مخدوم محمد امين فھيم ڪتاب ”پيغام“ هڪ جائزو
اگر خدمت ڪرڻ جي ناھہِ طاقت طالب الموليٰ،
تہ پوءِ مخدومي دنيا ۾ وڏو منصب تہ ڪونھي.
سو پنھنجي آل و عيال کي پڻ عام جي خدمت جي تلقين ڪيائين. مخدوم طالب الموليٰ پنھنجي هن موڀيءَ پٽ کي گهڻو ڀائيندو هو ۽ هن جي تربيت ۽ تعليم تي سندن خاص نظر رهي. مخدوم امين کي شاعريءَ جو شوق پڻ پنھنجي والد جي شوق ۽ ماحول کي ڏسي ٿيو. سندس ٻين ڀائرن مخدوم خليق الزمان خليق، مخدوم ڊاڪٽر رفيق الزمان، مخدوم شفيق الزمان، مخدوم سعيدالزمان ۽ مخدوم نويدالزمان مان مخدوم خليق ۽ مخدوم سعيدالزمان شاعر آهن. خود امين فھيم جي ستن پٽن ۾ مخدوم جميل الزمان، “جميل”، مخدوم شڪيل الزمان، مخدوم عقيل الزمان، مخدوم نجيب الزمان، مخدوم فضل الزمان، مخدوم خليل الزمان، مخدوم ابو محمد سنڌ يار ۾، مخدوم جميل الزمان پنھنجي ڏاڏي طالب الموليٰ جيان پختو شاعر ۽ صاحبِ ديوان شاعر آهي. مخدوم جميل جا ٽي ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن جن ۾”ملاقات” “اتر لڳاءُ آءُ پرين””محبت پائي من ۾” (ديوانِ جميل) پوين ٻن ڪتابن جا عنوان شاھہ لطيف جي شاعريءَ مان سرجيل آهن.
مخدوم امين فھيم جو نالو سنڌ جي سياسي ۽ ادبي ميدان ۾ اهميت جوڳو آهي. 14 اپريل 2016ع جي روزاني عبرت، ۾ محمد حيات بلوچ لکيو آهي تہ:
”مخدوم خاندان پ پ ۾ شامل ٿيڻ کان اڳ مسلم ليگ سان واڳيل هو. جڏهن شھيد ذوالفقار علي ڀٽو نئين پيپلز پارٽيءَ جو بنياد وڌو تہ خاص ڪري نوجوان طبقو سندن مقناطيسي شخصيت کان متاثر ٿي وڌ ۾ وڌ پيپلز پارٽيءَ ۾ شامل ٿيڻ لڳو. سروري جماعت جو ولي عھد مخدوم امين فھيم ان وقت ڦوھہ جوانيءَ ۾ هو. سندس لاڙو بہ نئين پارٽيءَ ڏانھن ڇڪجي ويو ۽ ائين پنھنجي موڀي پٽ جي راءِ جو احترام ڪندي مخدوم طالب الموليٰ پ پ ۾ شموليت اختيار ڪئي”.
