ڪناري جا ڪارناما
قسطن ۾ ٽهڪ ڏئي قسطن ۾ وراڻيائين:
”مڙسي ڪيم، ائين ئي هليو ويس، نه ته اها هڪڙي فلم به نصيب نه ٿئي ها.“
”اهڙي ڪا انجڻ خراب آهي ڇا، جو توهان کي هر وقت انجڻ روم ۾ رهڻو ٿو پوي.“ سيڪنڊ انجنيئر شڪي ٿيندي پڇيو.
”فلم ۾ هڪ هنڌ هيرو ٿو پڇي، مون توکي ڏک ئي ڪهڙو ڏنو آهي ته هيروئن ٿي چوي ته اهو پڇ ته تو مون کي سک ئي ڪهڙو ڏنو آهي. سو ان وانگر توهان به اهو پڇبو ته اهو وقت ئي ڪهڙو آهي جو اسانکي انجڻ روم ۾ رهڻو نه ٿو پوي؟“
”ڪارو“ رنگ جو ڪارو هو پر دل جو صاف هو. ڪم ۾ پڻ هوشيار هو. پاڻ هن کان اڳ هڪ ٻي ڪمپنيءَ ۾ به چڱا سال رهيو هو ۽ فورٿ انجنيئر تائين پهتو هو پر جھيڙو ڪري هيڏانهن هليو آيو هو ۽ وري نئين سنئين ففٿ انجنيئر ٿيو هو. اسان اڃان نوان آيا هئاسين. سو اسان جي مدد ڪندو هو. ساڙ، ريس، حسد وغيره ته بلڪل نه هوس، جيڪو اڪثر جونئرن ۾ هوندو آهي. ڪل چار ڄڻا اسان ففٿ انجنيئر هئاسين. هڪ ”ڊي ــ ورڪ“ ڪندو هو باقي ٽي ڄڻا چوويهن ڪلاڪن جي ڊيوٽي ورهائي کڻندا هئاسين. وچ ۾ڪا غلطفهمي به پيدا ٿيندي هئي ته هي صلح ڪرائي ڇڏيندو هو. چوندو هو ته جي وڙهنداسين ته سينيئر لاهه پٽي ڇڏيندا.
جهاز جي جنريٽرن جو اهو حال هو جو ايگزاسٽ پائيپن تي چانهن ٺهندي هئي. پائيپن تان lagging لهڻ ڪري ۽ ليڪيج ڪري چؤڌاري ايڏي ته گرمي ۽ دونهون رهندو هو جو ويجهو ويندي ڇرڪبو هو. جڏهن پائيپ ڳاڙها باهه ٿي ويندا هئا ته ٿرڊ انجنيئر سمجھي ويندو هو ته تيل گھڻو پيو وڃي ۽ اندازي سان ان فيول پمپ جي نٽ کي هيٺ ڪري تيل جو مقدار گھٽ ڪندو هو ۽ پائيپ نارمل حالت ۾ اچي ويندا. يا وري جڏهن انهن تي چانهن ٺهندي دير لڳندي هئي ته تيل وڌائي ڇڏيندو هو. پر جي فرق نه پوندو هو ته سمجهي ويندو هو ته انجيڪٽر ڊرپ پيو ڪري ۽ معاملو اوور هالنگ تائين ملتوي ڪندو هو.
