ رهنما پيدا ڪيا آهن، جن جي ڪري هن ڌرتي کي ”صوفين جي سرزمين“ سڏيو ويو آهي، ڌرتيءَ ڌڻين جي رهنمائي ڪندڙ انھن عارفن پنھنجي قول، فعل، تقرير ۽ تحرير وسيلي ماڻھن کي سنئين دڳ تي لاتو، خاص طور سنڌ جي صوفي شاعرن جي ڪلام کي ڏسنداسين تہ معلوم ٿئي تو تہ هنن درويش شاعرن ڪائنات جي اسرارن کي پروڙيو ۽ حق جي ذات جا طلبگار رهيا، انھن عاشقن عام سان گڏ هوندي بہ پنھنجي عبادتن ۽ رياضتن ۾ محبوب جي مشاهدي کي ئي زندگيءَ جو حاصل ڄاتو، جوئي تصوف جو درجو شمار ٿئي ٿو.
هتي سڀ کان پھرين مختصر طور اهو ڄاڻائڻ ضروري آهي تہ ”تصوف“ ڇا آهي؟، ”صوفي“ ڪنھن کي سڏي سگهجي ٿو؟، هن موضوع تي پوري ننڍي کنڊ ۾ ڪافي لکيو ويو آهي، ڪيترائي ليک ۽ ڪتاب موجود آهي، پر خاص طور تي حضرت علي هجويري داتا گنج بخش جي ڪتاب ”ڪشف المحجوب“ کي طريقت وارن هن ڏس ۾ ماخذ قرار ڏنو آهي، سندس موجب تہ،
”صوفي اهو آهي جو پاڻ کي فنا ڪري، حق سان ملي وڃي ۽ نفس جون خواهشون ترڪ ڪري مادي حقيقت سان گڏجي مڪمل سلوڪ جي درجي تائين پھچي وڃي“ (1)
حضرت ابوالحسن نوري (رحمتہ ﷲ) جي حوالي سان چيل آهي تہ
”التصوف ترکُ کُلِّ حَظِّ للِنفَس“
مطلب تہ تصوف سڀني نفساني لذتن کان ڪنارہ ڪشيءَ جو نالو آهي. (2)
حضرت مرتعش (رح) فرمائي ٿو تہ،
”التصَوف حُسنِ الخَلق“
يعني تصوف نيڪ خصلتن يا نيڪ اخلاقن جو نالو آهي، جنھن ۾ ٽي قسم اهم آهن، 1. ﷲ تعاليٰ جا حڪم بجا آڻڻ، 2. خلقت سان عزت، تعليم، مھرباني، حق ۽ انصاف سان هلڻ، 3. پنھنجي ذات کي شيطان جي غلبي کان بچائڻ، اها ئي سچي صوفي جي وصف آهي“. (3).
حضرت جنيد بغدادي (رح) مطابق سچي صوفي جون خاصيتون هي آهن.
1. سخاوت؛ جيئن حضرت ابراهيم عليہ السلام ﷲ جي راھہ ۾ پنھنجي پٽ کي قربان ڪيو.
2. رضا؛ حضرت اسماعيل عليہ السلام بخوشي رضا پنھنجي جان قربان ٿيڻ لاءِ پيش ڪئي.
3. صبر؛ حضرت ايوب عليہ السلام جو صبر، جنھن بي حساب تڪليفن تي صبر ڪيو ۽ خدا جي رضا ۾ راضي رهيو.
4. اشارو؛ حضرت ذڪريا عليہ السلام کي خدا جي طرفان اشارو آيو تہ ٽي ڏينھن تائين خدا پاڪ جو ذڪر ڪريو ۽ ڪنھن ٻئي سان نہ ڳالھائي.
5. غيرت؛ حضرت يحيٰ عليہ السلام پنھنجي وطن ۾ مسافرن جيان رهيو، پنھنجي خاندان ۾ رهندي ٻين کان بيگانو رهيو.
