تاريخ ساز شخصيت: ڊاڪٽر غلام علي الانا
اهڙن ئي عالمن ۽ سڄاڻن ۾ هڪ اهم نالو سنڌ، سنڌي قوم ۽ سنڌي ٻوليءَ لاءِ پاڻ پتوڙيندڙ ”سنڌي ٻوليءَ جي فدائي“ ڊاڪٽر غلام علي الانا جو آهي. 15 مارچ 1930ع تي ڳوٺ تڙ خواجہ تعلقي جاتيءَ ۽ ضلعي ٺٽي ۾ جنم وٺندڙ هي ٻار، بظاهر هڪ عام ٻار هو، پر پنهنجين خداداد صلاحيتن ۽ علمي ذوق و شوق سببان ڏيھ ۽ پرڏيھ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۽ علم و ادب جي حوالي سان هڪ وڏي وٿ قرار ڏنو ويو. سنڌي ٻوليءَ ۽ قديم توڙي جديد سنڌي ادب تي ٿيل سندن تحقيق وڏي مڃتا ماڻي آهي. ڊاڪٽر غلام علي الانا ڪيترائي ڪتاب سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ علم و ادب، تهذيب ۽ تاريخ، ثقافت ۽ لسانيات جي موضوعن تي لکيا آهن. سندن لکڻ جو سفر مئٽرڪ ڪلاس ۾ لکيل ناول ”لاش“ کان بہ جيڪڏهن ڪٿجي تہ اهو سفر اڌ صديءَ کان مٿي عرصي تي مشتمل نظر ايندو، جنهنجو تفصيل پڻ هن محدود مضمون ۾ انتهائي مشڪل آهي.
الانا صاحب شروع واري دور ۾ ڪجھ شاعري بہ ڪئي ۽ افسانہ نگاري ۽ ناول نگاريءَ کي بہ قلم جي گرفت ۾ آندو، بنيادي طور سندن لاڙو نثر ڏانهن هو، جيڪو بہ ترت ئي تحقيقي ميدان ڏانهن مُڙي ويو. سندن تحرير جو فن خاص طور تحقيق ۽ تنقيد، تاريخ ۽ تهذيب، ثقافت ۽ تعليم جي ڄاڻ جي گرد گھمي ٿو. سندن لکيل ۽ ڇپيل ڪتابن کان علاوہ جيڪڏهن سندن تحريرن ۾ مضمونن، مقالن، مقدمن، مهاڳن ۽ تقريرن کي گڏ ڪري ڇپايو وڃي تہ جيڪر ڪيترائي ڪتاب الانا صاحب جي تحريري فن جا مرتب ٿي وڃن. پاڻ ڪيترن ئي ڪتابن جا تفصيلي مقدما ۽ مهاڳ بہ لکيا اٿن. ادبي محفلن، ڪانفرنسن ۽ سيمينارن ۾ اعلىٰ پايي جون، موضوعن کي چٽائيءَ ۽ سهڻائيءَ سان بيان ڪندڙ ادبي تقريرون ۽ مقالا پڻ پيش ڪيا اٿن، جن کي جمع ڪري ڇپائڻ سان هڪ وڏو اڻملھ علمي ۽ ادبي خزانو ميسر ٿي پوندو.