ڊيوٽي ختم ٿيڻ وقت اسان کي لاگ بڪ ۾ مختلف مشيشنن جا ٽيمپريچر ۽ پريشر لکڻا پوندا هئا. پر جنريٽرن جو دونهون ايڏو هوندو هو جو ڪوبه ان جي ويجھو نه ويندو هو ۽ اسان غلط سلط لکي ڇڏيندا هئاسين، ڇو ته پڪ هئيسين ته ڪو چيڪ ڪرڻ وارو به نه وڃي سگھندو. سو گذريل واچ وارا ٽيمپريچر هوبهو ڪاپي ڪري لکندا هئاسين ۽ ساڳيا ٽيمپريچر مهينن جا مهينا پيا لکبا هئا، جي ڪجهه هن ريت هئا:
”340، 350، 330، 370، 350.“
هڪڙي يونٽ جو ٿرماميٽر ڀڳل هو سو ان جي خاني ۾ ننڍي اَڙي ڏئي ڇڏيندا هئاسين. هڪ دفعي جھلجي پياسين جڏهن اوچتو سيڪنڊ انجنيئر ڪنهن مهل هيٺ اچي ان جاءِ تي نئون ٿرماميٽر هڻي ويو ۽ اسان هفتو کن اها ئي اَڙي ڏيندا آياسين. بهرحال ان کان پوءِ جنريٽر جا ٽيمپريچر لکڻ وقت اهو سو ڪم ڪندا هئاسين جو پري کان ئي ڏسندا هئاسين ته پتل جا ڇهه ڊگھا ٿرماميٽر پنهنجين جاين تي آهن يا ڪو نڪري ويو، جو ”ڪاري“ اسان کي خبردار ڪري ڇڏيو هو ته سيڪنڊ انجنيئر جو وري به دڙڪن ڏيڻ تي موڊ ٿيو ته ماٺ ڪري ٻه کن ٿرماميٽر ڪڍي ويندو، ۽ اسان جي آهي ڪاپيءَ تي ڌُم.
ڪجهه ڏينهن بعد مون کي اوچتو خيال آيو ته هي اسان، جو روز ساڳيا ساڳيا ٽيمپريچر پيا لکون اهي پڙهي به ته سيڪنڊ انجنيئر ڪڏهن شڪبو ته ڳالهه ڇا آهي. هاڻ اهڙي به سٺي حالت ۾ جنريٽر ناهي جو مهينن کان ساڳيا ٽيمپريچر ڏئي. سو ان ڏينهن لاگ بڪ ۾، تبديلي خاطر ٻن ٽن ٽيمپريچرن ۾ ڏهائي پنج کن وڌائي گھٽائي ڪجھه هن ريت لکيم:
340، 5ء349، 340، 5ء 329، 370، 5ء 350
مون کان پوءِ ڪاري جي واچ هئي سو دستور موجب سڄي انجڻ جو رائونڊ لڳائي، هڪ ڪنڊ وٽ سگريٽ دکائي آڱوٺو ڏيکاري مون کي اشارو ڪيائين ته سڀ صحيح آهي نه؟ ۽ مون به ساڳئي بين الاقوامي اشاري سان کيس پڪ ڏني. سگريٽ جا ٻه چار ڪش هڻي ڊيسڪ وٽ آيو ۽ لاگ بڪ تي ٺونٺيون رکي پڙهڻ لڳو. آءَ تيسين واچ جو آخري ڪم ــ بلج پمپ هلائي بلجون (انجڻ روم ۾ گڏ ٿيل پاڻي ۽ ڪنو تيل) ڪڍي رهيو هوس ۽ ٽنل جو چڪر ڏئي موٽيس ته اڌ رستي تي ”ڪارو“ وائڙن وانگر مليو ۽ پڇيائين: ”خير ته آهي“
”ها بلڪل خير آهي. ڇو؟“
”هي ٽيمپريچرن ۾ اڄ ردوبدل پئي نظر اچي ـــ؟“
”Just for a change ــ مڙيئي سيڪنڊ انجنيئر تي به رعب وهي ته اسان هڪٻئي تان ڪاپي ڪري ڪونه ٿا لکون پر باقاعدي ٿرماميٽر ۽ گيجون ڏسي ٿا لکون.“
