مھاڳ: پنکڙيون گلاب جون جو

زاھد حسين سومرو جي ڪتاب ”پنکڙيون گلاب جون“ جو مسودو مون کي ادي َء ثمينه طرفان پوسٽ ذريعي مليو ۽ سندس فون به آئي. چوڻ لڳي تہ، ”ادي ھي ادا زاھد حسين مون کي مھاڳ لکڻ لاءِ ڏنو آھي پر جيئن ته آئون ڪتاب جي پروفائيلز ۾ شامل آھيان ان ڪري بھتر سمجھيم تہ توھان کي Request ڪيان ته توھين مھاڳ لکي ڏيو. آئون ته ادا زاھد کي سڃاڻندي ئي ڪانه ھيس پر ادي ثمينه جي چوڻ تي ھامي ڀريم وري جو مسودو اٿالئڻ سان خبر پيم ته اھو ته عورتن جي فن بابت آھي ته ھيڪاري جواب ڏيئي ڪانه سگھيس. جو آئون پاڻ ڪيترن سالن کان سنڌي عورتن جي فن کي مڃتا ڏيئي رھي آھيان ) ھن ڏس ۾ عورت ڪھاڻيڪارن جي چونڊ ڪھاڻين جو ڪتاب ”سون ورنيون سوڍيون“ تحقيق ۽ ترتيب ڏئي شايع ڪرايم جنھن جي ٽائيٽل تي سنڌ جي نقشي ۾ عورت ڪھاڻيڪارن جا فوٽو آھن ۽ انتساب محترمه شھيد بينظير ڀٽو جي نالي آھي. چاليھن چونڊ ڪھاڻين تي ھي ڪتاب 2008ع ۾ شايع ٿيو ۽ ھند ۽ سنڌ ۾ يڪسان مقبول پيو ۽ ايوارڊ مليا. ان کانسوا ِء، 2012ع ۾ ”سنڌي نثر جي تاريخ ۾ عورتن جو حصو“ پي ايڇ ڊي جو مقالو شامل ڪري ڊاڪٽريٽ جي ڊگري ورتم جنھن ۾ پڻ 1947ع کان اڳ ۽ پو ِء جي عورتن جي نثري ڪم جي ڪٿ ٿيل آھي. اھو مقالو 2020ع جي ڊسمبر ۾ شايع ٿيو ۽ 2001ع ۾ انجمن ترقي پسند مصنفين ۽ انسٽيٽيوٽ آف سنڌاالاجي کان بھترين تحقيقي جو ايوارڊ حاصل ٿيو آھي(. حاصل مطلب ته ھي منھنجو پسنديده موضوع رھيو آھي. انھيءِ ڪري ھن مسودي تي لکڻ جو دلي ارادو ڪيم پر اتفاق اھڙو ٿيو جو مون کي ڪووڊ جي وبا سبب ايتري تڪليف درپيش آئي جو نومبر 2020ع جي بيمار ٿيل اڃان ھاڻي ڪجھ بھتر ٿي آھيان. لکڻ جو ھاڻي شروع ڪيم ته ڪتاب ۾ ڪجھ خاميون پڻ ڏسڻ ۾ آيون. ليکڪ جو نمبر به مون وٽ نه ھو. ادي ثمينه کي فون ڪري چيم ته ادي ھي ڇا؟ توھان ته وري پڇا ئي ڪونه ڪئي نه ئي ادا زاھد جو نمبر ڏنو. هوءَ به گھڻن ڪمن ۾ ِھن مسودي کي وساري ويٺي ھئي. حالانڪہ ٿيندو ائين آھي ته مھاڳ لکرائڻ وارا چڱو خاصو لکندڙ سان واسطي ۾ ايندا آھن. ڪي ته اھڙا به لکندڙ ھجن ٿا جي مسودو رکيو ڇڏين پر آئون ادب ۾ حوصله افزائي َء جي قائل آھيان. آئون سمجھان ٿي ته لکندڙ پنھنجو رت ست ولوڙي ئي ڪا شيِء اسان جي اڳيان آڻي ٿو. کيس appreciate نه ڪرڻ يا دڳ نه ڏَسڻ انتھائي غيرواجبي رويو آھي. منھنجي پنھنجي سينيئرز ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، ڊاڪٽر غلام علي الانا، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو، ڊاڪٽر فھميده حسين، ڊاڪٽر ادل سومرو، ڊاڪٽر اياز گل، ڊاڪٽر نورافروز خواجه ۽ ٻين ڪيترن مون