6. سياحت؛ حضرت عيسيٰ عليہ السلام پنھنجو وقت اڪيلي سياحت ۾ گذاريو پاڻ وٽ هڪ ڦڻي ۽ پيالي جي ٻيو ڪجهہ بہ نہ رکيائين.
7. صوف جا ڪپڙا پائڻ؛ حضرت موسيٰ عليہ السلام پشم يعني اوني ڪپڙا (صوف جو لباس) پاتو، نرم ۽ ملائم لباس کان پاسو ڪرڻ تصوف جو رستو آهي.
8. فقر؛ ٻنھي جهانن جا سردار حضرت محمد مصطفيٰ صلي ﷲ عليہ واٰله وسلم جن هڪ ڏينھن کاڌو نوش فرمائندا هئا تہ ٻہ ڏينھن فقر ۽ فاقي سان رهندا هئا.(4)
ڏٺو وڃي تہ اهي ئي اصول آهن جيڪي انساني ڪردار ۾ نيڪيءَ جو بنياد آهن.
تصوف جو موضوع وسيع هوندي بہ مٿين حوالي جي روشنيءَ ۾ مختصرا اهو چونديس تہ، تصوف جو رستو انساني قلب ۾ هڪ نئين قسم جي روحاني تڙپ پيدا ڪري ٿو، هو خود کي فنا ڪري حق سان هڪ ٿئي ٿو، ڇو جو صوفين وٽ ڪائنات ”عالم اڪبر“ آهي ۽ انسان ”عالم اصغر“ ۽ ڪائنات ۾ جيڪي ڪجهہ موجود آهي تنھن جو اختصار خود انسان ۾ موجود آهي، ان ڪري انسان پنھنجي الاهي اصل کي سڃاڻي حق ۾ حل ٿي سگهي ٿو ۽ جڏهن هُو انھي منزل تي پھچي ٿو تڏهن کيس هر صورت مان حق ئي حق پسبو، مطلب تہ سچو صوفي اهو آهي جو ڪدر (ميراڻ) کي ڇڏي ڏي. (صفا) جي معنيٰ ئي آهي روشن ۽ ظاهر. دنيا جي ڪدر کي ڇڏڻ سان ئي ايمان مڪمل ٿيندو. حقيقي تصوف مذهب جو روح آهي، تہ اخلاق جي جان ۽ ايمان جو ڪمال آهي ۽ ان جو بنياد شريعت تي ٻڌل آهي ۽ صوفياڻو تصور هر مذهب جو حصو رهيو آهي.
اسلامي تصوف جي حوالي سان ڏسنداسين تہ انھيءَ جي شروعات رسول پاڪ صہ جن جي زندگيءَ جو نمونو شمار ٿئي ٿي، سندن حياتي تزڪيہ نفس ۽ تصفيہ قلب جو اعليٰ مثال رهي، ان کان پوءِ چارئي خليفا هن ڏِسَ ۾ گوءِ کڻي ويا. حضرت ابوبڪر صديق رضہ کي شيخ علي هجويري تصوف جي مسلڪ جو امام ڄاڻايو آهي، تہ حضرت عمر رضہ جي زهد ۽ فقر جو اهو عالم هو جو سندن جسم تي ڪو بہ ڪپڙو چتين بنا نہ هوندو هو تہ حضرت عثمان رضہ غني سخاوت، صبر ۽ توڪل ۾ پنھنجو پاڻ هئا ۽ خاص طور حضرت علي رضہ تہ تصوف جا سرچشما هئا، سندن عبادت ۾ استغراق جو اهو عالم هو جو نماز پڙهندي کين ڪا بہ دنيا جي خبر نہ پوندي هئي. پاڻ نفس سان جهاد ڪندڙ هئا، ”عشرہ مبشرہ“ ۽ ”اصحاب صفه“ (چبوتري صفا جي ويجهو ويھڻ وارا اصحابي جيڪي پڻ تمام گهڻا عبادت گذار رهيا) مٿيون دور تصوف جو پھريون دور هو ۽ ٻيو دور تابعين جو يعني 34 هجري کان شمار ٿئي ٿو، جنھن ۾ ٻہ اهم هستيون حضرت اويس قرني ۽ حضرت حسن بصري رضہ اچن ٿا ۽ ٽيون دور تبع تابعين 151 ھہ کان 350 ھہ تائين ۾ صوفي ابو هاشم، بي بي رابعہ بصري، حضرت ذوالنون مصري، بايزيد بسطامي، جنيد بغدادي، داتا گنج بخش، حسين بن منصور الحلاج، حضرت ابوبڪر شبلي اچي وڃن ٿا، متاخرين جي دور ۾ شيخ علي بن عثمان حلاجي، حضرت امام غزالي، شيخ محمد الدين ابن اڪبر، مولانا جلال الدين رومي، امام ابوالقاسم القيثري حضرت ابوالعباس محمد شفائي ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا. ”تصوف جي سلسلي جي مٿين ڪتاب، ”ترتيب ڪشف المحجوب“ مان ورتل آهي.