ڪارو ڏاڍو کليو ۽ چيائين: ”يار تنهنجي ‘جسٽ فار چينج‘ اڄ في الحال ڏڪائي ڇڏيو. مون سمجھيو ته ڪو نئون واقعو رونما ٿيو آهي. پر ايتري Height of accuracy به اڄ ڪلهه شڪ ۾ وجھي ڇڏيندي آهي. گھٽائي وڌائي لکڻو هئي ته سڄيون ساريون پنج يا ڏهه ڊگريون ڪرين ها. هي ڊيسيمل پنج ڊگريون ڏسي مون کي پنهنجي ڪمپنيءَ جو ساليانو حساب ڪتاب ياد اچي ويو. جنريٽرن جو ايگزاسٽ ٽيمپريچر نه ٿيو پر نَو ڪروڙ ستهٺ لک ٽيهتر هزار ست سؤ ٽيانوي روپيا ۽ اوڻاسي نوان پيسا ــ نفعو يا نقصان ــ هن سال ‘فلوٽنگ اسٽاف‘ ۽ ‘آفيس ــ اسٽاف‘ کي بونس ڏنو وڃي يا ايڪانامي ڊرائيو سخت ڪئي وڃي.“
آخر برڪتن ڀريو اهو هفتو آيو، جڏهن پينانگ (ملايا) ۾ جهاز جي گھڻي ترسڻ ڪري هڪ جنريٽر اوورهال ڪرڻ لاءِ وقت ملي ويو. هڙئي پسٽن، ڪنيڪٽنگ راڊون، ٽوپيون، بيرنگ وغيره ڪڍيون ويون ــ ڪاري چواڻي ”جنريٽر کي اگھاڙو ڪيو ويو“ مختلف ماپون ۽ جاچون ڪرڻ بعد، خراب پرزا ڪڍيا ويا ۽ نوان اسپيئر ۾ رکيل لڳايا ويا ۽ ٽرائل لاءِ هلايو ويو. ڪارو ڊيوٽيءَ تي هو ان وقت. اڄ سيڪنڊ انجنيئر به خوش هو. ڊيوٽي ميس ۾ هميشه وانگر سندس هڪ پاسي هڪڙو چمچو فورٿ انجنيئر ٻئي پاسي ٻيو چمچو ٿرڊ انجنيئر ويٺا هئا ۽ باقي پرين ڪرسين تي ڪُت خلق ـــ يعني اسان ٻه ففٿ انجنيئر، هڪ جونئر انجنيئر ۽ هڪ ڪاري جي لاءِ ڇڏيل ڪرسي.
”ٿرڊ صاحب، تنهنجي بيبي (يعني جنريٽر) جو مسئلو ته حل ٿي ويو. چار پنج ڪلاڪ اڃان به ڀلي ائين هلي پوءِ لوڊ تي چاڙهينداسين“ سيڪنڊ انجنيئر سوپ پيئندي ٿرڊ انجنيئر کي چيو.
جهاز جي جنريٽرن جو انچارج گھڻو ڪري هر جهاز تي ٿرڊ انجنيئر هوندو آهي. ٿرڊ انجنيئر به خوش، مرڪي رهيو هو. اتي ڊيوٽي انجيئر اسان جو يار ”ڪارو“ هٿ ڌوئي ماني لاءِ آيو. هنکي به پٺيان ٿپڪي هڻندي هڪل ڪري پڇيائين: ”ڪارا، هيٺ انجڻ روم ۾ تيل وارو ته ڇڏي آيو آهين نه؟“
اهو سيڪنڊ انجنيئر خوشي ۽ ڪاوڙ ٻنهي ۾ هڪل سان ڳالهائيندو هو. ڪاري فقط گونگي ’ها‘ ڪري، ڪنڊ واري خالي ڪرسيءَ تي وڃي ويٺو. ناشتو به نه ڪيو هئائين جو جنريٽر جي آخري اسيمبلي جي هنگامي ۾ صبح ساڻ سيڪنڊ انجنيئر سڀني کي ائين هيٺ انجڻ روم ۾ هڪلي ويو جيئن سج لهڻ تي ڍورن کي واپس وٿاڻن تي نئجي.