ڊاڪٽر صاحب جي لکيل مقالن ۽ ادبي خدمتن جو تفصيل ڊگھو آهي. سندس لکيل مضمونن ۽ مقالن مان سنڌي ٻولي ۽ ادب جي مختلف پهلوئن جي ڪارائتي ڄاڻ ملي ٿي. اهي ليک، مشهور اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيندا رهيا آهن، جن ۾ ”نئين زندگي“، ”ٽہ ماھي مهراڻ“، ”سورٺ“، ”پرک“، ”سهڻي“، ”روح رهاڻ“، ”ڪلاچي“، ”سنڌي ادب“، ”ڪينجھر“، ”روزانہ هلال پاڪستان“، ”عبرت“، ”ڪاوش“ ۽ ٻيون اخبارون ۽ رسالا شامل آهن. شروعاتي دور جي چند مضمونن ۽ مقالن کي يڪجا ڪري گلشن پبليڪيشن جي مالڪ، گل شير بلوچ، الانا صاحب کان اجازت وٺي، پنهنجي ذاتي شوق سان شايع ڪيا آهن ۽ ڪتاب جو عنوان ڊاڪٽر غلام علي الانا جا چونڊ مضمون ۽ مقالا رکيو اٿس. هن ڪتاب جو پهريون ايڊيشن هن وقت ختم ٿي ويل آهي. هيٺ الانا صاحب جي چند اهم مقالن ۽ مضمونن جو ذڪر ڪجي ٿو:
”سومرن جي دور ۾ سنڌي شاعري“ (سہ ماهي مهراڻ، 1960ع)، ”سنڌي ٻوليءَ جي لهجن جو اڀياس“ (سوکڙي، 1964ع)، ”سنڌي آوازن جي تقسيم“ (سنڌي ادبي سوسائٽي، ڪراچي يونيورسٽي، 1967ع)، ”سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بنياد“ (سہ ماهي مهراڻ، 1967ع)، ”اسلام جي آمد کان اڳ سنڌي ٻوليءَ جي حيثيت“ (نئين زندگي، 1968ع)، ”لسانيات جو مقصد، مفهوم ۽ اهميت“ (نئين زندگي، 1969ع)، ”سنڌي“ (نئين زندگي، 1970ع)، ”پاڪستان ۾ قومي زبان جو مسئلو“ (ماهوار سهڻي، 1971ع)، ”سنڌي افساني جي اوسر“ (چونڊ سنڌي افسانا ڪتاب، 1974ع)، ”ڪڇ ۾ سنڌي ٻوليءَ جو ڦهلاءُ“ (پرک، 1976ع)، ”ڀنڀور جا آثار“، ”سنڌي ٻولي ۽ سنڌي سماج جو مطالعو“ (سہ ماهي مهراڻ، 1983ع)، ”سنڌي صوتيات، لسانيات، گرامر ۽ لغت تي ٿيل تحقيق“ (مهراڻ، اپريل 1986ع)، ”انسان زبان ۽ ثقافت“ (نئين زندگي، فيبروري، 1988ع)، ”ٻولي ان جي ابتدا ۽ اوسر“ (مهراڻ 1-1986ع)، ”سنڌي لوڪ ادب: سنڌي عوام جي سماجيات ۽ نفسيات جو مطالعو آهي“ (مهراڻ لوڪ ادب نمبر، 1991ع)، ”سنڌي ادب جا مسئلا ۽ ان جا حل“ (مهراڻ، 1992ع)، ”سنڌي دوني وگيان جو اڀياس“ (ڪينجهر 8-2002ع)، ”سُر بلاول ۾ ڪم آندل ٻوليءَ جو اڀياس“ (ڪينجھر 3، 2003ع)، ”امداد حسيني هڪ قد آور اديب“ (ڪينجھر 10، 2004ع)، ”جمال ابڙو: سنڌي سماج جو نمائندہ ڪهاڻيڪار“ (ڪينجھر، 2005ع). انهيءَ کان علاوہ سندس ٻيا انيڪ مضمون ۽ مقالا جن ۾ خاص طور سوانحي احوال جيئن: ”شمس العّلَماء مرزا قليچ بيگ؛ سنڌي نثر جو باني“ (مهراڻ نمبر)، ”نسيم کرل، هڪ ڪهاڻيڪار“ (نسيم کرل وڏو ڪهاڻيڪار، مرتب تاج جويو) ۽ ٻيا بہ ڪيترائي مقالا ۽ مضمون آهن. حضرت شاھ عبدالطيف ڀٽائي، سچل سرمست ۽ ٻين ڪيترن عالمن، اديبن ۽ شاعرن جي ورسين تي سندس پڙهيل مقالا ۽ تقريرون ذڪر جوڳيون آهن.
