• قرآن مجيد ۾ سوچ ويچار(تدبر) ڪرڻ جي اهميت
قرآن مجيد ۾ غور فڪر ڪرڻ لاءِ شاهه صاحب جي ٻڌايل اصولن کي جيڪڏهن گهري نظر سان ڏٺو وڃي ته هيءَ ڳالهه پڌري پت معلوم ٿيندي ته شاهه صاحب جن قرآن مجيد جي تعليمات ۾ موجود اصناعي روح ۽ اجتماعيت کي عمل ۾ آڻڻ چاهين پيا.هي صحيح آهي ته شاهه صاحب جن کلم کلا هڪ فرد جي ڀيٽ ۾ جماعت ۽ انفراديت جي مقابلي ۾ اجتماعيت کي ايترو زياده واضح نه ڪيو آهي.ان جو سبب هي هيو ته ان دور ۾ جيڪي ملڪي حالتون هيون اهي ان قسم جي فڪر پکيڙڻ ۽ ان جي ظاهر ظهور تائيد کي برداشت نه ڪري سگهن ها ڇوته اهو بادشاهن جو دور هيو ۽ بادشاهي(Imperialism) دور ۾ هڪ ڄڻو (بادشاهه) ئي طاقت جو سرچشمو هوندو آهي.پر ان سان گڏوگڏ شاهه صاحب جن قرآن مجيد جي نازل ٿيڻ جو اصلي مقصد سرمائيدارانه نظام جي اصلاح ۽ عدل وانصاف واري نظام قائم ڪرڻ ۽ غلط اجتماعيت جي جاءِ تي صالح ۽ سڌريل اجتماعيت کي پيدا ڪرڻ قرار ڏنو.ڇاڪاڻ ته قرآن مجيد اجتماعيت تي سوچڻ ۽ فڪر ڪرڻ جي دعوت ڏني آهي.
نبي ڪريم صلي الله عليه وسلم جن جي اچڻ واري زماني کي جيڪڏهن غور سان ڏٺو ويندو ته اسان کي دنيا جا سڌريل ملڪ ٻن بادشاهن جي حڪومت هيٺ نظر ايندا.
(1)ڪسري يعني ايران جو بادشاهه
(2)قيصر روم
عراق يمن خراسان ۽ انهن جا سرحدي ملڪ ڪسري جي حڪومت هيٺ هيا.ماوراءُ النهر(بخارا سمرقند تاشقند وغيره)۽ هندستان جا بادشاهه به ڪسري کي ڍل ڏيندڙ هيا.هر سال انهن ملڪن جي آمدني جو هڪ مقرر حصو ڪسري وصول ڪندو رهندو هو.روم ۽ ان جي آسپاس ملڪن تي قيصر جو قبضو هيو.مصر ،مغرب ۽ آفريڪا جا بادشاهه قيصر روم جا تابع دار هيا. ڪسري ۽ قيصر ٻنهي بادشاهتن جو نظام سرمائيدارانه نظام هيو ۽ انهن ٻنهي حاڪمن کي شڪست ڏئي انهن جي ملڪن تي قبضو ڪرڻ ڄڻ روءِ زمين تي قبضي جي برابر هو.انڪري ته پيغمبر صلي الله عليه وسلم جن ايندي ئي اعلان فرمايو ته” هلڪ قيصر فلا قيصر وهلڪ ڪسري فلا ڪسري“ يعني قيصر اهڙو هلاڪ ٿيندو جو وري قيصر نه ايندو ڪسري به اهڙو هلاڪ ٿيندو جو وري ڪسري نه ايندو.اهڙو اعلان ڪري ڄڻ حضور اڪرم صلي الله عليه وسلم جن سرمائيدارانه نظام جي خاتمي جو اعلان فرمايو.