ننڍي کنڊ جي صوفي بزرگن تي متاخرين جي دور جي صوفين جو وڏو اثر رهيو، حضرت شاھہ عبداللطيف ولد شاھہ حبيب جو نالو سنڌ جي هڪ اهم صوفي شاعر جي حيثيت سان هنڌين ماڳين مشھور آهي، پاڻ پنھنجي تڙ ڏاڏي شاھہ عبدالڪريم بلڙيءَ واري کان تمام گهڻو متاثر هيا هميشہ پاڻ سان مولانا جلال الدين رومي جي ”مثنوي“ ۽ قرآن پاڪ گڏ رکندا هئا، سندس دور ۾ نفس جي پاڪائيءَ لاءِ هلندڙ سلسلن ۾ سھروردي، قادري، نقشبندي ۽ چشتي مشھور سلسلا هئا، پاڻ قادري طريقي جي بزرگن مان هو، جن وٽ اندر جي پاڪائي ۽ روحاني ربطگيءَ جو ذريعو سماع هو، پاڻ مذهبي ڪٽرپڻي کي سخت ننديائون پنھنجي شاعري وسيلي نيڪ خواهشن ۽ نيڪ خوبين جي پرچار ڪيائون سندن صوفياڻي ڪلام ۾ منزل تي پھچڻ جا گس آهن.
وڃين ڇو وڻڪار، هِتِ نہ ڳولين هوتَ کي،
لِڪِو ڪين لطيف چئي، ٻاروچو ٻئي پار،
ٿي ستي، ٻَڌ سندرو، پِرتِ پُنھونءَ سين پار،
نايو نيڻ نھارِ، تو ۾ ديرو دوست جو.
(سر سسئي آبري 3_11) (5)
لطيف سائين موجب تہ منزل تہ تنھنجي اندر آهي، تنھنجو محبوب پري نہ آهي، فقط پنھنجي اندر ۾ جهاتي پائي کيس لھڻو آهي، هو ٻاروچو ٻئي ڪنھن پار لڪل نہ آهي، پر ان دوست جو ديرو تہ دل ۾ آهي، شاھہ لطيف دنيا جي عظيم مفڪرن مان هڪ هو، هي حياتي جي نظام تي، ڪائنات تي، زمين ۽ آسمان تي تفڪر ۽ تدبر ڪيو، اسان کي پنھنجي شاعري وسيلي سمجهايائين تہ زندگي ڇا آهي؟، موت ڇا آهي؟، انسان جو دنيا ۾ مقام ڇا آهي؟، سندس اصل منزل ڪھڙي آهي؟، کيس ڪيئن حياتي گهارڻ گهرجي؟، هو محبوبن کان پري بہ نہ ٿئي ۽ دنيا ۾ رهندي بہ هر وقت محبوب جو جلوو اکين ۾ پسائي رکي، وحدت جي اعليٰ مقام تي پھچڻ لاءِ ”جيڏانھن ڪيان پرک، تيڏانھن صاحب سامھون“ جيان رهي.
