هليو ويندو ههڙي ڏُڪار ۾
سندس شوق ۽ فقط شوق پڙهڻ هوندو هو. يادگيري جو ايڏو تکو جو مهينا گذري وڃن، پر هڪ دفعو پڙهيل ڪتاب مان ٺهڪندڙ حوالو، موقعي تي يڪدم ٻڌائي ويندو. گھڻو پسند تاريخ، سائنس، آرڪيالاجي، شاعري ۽ مذهب جهڙا سبجيڪٽ هئس. تاريخي ڳالهه ڪا هجي، عثمانيه سلطنت، پمپائي، سڪندراعظم، حضرت موسى عليه السلام ۽ موهن جي دڙي کان وٺي انڊو پاڪ، انگلنڊ؛ يورپ ويندي چين، منگوليا تائين ــ مختلف معرڪن ۽ واقعن جا سن تائين ياد هئس. ساڳيو حال آرڪيالاجي ۾ موهن جي دڙي، هڙپا، ميسوپوٽيما، بئبلان کانوٺي ڪمپوچيا، ٿائلنڊ ۽ هندستان جي ائنڪور ۽ الورا اجنتا تائين ـ نه فقط پڙهڻ پر انهن مان ڪيترون جايون موڪلن ۾ وڃي ڏسي به آيو هوندو. موهن جي دڙي، سيوهڻ ۽ ڀنڀور بابت اهڙيون اهڙيون ڳالهيون ٻڌائيندو هو جو ڪيترا دفعا ويندي اسان کي به ڌيان ۾ نه آيون هونديون.
بئنڪاڪ شهر جي هڪ هوٽل ۾ جتي چؤڌاري هپي ويٺا هئا، ويهندي ٻڌايائين ته سيوهڻ شهر جي فضا ۾ ههڙوئي، نشو ۽ هڳاءُ هوندو آهي. چانهه، کاڌي کان وٺي ويندي پاڻي پيئڻ جي ڪرين ۽ مٽن مان ڀنگ، گانجي ۽ چرس جي ڌپ پئي ايندي آهي. ان ڳالهه کي اسان جي سرڪار ۽ اتي جي ماڻهن کي ڌيان ۾ رکڻ کپي نه ته نوجوان ٽهيءَ جو بُرو حال ٿيندو. سيوهڻ ۾ قلندر جي مزار تي ٻاهران آيلن ۾ عقيدتمند ٿورا ۽ سٽي باز، نشئي، واپاري، ڪچي ايمان وارا، وسوسي ۽ سمگلر گھڻا ڏسڻ ۾ ايندا.
موهن جي دڙي ۾ ڪٿي ڪٿي پراڻي سر نڪري وئي آهي ته ان جي جاءِ تي حيدرآباد جي ڪنهن کوري جون سرون لڳايون ويون آهن. اها غلط ڳالهه آهي، ڏسڻ وارو بددل ٿيو وڃي ته ڇا ٻيون به شيون واقعي قديمي آهن يا اڄ جون نقلي آهن. جيئن هتي جپان ۾ جيڪو پراڻو قلعو يا جڳهه ڏسڻ وڃ ته لکيل هوندو هي اڄ کان ٻه هزار سال اڳ جو آهي. ان بعد سن 200 ۾ ان جي نئين سر مرمت ڪئي وئي، 1330 ۾ وري ڊاهي پراڻي طرز جهڙو هوبهو ٺاهيو ويو ۽ هاڻ ٻي جنگ عظيم کان پوءِ 1952 ۾ پراڻي نقشي کي ڏسي نسورو ان جهڙو ڏسندڙن لاءِ ٺاهيو ويو آهي. نتيجي طور پري پري کان ڪهي ايندڙ شوقين اهو معلوم ڪري، گاريون ڏيو وڃن. موهن جو دڙو هڪ اهڙي شيءَ آهي، جنهن، افسوس جو، لوڪل (مقامي) اديبن، شاعرن، عالمن، محققن، آرڪيالاجسٽ يا سائنسدانن تمام گھٽ، نه برابر لکيو آهي. جيڪو ڪجھه آهي سو ڌارين جو ڪيل آهي.