ڊاڪٽر صاحب جي مقالن مان ڪجھ حوالا پيش ڪجن ٿا. جيئن سندن مقالاتي ادب سان پڙهندڙن جي شناس ٿيئي. ”ٻوليءَ جي ابتدا ۽ اوسر“ ۾ ڄاڻائين ٿا تہ: ”ٻولي انسان جو فطري ۽ قدرتي ورثو آهي، جيڪو انسانذات کي ابتدا کان عطا ٿيو آهي ۽ جو بتدريج انسانذات سان گڏ آهستي آهستي ترقي ڪندو رهيو آهي“. (1)
”سُر بلاول ۾ ڪم آندل ٻوليءَ جو اڀياس“ مقالو، خاص طور لسانيات جي موضوع سان لاڳاپيل آهي ۽ شاھ جي ڪلام ۾، سُر بلاول جي ٻوليءَ جون لسانياتي خوبيون پيش ڪيون ويون آهن. الانا صاحب موجب: ”شاھ جي ڪلام جي اڀياس مان معلوم ٿئي ٿو تہ، ”ڀٽائي سنڌي صوتيات جي اڀياس ۾ وڏي سمجھ ۽ سگھ رکندو هو. شاھ جي رسالي ۾ ڪم آندل ٻوليءَ جي اڀياس مان حاصل ڪيل نتيجن جي آڌار تي چئي سگهجي ٿو تہ شاھ صاحب پنهنجي دور جي مروج ٻوليءَ جي ويا ڪرڻ، اصولن، صوتيات، صرفي، نحوي، ساخت ۽ سٽاءُ کان سواءِ لفظي ۽ معنوي خوبين کان چڱيءَ طرح واقف هو. شاھ صاحب علمِ صرف جي بہ ڄاڻ رکندو هو. هن ڪيتريون ئي اڳياڙيون ۽ پڇاڙيون ملائڻ سان هزارين نوان مرتب لفظ ٺاهيا ۽ اهڙيءَ طرح لفظن مان مرڪب لفظ جوڙيا“. (2)
هن مقالي ۾ شاھ صاحب جي ڪلام مان سُر بلاول ۾ استعمال ٿيل، مرڪب لفظ، مرتب لفظ، اسم فاعل، حالت جري، حالت اضافت، ضمير متصل جو استعمال، فعل جي حالت، زمان مضارع، ضميرن جو اڀياس، صوتياتي مطالعو، سُر کي حذف ڪرڻ، ظرف جو استعمال، ڪڇي لهجي ۽ هندي ٻوليءَ جا ڪي لفظ اصطلاح، متضاد لفظن جو استعمال، عدد واحد ۽ عدد جمع جي صورتن جا مثال، ويا ڪرڻ جون انوکيون صورتون، کيڪار، ڀليڪار ۽ آجيان جا لفظ، لفظن تي تڪرار يعني دهرائڻ ۽ ٻٽا لفظ، ماضيءَ جي صورتن جا نوان مثال، مخفف صورتون ۽ متروڪ لفظن جو جائزو ڏنل آهي. الانا صاحب موجب: ”شاھ جي رسالي ۾ ويا ڪرڻ جا دلچسپ ۽ انوکا مثال موجود آهن، جن جي گھري مطالعي جي ضرورت آهي“. (3)
مقالي، ”انسان، زبان ۽ ثقافت“ ۾ ڊاڪٽر صاحب، موضوع کي واضح ڪندي لکي ٿو تہ: ”سنڌي ثقافت جو مطالعو صرف آثار قديمہ جو مطالعو نہ آهي. يا صرف فن تعميرات، ڪئليگرافي، اجرڪ سازي، ڇُر، ڪاشيءَ ۽ جنڊيءَ جي ڪم جو اڀياس نہ آهي، پر سنڌي ثقافت جو مطالعو، سنڌي زبان جو مطالعو آهي. سنڌ جي ثقافت سنڌي زبان جي مرهونِ منت آهي. سنڌي ثقافت جو مطالعو شاھ لطيف، سچل سرمست، سامي، شاھ عنايت، سانگي، قليچ بيگ ۽ جديد علم ادب جو مطالعو آهي“. (4)