وحدت الوجود جي رنگ ۾ رنڱيل شاھہ لطيف تصوف جي ترقيءَ جي چئني منزلن کي پنھنجي شاعريءَ ۾ اشارن طور توڙي واضح ڄاڻايو آهي، سُر سھڻي ۾ سمجهائي ٿو تہ،
ساري سک سبق، شريعت سندو سھڻي،
طريقت تکو وهي، حقيقت جو حق،
معرفت مرڪ، سدا ساميئڙن جو.
(سر سھڻي 4_11) (6)
شريعت بنا اڳتي وڌڻ شاھہ صاحب جي موجب محال آهي، انھيءَ پھرين منزل کي وضاحت ڏيندي چون ٿا تہ،
وَحَدہُ لا شَريڪَ لَەُ، چئي چَوندو آءُ،
فَرض، واجِبَ، سُنتون، تنيو ۽ تَرڪُ مَ پاءِ،
توبہ سَندي تسبيح، پڙهڻ ساڻ پُڄاءِ،
نانگا پنھنجي نفس کي، ڪا سنئين راھہ سونھاءِ،
تہ سندي دوزخ باھہِ، تو اوڏيائي نہ اچي
(سر ڪلياڻ 1_4) (7)
شاھہ صاحب موجب طريقت جو طريقو نفس کي ماري ان مان لالچ لوڀ ڪڍي گمراهيءَ کان بچڻ آهي، جنھن لاءِ طالب کي پنھنجي طلب کي مخفي رکي مطلوب ٿي منزل تي رسڻو آهي، مولا کي ملڻ لاءِ ڪروڙين رستا آهن، جيترا روح ايترا رستا، پر جيستائين پنھنجو پاڻ کي فنا نہ ڪبو تيستائين عشق الاهيءَ جو مچ ازخود نہ ٻرندو، ان ڪري اهڙي ديدار جي تڙپ پيدا ٿيئي جو هر شئي ۾ حق جو جلوو نظر اچي فرمائي ٿو تہ ،
جان جان پسين پاڻ کي، تان تان ناهي سجود
وڃائي وجود، تھان پوءِ تڪبر چئو
(8)
حقيقت جي منزل لاءِ سالڪ جڏهن پنھنجو پير ڌري ٿو تڏهن هو پنھنجو پاڻ کي ٿو سمجهائي، سندس اڳيان سڀ حقيقتون ظاهر ٿي پون ٿيون، محبوب ۽ سندس وچ جو ويڇو گهٽجي ٿو، شاھہ لطيف موجب تہ سچا سالڪ پنھنجي وجود جو ورق ورائي، سِسِي نيزي پاند اڇلي، سوري سورانگهڻ لاءِ هڪيا تڪيا ويٺا آهن، کين دلدار جو ديدار گهرجي، هو بنا ڪنھن وسيلي جي نينھن جو نالو وٺي پرينءَ جي پار پھچن ٿا، پرين بہ انھن کي ئي پنھنجو ٿو ڪري، لطيف سائين فرمائي ٿو،
پُڇن جي ميھارَ کي، پڇُي سي ميھار،
تُرهو تنين بارُ، عِشقُ جنين کي آڪرو.
(سر سھڻي 1-31) (9)
معرفت جو سرمو جنھن جي اثر سان اکيون حقيقي حسن بنا ڪجهہ بہ نہ ٿيون ڏسن سالڪ جي آخري ۽ اهم منزل آهي، هتي الاهي اسرارن جي برسات آهي، شروع ۾ جا ڪثرت هئي سا وحدت ۾ تبديل ٿي وئي، اصل شئيءِ ئي اها هڪ آهي، باقي سڀ انھيءَ هڪ سان جڙيل آهي، فرمائي ٿو تہ،
پَڙاڏو سوئي سڏ، وَرِ وائي جو جي لَهين،
هئا اڳ ئي گڏ، ٻڌِڻ ۾ ٻہ ٿيا.