سنگاپور جي ڪلفرڊ پيئر کان B.P پيئر تائين لانچ ذريعي وڃي رهيا هئاسين. سنگاپور جي بندرگاهه کي خوبصورت ۽ وڏو ڪرڻ لاءِ اتي جي حڪومت، ڪلفرڊ پيئر اڳيان پنج ڇهه چورس ميل سمنڊ جو حصو مٽيءَ سان ڀري زمين ٺاهي رهي آهي ۽ سمنڊ جي ڇولين کان بچڻ لاءِ چؤڌاري سڄي بائونڊريءَ اڳيان وڏا وڏا پٿر ڏنا ويا آهن. سمنڊ مان ان حاصل ڪيل زمين تي رستا، جايون، آفيسون، پارڪ ۽ بندرگاهه ٺاهڻ کان اڳ پهريون ڪم، جيڪو اتي جي سرڪار ڪيو آهي، سو اهو ته سڄي بائونڊريءَ جي چؤڌاري ٿوري ٿوري فاصلي تي وڻ پوکائي ڇڏيا آهن.
سيڪنڊ انجنيئر انهن وڻن ڏي اشارو ڪري چيو: ”اهي فقط ڇانوَ لاءِ نه رکيا پيا وڃن، پر اهي ان ڪري آهن جو انهن جون پاڙون جيترو هيٺ پيون وينديون هڪ مظبوط بند ۽ آڏ ٺاهينديون وينديون، جيئن سمنڊ جو پاڻي نه ته زمين ڏي وڌي ۽ نه زمين کي پائي. ساڳي وقت حاصل ڪيل زمين تي نه ته پوسل ٿئي ۽ نه اها زمين اڳتي ڪجھه سالن بعد هيٺ وهي. ۽ اهو ئي طريقو سڄي دنيا ۾ سڀ کان اڳ شيرشاهه سوريءَ ۽ پوءِ انگريزن مشهور ڪيو ۽ وڻن مان فائدو ورتو. اسان جي ملڪ ۾ به انگريزن، رستا ۽ شاخون، واٽرڪورس ٺاهڻ سان سندن ٻنهي ڪپرن تي وڻ پوکائي ڇڏيا. جيئن نه ته درياءَ پائي ۽ سم ڪلر ڪري، نه وري پڪا رستا هيٺ زمين ۾ ويهي وڃن. ”موهن جو دڙو“ ڏي ويندي، اهو ڏسي ڏاڍو ڏک ٿيو ته ڪيترن ضلعن ۾، ڪيترن هنڌن تي، ماڻهن اهي وڻ ته ڪٽي ڇڏيا آهن پر رستي جي ٻنهي پاسن کان انگريزن جي زماني کان ڇڏيل زمين تي به ڪيترن زميندارن کڻي پوک ڪئي آهي. نتيجي طور پڪا رستا هيٺ ويهندا وڃن. ساڳيو حال شاخن جو آهي. وڻ ڪٽڻ ڪري پاڻي زمينن هيٺان ڪاهي پيو آهي ۽ آخر واٽر ليول ان خطرناڪ حد تي پهچي ويندي جو ڪوڏر هڻ ته هيٺ پاڻي نظر ايندو. انگريز ڪو بيوقوف نه هئا جوانهن اهي وڻ اسان جي ملڪ ۽ ٻين سندن راڄڌانين؛ سنگاپور، سلون، ڪينيا، نائيجيريا وغيره ۾ پوکرايا. اڄ به اهي وڻ رستن جي ڪنارن تي سنگاپور ۽ ڪولمبو ۾ موجود آهن ته اهي رستا اسان جي رستن کان وڌيڪ بهتر آهن. جيتوڻيڪ انهن ٻنهي هنڌن تي اسان کان سؤ دفعا وڌيڪ مينهن ٿو پوي.“
اسان جي سيڪنڊ انجنيئر کي صرف اهو ارمان هوندو هو ته موهن جي دڙي جي پراڻي ٻولي ڊيسائفر ٿئي ته اسان کي انيڪ رازن جي خبر پئجي وڃي. کيس سنڌي پڙهڻ نه ايندو هئي ته به خبر پوندي هيس ته ان سلسلي ۾ سراج ميمڻ، غلام علي الانا وغيره ڪجھه ڪم ڪري رهيا آهن ته يڪدم انهن جو جيڪو به ڪتاب ملندو هوس، مون وٽ کڻي ايندو هو ته انهن مان ڪجھه ٽڪرا کيس ترجمو ڪري ٻڌايان.