۽ اڳيان هلي پوءِ مخدوم خاندان پيپلز پارٽيءَ سان هر وقت نڀايو توڙي جي کين ڪي شڪايتون بہ رهيون پر هو خانداني طور وضعدار، بااصول، سنجيدہ ۽ باوقار رهيا آهن. امين فھيم جو شمار پاڪستان جي هردلعزيز سياستدانن ۾ ٿئي ٿو. 1989ع جي چونڊن ۾ قومي اسيمبليءَ جي ميمبر چونڊجڻ کان پوءِ مختلف کاتن جو مرڪزي وزير ٿي رهيو. سندن سياسي ڪردار بي لوث ۽ بي داغ رهيو. سندس فھم ۽ فراست اعليٰ درجي جي هئي. هو ڏکين حالتن ۾ پڻ پنھنجي پارٽيءَ سان سچو رهيو. کيس پوري پاڪستان ۾ پنھنجي خلوص، نيڪ نيتي ۽ هردلعزيزيءَ باعث مقبوليت رهي. سنڌ جي ادبي وايو منڊل ۾ سندن سڃاڻپ هڪ سٺي شاعر طور آهي. 1953ع کان شاعري ڪرڻ جي شروعات ڪيائين. جيئن تہ سندن والد هڪ اعليٰ پايي جو شاعر هو ۽ هالا شھر ۾ علمي ۽ ادبي محفلون ۽ مشاعرا ٿيندا هئا جن ۾ هو حصو وٺندو رهيو هو. سروري اسلاميہ ڪاليج هالا جنھن مان مخدوم امين فھيم گريجوئيشن ڪئي هئي. مان سروري مئگزين باقاعدگيءَ سان نڪرندو هو ۽ ٻيا بہ ڪيترائي رسالا ۽ اخبارون هيون جيڪي هالا ۽ حيدرآباد مان نڪرنديون هيون جن جو هن جي شاعريءَ تي اثر رهيو ۽ ان کان سواءِ پڻ انجمن علم وادب هالا، بزم طالب الموليٰ، بزم سروري، بزم رفيق، بزم فردوس، جي طرفان مشاعرا ۽ محفلون ٿينديون هيون. جن ۾ سنڌ جا چوٽيءَ جا شاعر پنھنجو ڪلام ٻڌائيندا هئا. انھيءَ ئي دور ۾ امين فھيم شاعري شروع ڪئي. پاڻ محبوب سروريءَ کي اصلاح لاءِ پنھنجو ڪلام ڏيکاريندو هو ۽ پوءِ پنھنجي والد کان اصلاح ورتائين شروع ۾ “امين” تخلص اختيار ڪيائين ۽ پوءِ مخدوم طالب الموليٰ جن کين”فھيم” تخلص عطا ڪيو.
مخدوم امين فھيم جي شاعريءَ جو هڪ مجموعو”پيغام” جي عنوان سان شايع ٿيل آهي جو سنڌي ادبي بورڊ، پاڪستان اڪيڊمي آف ليٽرز جي ساٿ سان 1990ع ۾ شايع ڪيو آهي. هن ڪتاب جي شروع ۾ نعت ۽ پوءِ غزلون، قطعات، نظم، ڪافيون ۽ بيت آهن ۽ آخر ۾ متفرقات ۽ مناجات، مثنوي، نظم ۽ غزل ڏنل آهن. ڪتاب جو انڊيڪس ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ترتيب ڏنل آهي. تحرير خاص ۾ مخدوم طالب الموليٰ لکيو آهي تہ “سروري خاندان ۾ ڪيترائي شاعر ٿي گذريا آهن پر امين فھيم پنھنجي هڪ جيڏن شاعرن ۾ سٺو شاعر آهي.سندس ڪلام ۾ جديد ۽ قديم شاعريءَ جو رنگ موجود آهي جو پڙهندڙن کي نھايت محفوظ ڪندو، پاڻ اڪثر غزل ئي لکيو اٿس ۽ بھترين لکيو اٿس.(ص-18)
هن ڪتاب ۾ محبوب سروريءَ مخدوم امين جي شاعريءَ جو تفصيلي فني جائزو ڏنو آهي. سندس موجب تہ، هڪ باڪمال شاعر جي شاعريءَ ۾ جيڪي خوبيون هجڻ گهرجن، سي امين فھيم جي ڪلام ۾ موجود آهن. جن ۾ تشبيھہ، استعاره، ڪنايه، مجاز مرسل، تجنيس تامه، تجنيس لاحق، تجنيس حرفي، صنعت موقوف، صنعت ايھام، صنعت تضاد، مراعات النظير، مبالغه، صنعت تعجب، تجاهل عارفانہ ۽ ٻين خوبين مطابق سندس شاعري سِر جي آهي. پيغام ڪتاب ۾ ڪل 101 غزل، 25 قطعات، 5 نظم، 34 ڪافيون ۽ متفرقہ شاعري آهي. 23 نومبر 1954ع تي چيل نعت ۾ مخدوم امين صاحب هن ريت غمن ۽ ڏکن مان نڪرڻ جي هدايت ڪئي آهي.