هڪ جاءِ تي شاهه صاحب جو اهل فارس ۽ رومين جي عيش عشرت واريءَ زندگءَ تي تبصرو ڪندي هيئن لکيو آهي:
”تاريخ شاهد آهي ته رومين ۽ ايرانين جي حڪومت ڪافي ڊگهي عرصي تائين رهي انهن پنهنجي وقت جي حالت پٽاندڙ تمدن جي گهرجن ۽ پنهنجي عيش عشرت ۽ آرام پرستي واري زندگي کي وڏي هٿي ڏني.هن آخرت کي وساري پنهنجي دنيوي زندگيءَ کي عيش آرام سان گذارڻ کي پنهنج مول متو قرار ڏنو.شيطان انهن تي پنهنجو پورو قبضو ڪيو.دنيا جي مختلف طرفن مان ڪيئي خفتي ۽ هنر مند انهن وٽ پهچي ويا.سڀ امير ۽ زندگي جي لذتن بابت ڪيئي نيون شيون ۽ نوان طرياق ايجاد ڪيا ويا سڀ وڏيرا عياشيءَ ۾ مصروف هيا ۽ ان ڏس ۾ هڪ ٻئي کان گوءِ کڻڻ جي ڪوششن ۾ رات ڏينهن رڌل رهندا هئا.انهن جي باري ۾ مشهور آهي ته عيش پرست ۽ خود پسند اميرن مان جنهن ڪمر بند يا چيلهه جو پٽو هڪ هزار رپين کان گهٽ قيمت جو هوندو هو ته ان کي حقارت جي نظر سان ڏٺو ويندو هو.هر هڪ سرمائيدار ۽ چڱي مڙس جي اها ڪوشش هوندي هئي ته ان وٽ عاليشان محلات هجي.جنهن جي اڳند ۾ هڪ سهڻو باغ هجي.غسل خانه وغيره سڀ موجود هجن ۽ انهن جي دستر خوان تي قسمين قسمين لذيذ کاڌا هجن ۽ سندن چمڪندڙ پوشاڪ ٻين کان سٺي هجي.ان کانسواءِ هن وٽ سٺي نسل جا گهوڙا ۽ آرامده گاڏيون هجن ۽ انهن جي خدمت لاءِ نوڪرياڻيون ۽ نوڪر هميشه حاضر هجن.“
شاهه صاحب جن پنهنجي دور جي بادشاهن ۽ رياستن جي نوابن جو مثال رومين ۽ ايرانين جي حالت هن طرح سمجهائي آهي.
”هن زماني جي نوابن ۽ بادشاهن جي ٺٺ ٺانگر کي ڏسي توهان انهن جي عياشين ۽ زندگي جي لذتن ۾ وڌاءُ ۽ حد کان ٽپي وڃڻ جو اندازو لڳائي سگهو ٿا اهو عيش پرستيءَ جو طريقو هنن جي رڳ رڳ ۾ گهڙي چڪو هو.جنهن سبب سڄي سماج ۽ معاشري ۾ هڪ لاعلاج ناسور پيدا ٿي پيو.ٻيا ماڻهو به انهن جي عيش پرستين کي ڏسي پاڻ به عياشي ڏانهن مائل ٿي پيا.ڇو ته هڪ سچي چوڻي آهي ته ”الناس علي دين ملوڪهم“يعني عام ماڻهو پنهنجن بادشاهن جي دين تي هوندا آهن.رعيت جي هر طبقي ۾ پنهنجي وت آهر عياشي جو مرض پکڙجي ويو آهي ۽ ان عام وبا جي صورت اختيار ڪري ورتي آهي.اهڙي عيش عشرت جو هي نتيجو نڪتو آهي جو اهي ڪيترن قسمن جي پريشانين جو شڪار ٿي پيا آهن.ڇو ته عيش پرستي واري حياتي گذارڻ لاءِ جنهن ساز و سامان جي ضرورت هئي ان جو حاصل ڪرڻ وڏي دولت جي خرچ ڪرڻ کانسواءِ نٿي ٿي سگهيو.انڪري انهن بادشاهن ۽ نوابن پنهنجي رعيت ۽ واپارين تي ۽ اميرن پنهنجي زيردستن تي ڳرا ڳرا ٽيڪس کڻي مڙهيا.انهن حالتن ۾ غريبن لاءِ صرف ٻه ئي رستا هئا.هڪ هي ته هو باغي بڻجي مسلح ٿي حڪمرانن جو مقابلو ڪن ۽ اهو وري انهن غريبن لاءِ ناممڪن هيو ڇو ته هو ويچارا خالي هئا.۽ ٻيو رستو انهن لاءِ هي هيو جو اهي غريب بادشاهن ۽ سرمائيدارن جو جي فرمانبرداري کان ڪنڌ نه ڪڍائن ۽ چوپاين جانورن ۽ گڏهن وانگر ذلت جي زندگي گذارن.جنهن ۾ کائن سندن مرضي جي خلاف هر ڪم مثلا پاڻي ڀرڻ وغيره جو ڪم ورتو وڃي پيو۽ انهن جي ٿوري گهڻي پالنا جو خيال به رڳو انڪري ڪيو پيو وڃي جو انهن جي مالڪن جا پنهنجا مطلب انهن ۾ ڦاٿل آهن.