(سر ڪلياڻ 1-22) (10)
شاھہ لطيف جي سڄي شاعريءَ جو اڀياس اها پروڙ ٿو ڏئي تہ تصوف سندس شاعري جو اهم خزانو آهي، هن پنھنجي ڪلام ۾ تصوف جي سڀني مسئلن کي سمجهاڻيءِ سان بيان ڪيو آهي. شريعت، طريقت، معرفت ۽ حقيقت جي جدا جدا منزلن ۽ قدر، رضا ۽ تسليم، تجليٰ ۽ بيخودي جا ڪيترائي اشارا شاھہ لطيف جي شاعريءَ ۾ ملن ٿا، تصوف جي منزلن، عشق، معرفت، استغنا توحيد حيرت ۽ فنا جي حوالي سان سالڪ کي پاڻ کي فنا ڪري بقا ۾ سمائڻ جي هدايت ڪيل آهي، سندس موجب تہ ان ريت سالڪ ۽ مالڪ جي وچ ۾ ويڇو گهٽجندو ويندو آهي، شاھہ صاحب جي ڪلام ۾ سر ڪلياڻ ۽ سر يمن ڪلياڻ خاص طور قرآني آيتن ۽ حديثن سان سينگاريل آهن، جن جا بيت دنيا ۽ آخرت جي رازن کي کولي بيان ڪن ٿا، شروع جي پنجن سرن ۾ تصوف جي اصولن، حڪمن ۽ رڪنن جو اڀياس آهي ۽ سر ڪيڏارو تائين اهي سالڪ ذڪر ڪيل آهن، جيڪي تصوف جي تعليم تي عمل ڪن ٿا ۽ آخر ۾ سر آسا سندن سڄي روحاني تعليم جو نچوڙ آهي.
اها روحاني تعليم عام ڪرڻ جو ذريعو شاھہ صاحب وٽ سماع بہ هو، تہ جيئن سندس صوفياڻي پرچار هر عام و خاص تائين پھچي، ڊاڪٽر عابد مظھر لکي ٿو تہ ،
”سنڌ جي ماڻھن ۾ شروع کان ئي روحانيت هئي، ويدانيت ۾ تصوف ۾ هر هڪ سان محبت سان پيش اچڻ وارا آهن، مھمان نوازي، سخاوت، صاف دلي، نرم دلي ۽ ٻيون انيڪ خوبيون سنڌ جي ماڻھن ۾ موجود هيون، پر تصوف وري هنن کي وڌيڪ نياز، نوڙت، پيار ۽ پريم جو سرچشمو بڻائي ڇڏيو، ان کان سواءِ سنڌ جا ماڻھو سماع جا شوقين هئا ۽ آهن، جيڪي اڄ ڏينھن تائين پنھنجي سماع جي حوالي سان ميلادن، مجلسن ۽ صوفي بزرگن جي ميلن ۾ راڳ رنگ ٻڌندا آهن، مثال طور، شاھہ لطيف، سچل، بيدل، بيڪس، ۽ ٻيا وحدت الوجودي، صوفي سماع جا شوقين هئا” (11)
سنڌ جي صوفي شاعرن پنھنجي نہ فقط علم وسيلي پر عمل سان بہ ماڻھن کي ماڻهپي ڏانھن موڙيو آهي، جنھن جي ضرورت تاريخ جي هر دور ۾ رهي آهي، سندن پيغام ڪنھن هڪ خاص طبقي ۽ مذهبن لاءِ نہ پر ڪل انسانيت لاءِ رهيو.