”سنڌي لوڪ ادب، سنڌي عوام جي سماجيات ۽ نفسيات جو مطالعو آهي“. جي عنوان سان مقالي ۾ ڊاڪٽر صاحب لکيو آهي تہ: ”لوڪ ادب جو شاعر ۽ سُگھڙ، پنهنجي سرزمين جي هر حصي، هر خطي ۽ هر ماحول جو ترجمان هوندو آهي. عام فهم زبان ۽ ان زبان جي اصطلاحن ۽ پهاڪن کان سواءِ پنهنجي تَر جي محاوري ۽ لغت ۾ مهارت رکندو آهي. سنڌي لوڪ ادب، سنڌي عوام جي تهذيب، تمدن، ريتن رسمن ۽ ثقافت جو دفتر آهي. هن ۾ عوام الناس کي خطاب ڪيل هوندو آهي. عوامي زندگي، عام ماڻهن سان روزانہ واسطو رکندڙ، جاندارن ۽ شين سان گڏ عوام جي زندگيءَ جا ذريعا ڌنڌا، هنر، رسمون ۽ رواج هن ادب جا ئي عنوان آهن“. (5)
سنڌي افساني جي اوسر، مقالي ۾، سنڌي افسانوي ادب کي مختلف دورن ۾ ورهائي افسانوي ادب جو تجزيو ڪيو ويو آهي ۽ مشهور افسانہ نگارن: شيخ اياز، جمال ابڙي، اياز قادري، غلام رباني آگري، امر جليل، نسيم کرل ۽ آغا سليم جي فن جو جائزو ڏنل آهي. 1974ع جي هن مقالي ۾، سنڌي افساني جي اهميت ۽ ان ۾ ايندڙ تبديلين کي الانا صاحب هن ريت بيان ڪيو آهي. ”ماحول ۽ سماج جي تبديلين جو اثر، سنڌي ادب جي ٻين صنفن سان گڏ سنڌي افساني تي بہ ٿيندو رهيو آهي. سنڌ جي جديد افساني ۾، زندگيءَ جي ٻين مسئلن سان گڏ بين الاقوامي مسئلن تي بہ لکيو ويو آهي انهي ڪري اڄ سنڌي افسانو انگريزي، جرمن، روسي ۽ ٻين ترقي يافتہ ٻولين جي افساني سان ٽڪر کائي سگهي ٿو. سنڌ جي جديد افساني جي ڪاميابيءَ جو وڏي ۾ وڏو ثبوت هي آهي تہ انهيءَ مان ڪي چونڊ افسانا انگريزي، جرمن ۽ روسيءَ ۾ ترجما ٿيا آهن“. (6)
”سنڌي ادب جا مسئلا ۽ ان جو حل“، ڊاڪٽر صاحب جو سنڌ ثقافت کاتي طرفان سڏايل ڪانفرنس ۾ پڙهيل مقالو آهي. ويهن صفحن جو هيءُ مقالو سنڌي ادب ۽ اديبن جي مسئلن کي بيان ڪري ٿو. مقالا نگار موجب تہ: ”سنڌي ٻوليءَ جا مسئلا، سنڌي اديبن جا مسئلا، سنڌي سماج جا مسئلا ۽ سنڌي ادب جا مسئلا چار اهم نڪتا آهن. ڪنهن بہ ٻوليءَ جي ترقيءَ ۽ ترويج لاءِ ٻوليءَ جي رٿابنديءَ وارو قدم دنيا جي هر ملڪ ۾ اهم سمجھيو ويندو آهي“. هن مقالي ۾ سنڌي ٻولي ۽ اديبن جي مسئلن کي تفصيل سان بيان ڪيو ويو آهي ۽ ڪارائتيون صلاحون ڏنيون ويون آهن. ادب جي واڌاري لاءِ اديبن، اشاعتي ادارن، عوام ۽ حڪومت جي گڏيل سهڪار جي اهميت کي زور وٺائڻ جون صلاحون پيش ڪيل آهن. جن مطابق: ”سنڌ، سنڌي زبان ۽ سنڌي ادب جي سڃاڻپ انهيءَ ۾ آهي تہ اديب ۽ ادبي ادارا استحصال، خودغرضي، منافقت ۽ گروھ بنديءَ واري پاليسيءَ کان پاسو ڪن“. (7)