”امين” مشڪل اچي ڪوئي تہ پڙھہ صلوات سيد تي،
غم واوندھہ مان ٿي ويندا ٻيڙا پار بسم ﷲ .
(ص-3)
اڳيان امت محمدي کي يقين جي قوت لاءِ چون ٿا تہ:
مدد منھنجي”امين” آهي محمد ڄام سونھارو،
نہ جنھن جو ڪو آهي همسر، انھيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي
(ص.5)
مخدوم امين پنھنجي طبع ۾ حُسنِ خلق، انڪساري، رواداري ۽ خير خواهي جا جذبا رکندڙ هو. جنھن جو اثر سندن شاعريءَ تي آهي. جيئن هن ڪافيءَ ۾ چوي ٿو تہ،
مان هيڻي، هو حاڪم، ڪا حجت ناهي،
سگهان ڪيئن ٿي ساجن اڳيان سينو ساهي،
ڪري قرب پنھنجو اچن اوشل طاري،
سڄڻ ساڻ هردم هٿن جوڙ آهي،
محبت مٺي محب لئي کوڙ آهي.
سندس وس ٿيس مان جياري جي ماري.
(ص.214)
سندس شاعريءَ ۾ نيازمندي آهي تہ رنگيني ۽ دلڪشي پڻ، ڪٿي پاڻ زماني جي بي قدريءَ کان شڪوہ ڪنان آهي تہ ساڳئي وقت قرب وارن وٽ سر قربان ڪرڻ لاءِ تيار آهي.
بي قدر انسان کان پاسو ڪرڻ آهي چڱو،
قرب وارن جي اڳيان سرڙو سٽڻ آهي چڱو،
دل ڏيڻ توڙي وٺڻ مان ڇا ٿو حاصل ٿئي.”امين”
هن جھان فاني جو لاڳاپو ڇنڻ آهي چڱو.
(ص. 168)
”پيغام” ڪتاب ۾ غزلن جو ڳاڻيٽو جهجهو آهي جن مان ڳچ سندن شروع دور جي شاعريءَ جون آهن.
21 ڊسمبر 1957ع تي لکيل هڪ غزل جو مطلع ۽ مقطع هن ريت آهن؛
يا مون کي علمبردار نہ ڪر، يا منھنجو ڪو خالي وار نہ ڪر
هي عرض آ توکي منھنجا خدا، ڪنھن غير اڳيان لاچار نہ ڪر.
هت ڇاجو، فھيم اڄ فڪر ڪبو، لاڳاپا ڇڏي تون ڪاهي پو
هن عشق جي دريا منجهہ گهڙي، ڪو عار نہ ڪر انڪار نہ ڪر.
(ص.141)
مٿي شاعريءَ جا چند مثال ڏنا ويا آهن جن مان پڙهندڙن کي اها خبر ضرور پئي هوندي تہ مخدوم امين صاحب جي شاعريءَ ۾ ٻوليءَ جي پختگيءَ سان گڏ، موضوع ۽ مواد جي وسعت ۽ جذبن جي ڪيتري نہ بي ساختگي آهي. سادگي ۽ خيال جي اوچائي پڻ شامل آهي. هن ڪتاب جو مواد سندن ملازم مھر علي، تابع سروري مختلف اخبارن ۽ رسالن تان گڏ ڪري محفوظ ڪيو ۽ وڏي فرزند مخدوم جميل الزمان، شوق ۽ جذبي سان ترتيب ڏيئي شايع ڪرايو. اردو شاعري بہ ڪئي اٿن جيڪا سندن موجب جدا شايع ڪبي. هن همدرد ۽ پرخلوص شاعر علالت باعث وفات ڪئي. سندن علمي، ادبي، سياسي، سماجي ۽ ثقافتي خدمتون سنڌ واسين لاءِ وسارڻ جوڳيون نہ آهن.
(مھراڻ مخدوم امين فھيم خاص نمبر 4-3/ 2014ع)