سيڪنڊ ۽ ٿرڊ انجنيئر ٻٽاڪ سٽاڪ هڻندا رهيا ۽ ڳالهه کلڻ جي نه هجي ته به ٻڌا ٻڌا ٽهڪ ڏيندا رهيا ــ آخر جنريٽر جو اوور هال ٿيو هو سو سينئر خوش هئا ــ باقي اسان لاءِ ته ”انڌي جهڙي پيڪين تهڙي ساهرين.“ چاهي جنريٽر صحيح هجي يا خراب، پورٽ هجي يا سمنڊ. چار ڪلاڪ رات جا ۽ چار ڪلاڪ ڏينهن جا انجڻ روم ۾ واچ (چوڪي) ٿي ڪرڻي. هوڏانهن ڪنڊ ۾ڪارو آرام سان ماني کائي رهيو هو. اونين سوپ (بصر جو شوروو) هو ته به گھرايائين. ڦڪو لڳس. لوڻ ۽ ميگي ساس گھرائي وڌائين. ان بعد مينو مطابق سائيڊ ڊش. قيمي جا ڪٽليٽ هئا، هڪ کاڌائين، وڻيس، وري ٻيو گھرايائين. ڪنهن شايد ٽوڪيس به ته اڃان مين ڊش به کائڻ لاءِ آهي. بس به ڪر. پر ڪارو پنهنجي مسڪين صورت کي وڌيڪ مسڪين ٺاهي، ماٺ ۾ کائيندو رهيو. جواب به سندس پاران ڪنهن ٻئي ڏنو ته ڀل کائي. کائڻ کان ڪنهن کي جھلبو ناهي آخر ڪم به ته ڪري ٿو.
سائيڊ ڊش کائي ڪاري بس ڪئي ته اسٽوورڊ چانورن لاءِ پليٽ اڳيان رکي چانورن ۽ ٻوڙ جو ڊش آڻي رکيس. ڪا مهل اهو کائيندو رهيو. ان بعد فروٽ آيو. ڪاري آهستي آهستي صوف تان کل لاٿي ۽ سنهيون ڦاڪون ڪري کائڻ لڳو. سيڪنڊ انجنيئر ۽ ٻيا اسين سڀ اٽيڪيٽ خاطر ويٺا رهياسين ته ڀل ڪارو به ختم ڪري ته سڀ گڏ اٿون. هاڻ باقي آخري ائٽم چانهن يا ڪافي ئي ته رهيو ٿي. ڪاري صوف جي آخري ڦار وات ۾ وڌي ۽ پليٽ تان منهن مٿي ڪري سيڪنڊ انجنيئر ڏي نهاريو جيڪو ڪو پنهنجو ’پراڻو‘ ڪارنامو ان وقت ٻڌائي رهيو هو.
”سيڪنڊ انجنيئر صاحب ــ سيڪنڊ صاحب“ ڪاري سڏ ڪيو. اسان سڀ وائڙا ٿي وياسين ته هي چوڻ ڇا ٿو چاهي. سيڪنڊ به پنهنجي ڳالهه اڌ ۾ ڇڏي هن ڏي ڌيان ڏنو.
”سيڪنڊ صاحب لنچ تي اچڻ وقت، ايترو چئي ڪاري چؤڌاري نظر ڊوڙائي ۽ پوءِ بيان جاري رکيو ”جنريٽر جي ڪرئنڪ ڪيس مان آواز اچي رهيو هو. شايد ڪا بيرنگ ڍري رهجي وئي آهي.“
”هان!“ نه فقط سيڪنڊ انجنيئر تي وڄ ڪري، پر ٿرڊ انجنيئر کي به ڄڻ سيڪ اچي ويو.
”گڏهه! تو مون کي اچڻ سان ڇو نه ٻڌايو ـــ؟“ سيڪنڊ انجنيئر پنجابي فلمن جي هيرو وانگر خوفناڪ رڙ ڪئي .......... يعني تينون غيرت نهين آندي هي......
”سائين ان ڪري جو پوءِ توهان مون کي ماني کائڻ نه ڏيو ها.“
”نانسينس. اسٽوپيڊ. ايوري باڊي ڊائون ان انجن روم.“ (Everybody down in Engine room)
در وٽ بيٺل اسٽيوورڊ کي سڀ ڌڪا ڏيندا هيٺ انجڻ روم ڏي ڊوڙڻ لڳاسين. پٺيان ڪاري جو آواز ڪن ٿي پيو جو سڀ کان پٺيان هو ۽ بئاءِ کي چئي رهيو هو ته ” اسٽيورڊ! چانهه منهنجي انجڻ روم ۾ ئي کڻي اچ.“
.......................................................