”سنڌي دُوني وگيان جو اڀياس“، مقالي ۾ الانا صاحب، ڊاڪٽر مُرليڌر جيٽلي جي ڪتاب ”سنڌي دُونِي وگيان جو اڀياس“ جو تنقيدي جائزو پيش ڪيو آهي. هن ڪتاب جي هر هڪ باب جو تفصيلي جائزو هن مقالي ۾ ڏنل آهي. الانا صاحب لسانيات جي موضوع تي لکيل سندن ذاتي ڪتابن ”سنڌي ٻوليءَ جو اڀياس“ ۽ ”سنڌي صوتيات“ سان گڏ پروفيسر علي نواز جتوئي جي ڪتاب ”علم لسان ۽ سنڌي زبان“ ۽ ٻين حوالن سان هن ڪتاب تي اصلاحي تنقيدي تعريف ڪئي آهي. ڪجھ علمي اختلافن جي هوندي بہ (جن جا الانا صاحب وزنائتا دليل ڏنل آهي) هن ڪتاب کي گھڻو ساراهيو پڻ آهي. لکن ٿا تہ: ”ڊاڪٽر جيٽلي صاحب جو هيءُ ڪتاب گھڻي سوچ ويچار کان پوءِ سنڌي زبان جي ڌار ڌار پهلوئن جي گھري مطالعي ۽ ڀاشا وگيان جي اصولن کي آڏو رکي لکيو ويو آهي. منهنجي ايمادارانہ راءِ آهي تہ جيٽلي صاحب هي ڪتاب لکي، سنڌي ڀاشا وگيانن جي وڏي خدمت ڪئي آهي. هن ڪتاب ۾ ڪيل محنت تي آءُ ڊاڪٽر جيٽلي صاحب کي دل جي گھراين سان مبارڪباد ڏيان ٿو“. (8)
”نسيم کرل هڪ ڪهاڻيڪار“، مقالي ۾، الانا صاحب نسيم کرل جي افسانوي فن کي مڃتا ڏيندي لکيو آهي تہ: ”هو سنڌي عوامي زندگيءَ جو عڪاس آهي“ ڊاڪٽر صاحب، نسيم کرل جي ڪهاڻي ”پهرين مراد“ جي ڪردار ماڻڪ کي سنڌ جي تاريخ ۽ ثقافت جي اوٽ ۾ تجزيو ڪيو آهي. سندن موجب تہ: ”ڪوپن هيگن جي ڊاڪٽر پرپولا کي موهن جي دڙي مان لڌل هڪ مهر مطابق ماڻڪ ”سورهيہ“ يا ”بهادر“ آهي. يعني قديم سنڌي روايتن جو پاسبان آهي ۽ نسيم کرل جي هيءَ ڪهاڻي سنڌ جي قديم قدرن جو اهڃاڻ آهي“. (9)
”امداد حسيني هڪ قدآور اديب“، چوويهن صفحن جو هڪ طويل مقالو آهي جيڪو امداد صاحب جي شاعريءَ جي مختلف رخن سان گڏ، خاص طور لسانياتي خوبين جي ڄاڻ ڏئي ٿو. ڊاڪٽر الانا لکيو آهي تہ: ”امداد حسيني نہ فقط سنڌي شاعريءَ ۾، نہ فقط سنڌي ادب جي تاريخ ۾، پر سنڌي لسانيات جي تاريخ ۾ هڪ وڏو نالو آهي ۽ هڪ قدآور نالو آهي. امداد جو ذهن، حسن بياني، ٻوليءَ جي رنگيني، صنعتن ۽ خاص ڪري تشبيهن استعارن ۽ تجنيس جي استعمال جي لحاظ کان هڪ بي پايان بحر آهي هن وٽ ٻوليءَ جو اڻ ميو خزانو آهي. هو نون لفظن، نون اصطلاحن، فقرن ۽ ترڪيبن گھڙڻ ۽ انهيءَ خزاني کي تخليق ڪرڻ جي وڏي مهارت رکي ٿو. اها تخليقي قوت ئي آهي جنهن جي ڏات سان شاعري ڪندي هن جي ذهن تي ڪئين تُز، سنڌي لفظ ۽ سهڻيون سِٽون لاشعوري طور تريو اچن“. (10)