بهرحال ان هيٺين طبقي جا ماڻهو پنهنجن ڀوتارن جي خدمت ۾ ايتري قدر ته مشغول هوند هئا جو کين آخرت لاءِ سوچڻ جي هڪ گهڙي به واندڪائي نه هوندي هئي.
ان عياشي واري نظام ۽ سرمائيدارانه ذهنيت واري زندگيءَ کي قائم رکڻ لاءِ هي به ضروري هيو.جو اهڙي قسم جا ماڻهو هجن جيڪي انهن لاءِ قسمين قسمين کاڌا تيار ڪن ۽ انهن جي عياشين جي لاءِ مختلف قسمن جا ڪپڙا ۽ هار سينگار جو سامان ٺاهين ۽ انهن لاءِ شانائتا بنگلا ۽ وڏيون ماڙيون جوڙين.اڪثر ماڻهو ته ان بي فائدي ڪمن ۾ مشغول ٿي ويا.انڪري ان جو لازمي نتيجو هي نڪتو جو ڪي اهڙا ضروري هنر ۽ ڌنڌا صفا ڇڏي ڏنا ويا جن جو هجڻ اصلي تمدن ۽ تهذيب لاءِ نهايت ضروري هيو.جن ماڻهن جو وڏيرن ۽ سرمائيدارن سان تعلق هيو انهن جي دلين ۾ به هي شوق پيدا ٿي ويو هو ته اهي به سرمائيدارن سان ملندڙ جلندڙ حياتي گذارين.سڀن جي اها خواهش هوندي هئي ته ڪنهن نه ڪنهن طرح حڪومت سان ڳنڍيل هجن ۽ جيئن به ممڪن ٿي سگهي گذارين.انڪري انهن ماڻهن جي اڪثريت نه سرڪاري نوڪريءَ کي پنهنجو خاص مقصد کڻي بڻايو هو. ۽ اهڙي نوڪريءَ کي ئي انتهائي ڪمال سمجهڻ لڳا هئا.انهن جي نظر ۾ ان ڳالهه جي ڪابه اهميت نه هئي ته ڪو حڪومت جو انتظام صحيح طريقي سان هلي ۽ تمدن کي ڪنهن بهتر معيار تي پرکيو وڃي.پر ان جي ابتڙ هن جو مکيه مقصد رڳو پئسو ڪمائڻ هوندو هيو ۽ بس.تان ته انهن ماڻهن مان ڪي ته رڳو شعر شاعري کي پنهنجو ڌنڌو بڻائيندا هئا ۽ بادشاهن جي تعريف ۾ مداحن وارو شعر چئي ۽ لکي سرڪاري خزاني تي وڏو ٻوجهه ثابت ٿيندا هئا ۽ ڪي وري ماڻهو پيري فقيري جي ظاهري ڏيک سان حڪومت ،سرڪاري آفيسرن يا عام ماڻهن کان نذر ونياز ڪمائڻ لاءِ ڄار وڇائيندا هئا.ٻين لفظن ۾ هيئن کڻي چئجي ته اهڙا ماڻهو به حڪومت ۽ معاشري تي وڏو بار بڻبا هئا.بادشاهن يا نوابن وٽ قرب يا رسائي حاصل ڪرڻ لاءِ چاپلوسي يا خوشامد ڪرڻ هڪ عام مرض يا وبا جي صورت اختيار ڪري ورتي هئي.