ڪاري سان پوءِ ڪيترائي سال ملاقات نه ٿي. خبر پئي پوندي هئي ته اڄڪلهه فلاڻي جهاز تي آهي. هاڻي فورٿ انجنيئر ٿيو آهي. يا ڪنهن پورٽ ۾ پهچڻ سان خبر پوندي هئي ته ڪاري جو جهاز به هفتو کن اڳ هن پورٽ ۾ هو يا اتان لنگھي فلاڻي سمنڊ ڏي روانو ٿيو آهي. سال تي سال گذرڻ بعد اسين پوءِ ٿرڊ انجنيئر ٿي ويا هئاسين. امتحان ڏناسين ۽ سيڪنڊ انجنيئر ٿي به ڪافي سال مختلف جهازن تي Sail ڪيوسين. پوءِ هو پئسي جي تڪليف ڪري ڪنهن فارين ڪمپنيءَ ۾ هليو ويو جو کيس گھر جون جوابداريون هيون. ڀيڻ ڊاڪٽري پئي پڙهيس ان جو خرچ، ڀاءُ پائليٽ ٿيڻ لاءِ Flying-Hours آمريڪا ۾ پورا ڪري رهيو هو، تنهنجو خرچ به مٿس هو جو پيءُ ننڍپڻ ۾ گذاري ويو هون.
هڪ دفعو ته خبر پئي ته هن هڪ اهڙي جهاز تي به Sail ڪيو جنهن جي سفر کي Suicidal Voyage ”موت ڏي سفر“ جيڪر سڏجي. هڪ واپاريءَ پراڻو ڀڳل جهاز هانگ ڪانگ مان سستو ڪو ورتو. جنهن کي هن ڪراچيءَ ۾ ڀڃائي، لوهه ٽامو پتل ڪاٺ ۽ ٻيو سامان ڪڍي وڪڻڻ ٿي چاهيو. پر جهاز جي حالت اهڙي خوفناڪ هئي جو گھڻي آڇ تي به ڪو چيف انجنيئر يا سيڪنڊ انجينيري پاس ڪيل ائڪٽنگ چيف انجنيئر نٿي مليس. پوءِ خبر پئي ته اسان وارو همراهه ”ڪارو“ ان جهاز کي ڪراچيءَ وٺي آيو. آءٌ ساڻس ملڻ ويس. جهاز کي ماءُ ڀيڻ جو گاريون ڏئي چوڻ لڳو: ”ملاڪا نار کان هيسيتائين، هن جهاز منهنجي مٿي جا وار اڇا ڪري ڇڏيا آهن.“
”پارٽنر، اهي ته اڄ کان پنج ڇهه سال اڳ به اڇا هئي.“ مون ياد ڏياريومانس.
”واقعي...؟“ سگريٽ جا ڪش هڻندي هن قسطن ۾ ٽهڪ ڏنو.
.......................................................
ساڻس وري چڱي طرح ملاقات چيف انجنيئريءَ جي امتحان دوران ٿي هئي. ڪارو جيترو پرئڪٽيڪل ڪم ۾ هوشيار اوترو ئي لکڻ پڙهڻ جو چنڊو. چوندو هو ”مون کان امتحان نه وٺو. اهو لکائي وٺو ته جهاز بيهندو ڪونه.“
امتحان شروع ٿيڻ کان اڳ سڀ ڦلڙا منهن ڪري ڇٻر تي پپر جي وڻ هيٺان اچي ويهندا هئاسين. عجيب مايوسي ڇانئجي ويندي هئي جو هنن امتحانن ۾ ورلي ڪو هڪ يا ٻه پاس ٿئي، جيتوڻيڪ هر مهيني ٿيندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن ته يڪا ٽي چار مهينا ڪو پاس نه ٿيندو آهي. بلڪ خراب امتحان ڏيڻ ڪري سزا خاطر هنن کي ڇهه ڇهه مهينن لاءِ واپس سمنڊ تي وڌيڪ نوڪري ڪري، پوءِ امتحان ۾ ويهڻ لاءِ چيو ويندو آهي. ۽ هنن امتحانن ۾ جن ۾ انسان، جهاز ۽ سامان جي سلامتي جو سوال رهي ٿو، معمولي غلطي به خراب رزلٽ آڻي ٿي. ڪارو به ٻين وانگر، ٽي چار ڪاهون ڪري چڪو هو، پر هڪ هي ئي هيو جيڪو مايوس ٿيڻ بدران هميشه وانگر خوش رهندو هو ۽ ٻين کي به کلائيندو رهندو هو. چوي ته: ”هر ماڻهوءَ کي امتحان هال ۾ گھڙڻ ۽ ڦاهيءَ تي چڙهڻ وقت پنهنجي طبيعت کي خوش رکڻ کپي، جيئن دشمن سڙي وڃن ته هن تي ڪو اثر ناهي.“
اسان سڀ سندس ڳالهيون ٻڌندا رهندا هئاسين. امتحان جي پاس يا فيل ٿيڻ جي خوف کان علاوه Sea-time جي سزا جي ڀوت ڪري، اسان کان ته ان وقت گھڻو ڳالهايو به نه ٿيندو هو پر هن جي ڪمينٽري جاري هوندي هئي.