جمال صاحب جي فن کي هن ريت مڃتا ڏني اٿن: ”جمال ابڙي سنڌي زندگيءَ جي ڌار ڌار پهلوئن۽ ڌار ڌار واقعن تي لکيو آهي. هن سنڌي زندگيءَ جي گوناگون مسئلن ۽ داخلي ڳالهين تي قلم کنيون آهي. هن جي ڪهاڻي سنڌي جيوت جو ڀرپور اڀياس آهي“. (11)
مٿي ڏنل حوالا صرف چند مقالن مان ڏنا ويا آهن. ڊاڪٽر صاحب جن تہ گھڻائي مضمون ۽ مقالا لکيا آهن شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جن موجب تہ:
مثال ان سندا ڪيترا ڏئي قليچ،
نموني جي مٺ مان پروڙيو خرار.
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي لکي ٿو تہ: ”مقالاتي ادب ۾ ڊاڪٽر الانا جو لکيل مقالو، ”سومرن جي دور جي سنڌي شاعري“، شاعريءَ جي تاريخ جي سلسلي ۾ هڪ ماخذ جو ڪم ڏيندڙ ۽ هڪ لاڀائتو مقالو آهي. اڳيان لکيو اٿن تہ: ”سندن پي.ايڇ.ڊي جو مقالو: لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ جيڪو ڪتابي صورت ۾ ڇپيو تمام عمدو ۽ تحقيقي عرق ريزيءَ سان تيار ڪيل مقالو آهي“. (12)
ڊاڪٽر الانا صاحب جي مقالن ”لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ“ مان موضوع مطابق وڏي ڄاڻ ۽ رهنمائي ملي ٿي. انهيءَ کانسواءِ هن صاحب ڪيترن ئي علم جي پانڌيئڙن سان سندن نگران جي حيثيت سان جيڪي ٿيسز مڪمل ڪرايون آهن انهن جا عنوان هن ريت آهن: ”سنڌي زبان جي پاڪستان جي مختلف زبانن ۾ تعليمي ۽ ادبي حيثيت“ ڊاڪٽر غلام حيدر ٻرڙو، ”حيدرآباد جي ٽالپرن جو علمي، ادبي، سماجي ۽ سياسي تاريخ ۾ حصو“ ڊاڪٽر قمرجهان مرزا، ”سنڌ مدرسي جو سنڌي ادب ۾ حصو“ ڊاڪٽر ممتاز حسين شاھ، ”ڪراچي ضلعي جو سنڌي ادب ۾ حصو“ ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ، ”خيرپور ميرس جي ٽالپرن جو سنڌ جي سياسي، علمي ۽ ادبي تاريخ ۾ حصو“ ڊاڪٽر عطا محمد حامي ۽ ”سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج“ ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو. (13)
مٿي بيان ڪيل پي.ايڇ.ڊي ٿيسز کانسواءِ بہ ڪيترا مقالا الانا صاحب جي زير نگرانيءَ هيٺ تيار ٿيا آهن. انهن مان گھڻن جا عنوان، زبان، ادب، تاريخ ۽ ثقافت جي گرد گھمن ٿا، جنهن مان خبر پوي ٿي تہ الانا صاحب کي علم و ادب جي هن ڏس ۾ عبور حاصل رهيو.
ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي، ڊاڪٽر الانا جي تاريخ، تهذيب ۽ ثقافت جي حفاظت لاءِ ورتل دلچسپين ۽ عملي ڪوششن کي هن ريت ساراهيو آهي. ”ادب ۽ لسانيات ۾ اهم ڪتاب لکڻ سان گڏ الانا صاحب ثقافت سان خاص دلچسپي رکي ٿو ۽ ان سلسلي ۾ کيس ماهرانہ قابليت آهي“. (14)
ڊاڪٽر الانا صاحب سنڌ پرڳڻي ۽ ان جي رهواسين ۽ ٻوليءَ ۽ ثقافت جو اونهو اڀياس ڪري پنهنجيءَ قوم کي ذهن نشين ڪرايو آهي، تہ ٻوليءَ جي اهميت ۽ ڄاڻ قومن جو مان ۽ شان آهي. پنهنجيءَ تاريخ، تهذيب و ثقافت جي حفاظت ئي اسان جو املھ سرمايو آهي. سندن ئي لفظن موجب تہ: ”ڪنهن بہ قوم جي ٻوليءَ جو مطالعو، اُن قوم، ان ملڪ جي ماڻهن معاشري، تهذيب و تمدن ۽ ثقافت جو مطالعو آهي“. (15)
الانا صاحب مٿين سٽن ۾ اها صرف دعوىٰ نہ ڪئي آهي بلڪہ پاڻ عملي طور تي پڻ اهو ثابت ڪيو اٿن، خاص طور تي انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ ۽ سنڌي لئنگيج اٿارٽي جي اعلىٰ عهدن تي هن ڏس ۾ پاڻ پتوڙيو اٿن. سندن خدمتون هميشہ انهن ادارن جي تاريخ ۾ امر رهنديون.
خادم حسين چانڊيو انهيءَ جي باري ۾ ڄاڻائي ٿو تہ: ”الانا صاحب رات ڏينهن هڪ ڪري وڏيءَ محنت سان سنڌي ٻوليءَ جي باختيار اداري کي عروج بخشيو. سندن ذاتي ڪوششن سان سنڌي ٻوليءَ جي واڌاري لاءِ اداري طرفان ڪيترائي اهم علمي قدم کنيا ويا آهن. جھڙوڪ: ”هڪ جلدي سنڌي لغت جي اشاعت“ ۽ ”انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا“ وعيره، مختلف مضمونن تي وقت بہ وقت سيمينار ڪرائڻ، روينيو ۽ دفتري ٻولين جون لغتون ۽ ڪتاب تيار ڪرائڻ ۽ ٻيا ڪم شامل آهن“. (16)
عنايت بلوچ کين هن ريت مڃتا ڏني آهي. ”جَس هجي سائين ڊاڪٽر غلام علي الانا صاحب جن کي جن هن انسٽيٽيوٽ کي پنهنجي اڻ ٿڪ محنت، چاھ ۽ محبت سان مظبوط بنياد تي بيهاريو ۽ ڊڪ ڊوڙ ڪري سنڌي ڳوٺن ۽ واهڻن ۾ وڃي قلمي ڪتابن توڙي اسان جي ثقافت جي اهم اهڃاڻن کي هٿ ڪري اچي، هن انسٽيٽيوٽ جي حوالي ڪيائين. جنهن ذخيري سان اڄ سوين ماڻهو لاڀ پرائي رهيا آهن“. (17)
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالغفور سنڌي لکيو آهي تہ: ”خوشيءَ جي ڳالھ آهي تہ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي سنڌ جي قديم آثارن ۽ اهڃاڻن جي حفاظت جي ڏس ۾ وڏو ڪم ڪيو آهي. محترم ڊاڪٽر غلام علي الانا صاحب قديم، ناياب قلمي ڪتابن سان گڏ، آثارِ قديمہ جون شيون، هِتان هُتان گڏ ڪندو، سنڌالاجي ۾ محفوظ ڪندو ويندو هو، نہ فقط ايترو پر سنڌ جي تاريخي ۽ ثقافتي اهڃاڻن، آثارن، ماڳن، مڪانن جي مناظر جا فلم ۽ فوٽا بہ ڪڍرائي رکيا اٿن“. (18)
مٿئين تفصيل ڏيڻ جو مطلب آهي تہ الانا صاحب هڪ علمي ۽ عملي انسان هو. هن جيڪي ڪجھ پنهنجي تحريرن ۾ آندو اهو نہ فقط پنهنجي موضوع سان مڪمل لاڳاپيل آهي. پر لڳي ٿو تہ ڄڻ موضوع جي اندر پيهي، ان جو حصو ٿي. وڏيءَ جاکوڙ ۽ تحقيق کان پوءِ قلم کي ڪاغذ جو حصو بڻايو اٿن. سندن اهي ڪوششون، سنڌ ۽ سنڌي ادب جي تاريخ ۾ هميشہ هڪ لازوال حيثيت ماڻيل رهنديون.