کي ھمٿايو. پنھنجي چاليھن سالن جي ادبي پورھئي ۽ 15 ڇپيل ڪتابن کي جڏھن ڏسان ٿي تڏھن انھن سڀني سينيئرز جو ھٿ پنھنجي مٿي تي محسوس ڪندي آھيان. مون ادا زاھد کي فون ڪئي ۽ کين ِھن ڪتاب بابت مشورا به ڏنا ۽ چيم ته جنوري جي 10تاريخ تي مھاڳ لکي ڏيندس. سندس ھڪ ڪتاب ”ڪڻا منجھ قرار“ اڳ ۾ ڇپيل آھي جنھن ۾ سندس اسڪول جي استادن جا پروفائيل آھن بلڪه ھڪ لحاظ کان اھا ان اسڪول جي علمي حالتن جي تاريخ آھي. اھو ڪتاب ڇپجي مڃتا ماڻي چڪو آھي. ھي سندس ٻيو ڪتاب آھي جو ساھتي پرڳڻي يعني شھيد بينظير آباد (نوابشاھ) ۽ نوشھروفيروز ضلعي جي علمي، ادبي، سماجي ۽ سياسي عورتن )شخصيتن جي سوانحي خاڪن تي مشتمل( احوال آھي. سوانحي ادب جنھن ۾ سوانح عمري، آتم ڪھاڻي، خاڪا، روزنامچا شامل آھن، جي دنيا جي ھر ادب ۾ وڏي اھميت آھي. سوانح عمري ۽ خاڪو ڪنھن به فرد واحد جي شخصي ڄاڻ بابت احوال آھي ته خط ۽ ڊائري َء آتم ڪھاڻي، جو لکندڙ پنھنجي ذات جي باري ۾ احوال لکي ٿو. ڏٺو وڃي ته سنڌي ادب جي شروعات کان ئي سوانحي ادب کي اھميت مليل آھي. مير شير قانع ٺٽوي ) فارسي َء ۾ لکيل سندس ڪتاب سنڌي َء ۾ ترجمو ٿيا(، شيخ محمد ابراھيم خليل، دين محمد وفائي، پير حسام الدين راشدي، جي ايم سيد، ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، غلام رباني آگرو ۽ ٻين ڪيترن جي لکيل سوانحي ڪتابن سنڌي ادب جي تاريخ کي ھٿي ڏني آھي. ھن ڏس ۾ ادبي تاريخون، ايم فل ۽ پي ايڇ ڊي جا مقاال پڻ اھميت جوڳا آھن. ان کانسوا ِء شخصي احوال تي مبني مڪمل پڻ ڪيترائي ڪتاب ملن ٿا. جن جو مطالعو ڄاڻائي ٿو ته انھن شخصيتن پنھنجيون حياتيون ڪھڙي َء ريت ڪامياب ڪيون. تعليم، فن ۽ سماجي خدمتن ذريعي ڪيئن پنھنجي ناماچاري قائم ڪئي. اونچن آدرشن تي عمل پيرا ٿيا چڱن ارادن ۽ چڱن عملن سان ۽ اھو سڀ جڏھن ڪتابي صورت ۾ محفوظ ٿي پڙھندڙن سامھون اچي ٿو تڏھن قاري المحاله اھو سوچڻ تي مجبور ٿو ٿي وڃي ته ”واھ، ڇا ته ھيِء باشعور فرد ھو/آھي. جنھن سماج جي ڀلي َء اوسر ۾ واقعي پاڻ پتوڙيو آھي“. منھنجي خيال کان ھي ُء ڪتاب انھي َء ئي مقصد کي آڏو رکي لکيو ويو آھي. مقصدي طور تي ھن ڪتاب کي عمل ۾ آڻيندي، ليکڪ ادا زاھد سومرو صاحب سنڌي عورت جي علم، فن، سمجھ، ھمٿ ۽ محنتن کي مڃيو آھي. زاھد سومري کي شابس ھجي جنھن ھي ُء ڪشالو ڪاٽيو آھي. سنڌ جي ھڪ اھم خطي ساھتي پرڳڻي جي تعليم يافته عورتن جي نمائندگي ڪئي آھي. سنڌي ادب جي وسعت ۾ ھن خطي جي جن عورتن جو حصو آھي انھن مان 46 ليکڪائون جيئن ڪلا پرڪاش، ڊاڪٽر تھمينه مفتي، ڊاڪٽر اُمِ ڪلثوم شاھ، قمرالنسا ِء جوکيو، سنڌيا شاھ، ماھين