مطلب ته جڏهن اهو مرض چوٽيءَ کي پهچي ويو تڏهن الله تعالي انهن تي سخت ناراض ٿيو ۽ الله تعالي جي صفت رحمت عام ماڻهن جي ان بيوسيءَ جي حالت کي ڏسي چاهيو ته (سرمائيداري) ۽ عياشيءَ واري مرض جي پاڙ پٽي وڃي.انڪري الله تعالي پنهنجو امي نبي حضرت محمد صلي الله عليه وسلم موڪليو.پاڻ سڳورن ان مٿي بيان ٿيل عيش عشرت واري حياتيءَ جون خرابيون ٻڌايون ۽ سرمائيداران واري زندگي ۽ اهڙي طرز سان رهڻ کان پرهيز ڪرڻ جو حڪم ڏنو. مثال طور پاڻ ريشمي ڪپڙن پائڻ ،سون چاندي جي ٿانون ۾ کائڻ پيئڻ يا مردن لاءِ زنانه زيور استعمال ڪرڻ وڏيون ماڙيون ٺهرائڻ يا انهن بنگلن کي رنگين پردن يا فوٽن ،تصويرن سان سينگارڻ کان منع فرمائي.حضرت محمد صلي الله عليه وسلم جن پنهنجي پيروڪارن ۽ سڄي امت کي شروع کان ئي ٻڌايو هو ته پاڻ سڳورن جو غلبو(سرمائيدار) بادشاهن جي دولت ۽ حڪومت جي زوال جو سبب بڻبو ۽ سندس نبوت جو مقصد ڪسريٰ ۽ قيصر جهڙن بادشاهن جي حڪومت کي مليا ميٽ ڪرڻ هو بهرحال ان دور ۾ الله تعالي هي ارادو فرمايو ته ماڻهن جي حال جي درستي ڪئي وڃي.ماڻهن جي معاشي حالت جي اصلاح ڪري معاشري کي خوشحال بڻايو وڃي ۽ ان ڪم جي رهنمائي لاءِ هڪ اهڙي جماعت پيدا ٿئي جيڪا انهن ماڻهن کي نيڪي جو حڪم ڪندي رهي ۽ براين کان روڪيندي رهي ۽ انهن جي خراب حالت کي انقلابي طرح سان مٽائي ۽ اهڙي انقلابي تبديلي تڏهن ممڪن هئي جڏهن ڪسريٰ ۽ قيصر جهڙن ٻن وڏن بادشاهن جي حڪومتن کي ختم ڪري ان جي جاءِ تي معاشي مساوات انسان دوستي ۽ خدا پرستي تي ٻڌل هڪ صحيح نظام قائم ڪيو وڃي.
حضرت رسول صلي الله عليه وسلم جن کي الله تعالي موڪليو ۽ کين اهڙي بشارت ڏني ته ڪسريٰ ۽ قيصر جو اقتدار ختم ٿيندو ۽ ان جي هيءَ صورت هوندي جو پهرين پيغمبر عليه السلام جي ذريعي عرب ۾ انقلاب برپا ٿيندو ۽ پوءِ سندن تربيت ۽ ٽريننگ ورتل جماعت مهاجرين ۽ انصارن جي ذريعي انهن ٻنهي حڪومتن کي ختم ڪري هڪ بين الاقوامي انقلاب برپا ٿيندو.
(حجت الله بالغه باب الاقامت الارتفاقات ص 105)