حوالا:
1. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: ٻولي جي ابتدا ۽ اوسر، سہ ماهي مهراڻ_1، سنڌي ادبي بورڊ، 1986ع، صہ-85.
2. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: سُر بلاول ۾ ڪم آندل ٻوليءَ جو اڀياس، ڪينجھر_9، يونيورسٽي آف سنڌ 2003ع، صہ-17.
3. ساڳيو.
4. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: انسان زبان ۽ ثقافت، مقالا فيبروري-، 1988ع، صہ-64.
5. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: ”سنڌي لوڪ ادب سنڌي عوام جي سماجيات ۽ نفسيات جو مطالعو آهي“، سہ ماهي مهراڻ، (لوڪ ادب نمبر) سنڌي ادبي بورڊ، صہ-72-70.
6. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: ”چونڊ سنڌي افسانا“، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، ڄامشورو، 1974ع، صہ-11.
7. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: ”سنڌي ادب ان جا مسئلا ۽ حل“، سہ ماهي مهراڻ 2-1، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد، 1992ع، صہ-98.
8. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: ”سنڌي دوني وگيان جو اڀياس“، ڪينجھر_8، يونيورسٽي آف سنڌ، 2002ع، صہ-249.
9. جويو، تاج، (مرتب)، ”نسيم کرل قدآور ڪهاڻيڪار وڏو انسان“، سنڌ ماڻڪ موتي تنظيم، 2004ع، صہ-162.
10. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: ”امداد حسيني قدآور اديب“، ڪينجھر_10، 2004ع، صہ-4.
11. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: جمال ابڙو، ”سنڌي سماج جو نمائيندو ڪهاڻيڪار“، ڪينجھر، يونيورسٽي آف سنڌ، 2005ع، صہ-6.
12. ميمڻ، عبدالمجيد سنڌي: ڊاڪٽر، ”سنڌي ادب جو تاريخي جائزو“، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، ڇاپو ٻيو، 2002ع، صہ-185.
13. ڪينجھر_3، سنڌي شعبو، سنڌ يونيورسٽي، ڄامشورو، صہ-163.
14. جوڻيجو عبدالجبار، ڊاڪٽر: ”سنڌي ادب جي مختصر تاريخ“، روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو، ٽيون ڇاپو، 1994ع، صہ-254.
15. الانا غلام علي، ڊاڪٽر: انسان زبان ۽ ثقافت، ”مقالا“، 1988ع، صہ_4.
16. چانڊيو، خادم حسين: ”ماروجي ملير جا“، گنج بخش ڪتاب گھر، 2001ع، صہ-471.
17. بلوچ، عنايت: ”سنڌي ثقافت جي حفاظت ۾ سنڌالاجيءَ جو ڪردار“ (مقالو)، نئين زندگي، سلور جوبلي نمبر2، پاڪستان پبليڪيشن، 1988ع، صہ-64.
18. ميمڻ، عبدالمجيد سنڌي، ڊاڪٽر: ”سنڌ جي تاريخ جا قديم آثار ۽ اهڃاڻ“، نئين زندگي، جنوري 2، پاڪستان پبليڪيشن، 1988ع، صہ-30.