هونءَ هي پهريون مئرين انجنيئر ڏٺو هوم جيڪو بائرن ۽ ڪيٽس جي شاعريءَ تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڳالهائيندو هو. مذهب بابت ته اسان جاهلن ۾، جهاز تي اٿارٽي هو. ڪابه ڳالهه ڪبي ته يڪدم ٻڌائيندو ته آيا اها ڪيتري قدر صحيح آهي. قرآن شريف ۾ ان جو ذڪر ٿيل آهي يا حديث سڳوريءَ ۾ آيل آهي. ڪڏهن ڀلجي پوندو هو ته صاف صاف ٻڌائيندو هو ته پڪ نه آهي، ڏينهن ٻه ترسو واندڪائيءَ ۾ قرآن شريف ۾ ڏسي ٻڌائيندو سانوَ.
پاڻ جيتوڻيڪ اهل شيعت هو پر کيس فقه حنفي، مالڪي ۽ حنبلي جي مختلف مسئلن کان وٺي بائيبل، قاديانين جي ڪتابن تائين جو ٿورو يا گھڻو مطالعو هو. هر ڳالهه جو بحث ڳوٺاڻي ۽ دقيانوسي مُلي وانگر ڪرڻ بدران پڙهيل ڳڙهيل عالم يا مولويءَ وانگر دليلن ۽ حوالن سان ڪندو ۽ ٻڌندڙ متاثر ۽ مطمئن ڪري ڇڏيندو هو.
بهرحال اهي سڀ سبجيڪٽ سندس پاسيرا هوندا هئا. خاص جنهن سان روزي پاڻي لکيل آهي.. يعني مئرين انجنيئرنگ ۽ ان سان واسطو رکندڙ سائنس. ان ۾ ڀڙُ هوندو هو. مون کان جونئر هو پر آءٌ سندس هر ڳالهه هميشه ٻڌندو هوس. ضروري نه هوندي به ڪيتريون ئي مشينري جي ردو بدل ۽ مرمت جون ڳالهيون ساڻس به ڪندو هوس ۽ ان ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته ڪڏهن ڪڏهن تمام سٺا خيال ۽ صلاحون ڏيندو هو ۽ پنهنجي ڪمپنيءَ يا دنيا جي ٻين جهازن جي مشينريءَ جا حوالا ڏئي ٻڌائيندو هو. سندس ڪئبن شام جي وقت چڱو خاصو ڪچهري خانو رهندي هئي. ۽ سڀ اچي گڏ ٿيندا هئا. کيس ”ماڻهن جي سڃاڻپ ۽ حالتن مان يڪدم اڳتي جو نتيجو ڪڍڻ“ جي صلاحيت به قابل تعريف هئي ۽ سندس هر ڳالهه ۾ چرچو، ڀوڳ ۽ طنز جو پهلو شامل هوندو هو؛ پوءِ چاهي ڪا عام ڳالهه هجي يا ڪو سنجيدو مسئلو.