”امان چوي ٿي ته امتحان ۾ پاس نٿو ٿئين، بادام گھوٽي کارايئين ته من ڪو فرق پوي. کيس سمجھايم ته امان امتحان هال ۾ مون کي ملهه ڪانيهي وڙهڻي، ممتحن چوي ٿو ته ڪجھه افعال اٿانو ته لکي ڏيکاريو.“
”اليڪٽرو ٽيڪنالاجي“ جي پيپر شروع ٿيڻ کان اڳ ٻڌايائين:
”يار رات پڙهندي پڙهندي عشق ڪرڻ جو اچي موڊ ٿيو سو بس هليو ويس ڇوڪريءَ وٽ پيار جون ڳالهيون ونڊڻ“
”ڪهڙي ڇوڪريءَ وٽ ــ؟“ ڪنهن پڇيس.
”ڪهڙي وري ڪهڙي. ايتري Short Notice تي ڪهڙي انجڻ يا ڇوڪري راضي ٿيندي ــ؟“ پنهنجي ئي منڱينديءَ وٽ ويو هوس. ٻئي ڏينهن تي امتحان. دل ۾ سوين وسوسا الائي پاس ٿيندس يا نه. پت ڪار رهجي ايندي يا نه. سو ان Situation ۾ ڪهڙا ٻين جا هلي در کڙڪايان. ٿوري دير سندس پٺئين در جي ڏاڪڻ تي ويهي ڪچهري ڪري اٿڻ وارو هوس ته مٿان منهنجي ٿيڻ واري سسُ اچي نازل ٿي. چيائين ”اچُ پٽ اندر. ڪيترن ڏينهن کان اسان توکي ياد پئي ڪيو.“ ڇوٽ ۾ چيومانس ته امتحانن پنائي رکيو آهي. مون کي ڌيڻين سان ئي ڪچهري ڪندي مزو ڪونه ٿو اچي؛ سو اندر اچي توسان ڪهڙيون خبرون ڪريان.
ٿوري دير ترسي سگريٽ جو آخري ڪش هڻي، سگريٽ پير هيٺان چيڀاٽي چوڻ لڳو:
”مونکي هونءَ به پنهنجي سسُ تي باهيون آهن. ڏٺي نه ٿي وڻيم. هوءَ به مون تي خارون کائي ٿي. مڱڻيءَ رات به وڏو جھيڙو ڪيائين.“
”ته پوءِ شادي ڇو ٿو ڪرين ...؟“ ڪنهن ڪتاب مان منهن ڪڍي پڇيس.
”ڇو سسُ سان شادي ٿو ڪريان ڇا...؟“
۽ سڀ ڪتاب بند ڪري اچي کلڻ لڳا. پر هڪ همراهه جيڪو وڌيڪ سنجيدو ٿي لڳو تنهن ڪاري کي چيو:
”ڀلا اهي سڀ گھر جون ڳالهيون امتحان هال جي اڳيان ٻڌائڻ ضروري آهن ڇا؟ ڇڏ ته ڪجھه پڙهي آخري لمحا سجايا ڪريون.“
ڪاري پنهنجا قسطن وارا ٽهڪ ڏيندي چيو:
”اڙي بيوقوفو! ڏهه مهينا پڙهي اڪ ڪارا ڪيانؤ، هاڻ ويم مهل ڏهه منٽ سڦل ڪرڻ آيا آهيو.“