ان حوالي سان ڊاڪٽر مخمور بخاري لکيو آهي تہ ”سنڌ جي صوفي شاعرن وٽ جيڪو تصوف جو تصور آهي ان ۾ خدا، ڪائنات ۽ انسان موجود آهي، هو انھي ٽنھي شين مان ٻاهر نہ نڪري سگهيو آهي، ڇاڪاڻ تہ انھن ٽنھي شين کان نہ پھرين ڪجهہ آهي ۽ نہ پوءِ، هنن ڪائنات ۾ انسان جي رتبي ۽ مرتبي جي ڳالھہ ڪئي آهي، جنھن ۾ مذهب، فرقو، رنگ، نسل، جو ڪو بہ تصور نہ آهي، بلڪہ هو انھي شين کان بالاتر ٿي انسان ۽ انسانيت جي ڳالھہ ڪن ٿا“ (12)
حضرت شاھہ عبداللطيف ڀٽائي تصوف جي سلسلن جي پيروي ڪندڙ هڪ وڏو صوفي بزرگ، شاعر ۽ روحاني رهنما هو، هن ڏس ۾ سندس محبتون پنھنجي عقيدتمندن، مريدن، عالمن، صوفي ففيرن ۽ شاعرن سان مستقل قائم رهيون، شاھہ عبدالڪريم بلڙيءَ واري جي رسالي مان فيض حاصل ڪندي، مولانا رومي جي مثنوي مان مطلب جا موتي پرائيندي ٻين ڪيترن ئي صوفي بزرگن سان سندن ملاقاتون متاثر ڪندڙ رهيون، جيئن خواجہ محمد حافظ، مخدوم محمد کھڙوي، شاھہ عنايت شھيد، شاھہ عنايت رضوي، مخدوم محمد هاشم ٺٺوي، خواجہ محمد زمان لنواريءَ وارو، درويش صابر ولھاري، مخدوم محمد معين ٺٽوي ۽ ٻيا شامل آهن، جن سڀني جي تعليم مثبت فڪر جي واڌاري تي مشتمل آهي، جيئن سماج ۾ سڌارو پيدا ٿئي، جنھن جي نتيجي ۾ نہ فقط پوئين دورن ۾ پر موجودہ دور ۾ پڻ سخت ضرورت آهي، ڀٽ ڌڻي انھيءَ هر دور جي ضرورت کي صديون اڳ پروڙي ورتو انھيءَ ڪري هن پنھنجي شاعري ۽ عمل سان ”صوفي ازم“ جي پرچار ڪئي، پنھنجي شاعري معرفت انسان شناسي جا سبق پڙهايا، هڪ اهڙي سماج جي جوڙجڪ ڄاڻائي جنھن جو بنياد سونھن، سچ، اخلاق، پيار، برابري، پنهجائپ، ڄاڻ ۽ هاڪاري روين ۽ سوچن تي مشتمل هجي، جنھن ۾ ڪنھن جا بہ حق غضب نہ ٿين، جنھن ۾ ڪير بہ هيڻو نہ هجي، ڪٿي بہ ذهني، جسماني، اخلاقي ۽ روحاني طور ڪنھن بہ انسان جي حق تلفي نہ ٿئي، ماڻھوءَ جي بقا ماڻهپي ۾ قائم هجي.