هڪ دفعي ڳالهه ڪندي چيومانس ته يار سيڪنڊ صاحب ٻي سفر ۾ جي ملائيشيا يا ٿائلينڊ کان مڇي، يا فلپين کان فروٽ يا ڪو ٻيو ريفريجريٽيڊ ڪارگو مليو ته پوءِ هڪ سٺو فرج انجنيئر به کڻڻ ضروري ٿي پوندو ۽ هڪ ففٿ انجنيئر کڻي گھٽ کڻبو.
”اڄڪلهه جيڪي فرج انجنيئر Sail ڪري رهيا آهن انهن ۾ ڪوبه مونکي ته خاص ڪونه ٿو سجھي.“ سيڪنڊ انجنيئر پنهنجي عينڪ هيٺ مٿي ڪري ٻڌايو.
مون هڪ جو نالو کنيو.
”اهو رڳو سامهون، منهن تي چپٽي وڄائي چوندو، بس اجھو، هينئر ٿو ٺيڪ ڪريان. باقي، ڪم نه پڄندس. ٻيو ته ٺهيو، گئس جي Leakage هوندي ته هئلائيڊ لئمپ کڻي اها به ڳولڻ جي تڪليف نه وٺندو. ڪولنگ پمپ جا فلٽر به ان نواب لاءِ ڪو ٻيو صاف ڪري.“
”چئبو ته جهاز تي ريفر ڪارگو نه هجي ته پوءِ هن کي کڻجي، ڪچهري لاءِ.“
”ڪچهري وري ڪهڙي؟ ماڳهين جهيڙا اچي ڪرائي. انجڻ ڊيپارٽمينٽ جي ڳالهين کي وڪڙ سڪڙ ڏئي ڊيڪ وارن کي ٻڌائي ۽ ڊيڪ وارن جا غلط سلط نياپا انجڻ وارن وٽ. هيڏانهن جي هوڏانهن لڳائڻي ٿي.“
”ڀلا ٻيو به هڪ فرج انجنيئر آهي، گوري رنگ جو، جنهن جي زال شايد ڊاڪٽر يا سول انجنيئر آهي.“ مون چيومانس.
”بس سر ان جو به الڳ داستان آهي.“ سيڪنڊ انجنيئر هڪ دفعو وري عادت مطابق آڱر سان چشمي کي هيٺ مٿي ڪيو.
”ڪنهن جو داستان ــ سندس يا سندس زال جو؟“
”بس ٻنهي جو. بهرحال ان کان به هاڻ ڪم نٿو پڄي. ويتر جي زال جو خط ايندس ته اهو سڄو ڏينهن صبح کان شام تائين پاڻ کي ڪئبن ۾ بند ڪري ويٺو روئندو ــ معنى ڪم کان آئوٽ آف آرڊر. ۽ ظاهر آهي جوڻس جو هر بندرگاھ ۾ گھٽ ۾ گھٽ هڪ خط ته اچي ئي اچي.“
ڪراچيءَ کان جهاز جي Sailing ۾ باقي ڪي ٻه ڏينهن کن وڃي بچيا. اڃا هڪ ٻه انجنيئر ۽ ڊيزل مڪينڪ کُٽا ٿي. جلدي جلديءَ ۾ جيڪو اسٽاف تي هو ان کي رکيو ويو. اڃا به هڪ ڊيزل مڪينڪ کُٽو ٿي، اتفاق سان ان ئي ڏينهن موڪل کائي هڪ ڊيزل مڪينڪ آفيس آيو هو پر ان جي ايتري ناموس نه هئي. سيڪنڊ انجنيئر سان صلاح ڪيم. چشمي کي هيٺ مٿي ڪندي چيائين:
”ها مون به اهو ئي ٻڌو آهي. مڙئي ميٽر ڪجھه آئوٽ اٿس. پر هلي ويندو ههڙي ڏڪار ۾.“
.......................................................