موجودہ دور جي اخلاقي پستيءَ واري دور ۾ اسان کي اهڙي ئي اعليٰ تعليم جي ضرورت آهي، جيڪڏهن اڄ جي سماج ۾ هر ماڻھو مٿيئن اخلاقي نڪتن کي ذهن ۾ رکي ڀلائيءَ واري واٽ تي هلڻ لاءِ هاڪاري سوچ ۽ روين کي عام ڪري تہ يقينن اسين هڪ بھترين نئين سماج جي اڏاوت ۾ ڪاميابي ماڻي سگهون ٿا، انھي لاءِ اسان کي پنھنجي محبوب شاعر حضرت شاھہ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعريءَ جو نہ فقط اڀياس ڪرڻ گهرجي بلڪہ سندس ڏنل تعليم تي عمل ڪرڻ گهرجي. ان سان ئي ترقي ماڻينداسين، هڪ شخص جو کي ٻئي شخص سان سھڻو اخلاق تصوف جو اعليٰ درجو آهي، جو ڌڻيءَ در پھچڻ جو بہ رستو آهي رب سڳورو تہ دلين جو مالڪ آهي اهو بلڪل چئي سگهون ٿا تہ تصوف جو رستو دل جو رستو آهي، ڀٽ ڌڻي فرمائي ٿو تہ،
هوتِ تُنھنجي هنَجَ ۾، پڇين ڪوھہ پرياڻ؟
وَنحَن اَقربُ اليە مِنَ حبلُ الوَريد تنھنجو تونھين ساڻ،
پنھنجو آهي پاڻ، آڏو عجيبن کي
(سسئي آبري 13/5) (13)
دل جو ورق ڌوئي صاف ڪرڻ سان ئي اندر مان ٻيائي نڪرندي ۽ اخلاقي ۽ قلبي پاڪائي نصيب ٿيندي، پنهجي نفس کي سڃاڻڻ پنھنجي رب کي سڃاڻڻ آهي، پوءِ ئي محبت جو آفاقي تصور قائم ٿيئي ٿو، محبت ۽ ماڻهپو، انسان ذات سان پيار، هڪ بھتر سماج جي آجيپي جي اهم ضرورت آهي، شاھہ لطيف انھيءَ کي ٻن سٽن ۾ هن ريت سمجهايو آهي تہ،
وَڳرَ ڪيو وَتَن، پِرت نہ ڇنن پاڻ ۾
پَسو پکيئڙن، ماڻھنئان ميٺ گهڻو.
(سر ڏهر 5/4) (14)
مطلب تہ تصوف شاھہ عبداللطيف ڀٽائيءَ جي شاعريءَ جو خزانو آهي، جنھن موجب هن عمل تي زور ڀرڻ ۽ اندر اجارڻ تي آمادہ ڪيو آهي، سندس شاعريءَ جي سرهاڻ سان اسان کي پنهجي روح کي واس وٺائڻ گهرجي تہ جيئن پنھنجائپ، پيار ۽ انسان دوستي جي سڳي ۾ ٻڌجي وڃون.
حوالا؛
1. علي بن عثمان هجويري حضرت داتا گنج بخش ، نعيم غلام معين الدين سيد (مترجم)/ ڪشف المحجوب، پروگريسو بوڪ لاهور، سال2000ع، ص52.
2. ساڳيو، ص 54.
3. ساڳيو، ص 90.
4. ساڳيو، ص 87.
5. شاهواڻي، غلام محمد (مرتب)، ”شاھہ جو رسالو“، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، سال 2005، ص 295.
6. بلوچ نبي بخش، ڊاڪٽر، (مرتب)، ”شاھہ جو رسالو“، ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ، سال 2009، ص 386.
7. شاهواڻي، غلام محمد (مرتب)، ”شاھہ جو رسالو“، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، سال 2005، ص 66.
8. آڏواڻي، ڪلياڻ (مرتب)، ”شاھہ جو رسالو“، ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ، سال 2012، ص 519.
9. شاهواڻي، غلام محمد (مرتب)، ”شاھہ جو رسالو“، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، سال 2005، ص 223
10. ساڳيو، ص 70.
11. عابد مظھر، ڊاڪٽر، ”شاھہ عبداللطيف ڀٽائي جي دور ۾ تصوف جا سلسلا“، ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ، سال 2012، ص 115..
12. بخاري مخمور، ڊاڪٽر، ”سماج جي جوڙجڪ ۾ تصوف جو ڪردار“، ڪلاچي تحقيقي جرنل، ايڊيٽر، سليم ميمڻ،شمارو ٻيو، جلداوڻويھون، شاھہ عبداللطيف ڀٽائي چيئر ڪراچي يونيورسٽي، ڊسمبر 2016 صفحہ 88
13. شاهواڻي، غلام محمد (مرتب)، ”شاھہ جو رسالو“، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، سال 2005، ص 306.
14. ساڳيو، ص- 882.
(ڪارونجهر ريسرچ جرنل)