ھيسباڻي، حسينه ساند، ثمينه ميمڻ، ڄام صنم سنڌي، شبانه عالماڻي، سدرت المنتھا شاھ، سنڌو نواز گھانگھرو، مخدوم آسيه قريشي ۽ ٻيون آھن جن مان ڪيتريون ته منھنجيون پنھنجيون فرينڊس آھن ۽ سندس ڪم جي مون کي ذاتي طور ڄاڻ آھي. آئون سمجھان ٿي ته اھو انھن جو حق ھو جو کين ھن ڪتاب ۾ آندو ويو. سماجي ۽ سياسي شخصيتن ۾ 16 عورتن جا پروفائيل آھن جيئن ڊاڪٽر شمشاد اختر ڏيٿو، ڊاڪٽر عذرا پيچوھو، فريال ٽالپر، غزاله چنڙ، قمرالنسا ِء ڌامراھ ۽ ٻيون آھن. دولتپور ۽ پسگردائي جي سڄاڻ عورتن کي به نه وساريو ويو آھي جنھن ۾ حميده اوٺو، ڊاڪٽر فاطمه ملاح، انجنيئر سورٺ ٻرڙو ۽ ٻيا ڪل 8 خاڪا ڏنل آھن. پوري ڪتاب ۾ 70 سوانحي مضمون/ خاڪا آھن جي سنڌي عورت جي باشعور ۽ حوصله مند ھئڻ جو يقين ڏين ٿا. اھي پروفائيل اھو ڄاڻائين ٿا ته اڄ جي عورت عزم ۽ عمل جي ميدان ۾ ڪنھن به حالت ۾ پوئتي ناھي. اڄ جي عورت سماج سڌارڪ جي حيثيت سان، گھرو ايڪائي َء ۾ ھڪ ذمه دار فرد جي حيثيت سان، پنھنجي قلم وسيلي تخليقي ڪوششن سان سنڌي سماج ۾ ھڪ ھاڪاري تبديليءَ جي خواھشمند آھي. ادا زاھد ڪوشش ڪئي آھي ته پاڻ سنڌي عورتن جي بابت پنھنجي پڙھندڙن سان معلومات share ڪري جنھن ۾ ھو يقينا ڪنھن حد تائين ڪامياب ٿيو آھي پر آئون سمجھان ٿي ته اڃان جيڪڏھن سندس فن جو اڀياس )خاص طور تي قلمڪار عورتن جو( تفصيلي طور تي ڏئي ھا ته سندس علمي، ادبي ۽ سماجي حيثيت سان گڏ فن ۽ فڪر جي اوسر جي به ڀلي َء ڀت ڄاڻ ملي ھا. چند مثال شاعري َء جا ضرور موجود آھن پر نثرنگار عورتن بابت احوال ڪجھ حد تائين تشنه آھي. انھي َء جي باوجود ھي َء ھڪ سٺي تصنيف ظاھر ٿيندي. ڀلان ڀليءَ جو ڇيھ ڪونھي. علي نواز آريسر، غالم مصطفي سولنگي َء جا ڪتاب ھن ڏس ۾ موجود آھن ۽ منھنجو تحقيقي مقالو پڻ شايع ٿي ويو آھي ته به ھن ڪتاب جي اھميت ۽ انفراديت الڳ الڳ آھي. ڪيتريون اھڙيون عورتون ھنن سوانحي مضمونن / خاڪن معرفت اڀري سامھون آيون آھن جن بابت ڪوبه مواد اڳ لکيل موجود ناھي. انھي َء لحاظ کان ھن ڪتاب جي افاديت ۽ انفراديت بلڪل شمار ٿيڻ جوڳي آھي. ھڪ ٻي ڳالھ پڻ ھن ڪتاب کي مٿاھين حيثيت ڏيڻ ۾ خاص شمار ٿيندي جو ليکڪ عورتن جا عورت ذات جي ترقي ۽ اڳيان وڌڻ بابت ويچار ڏنا آھن جيئن مثال طور حميده پروين اوٺو لاءِ لکي ٿو ته، ”حميده جي نظر ۾ عورت ھڪ تخليق ڪار آھي جيڪا سڀني سماجي رشتن کي جنم ڏئي، ھڪ منفرد معاشرو تخليق ڪري ٿي. ٻين لاءِ جيئڻ کي ئي ھو َء پنھنجي زندگي َء جو اصل مقصد ڄاڻي ٿي. سماجي اڻ برابري، انسانيت جي تذليل ۽ ان تي ٿيندڙ ظلم کيس اداس ڪري ڇڏي ٿو جڏھن ته سماج کي فائدو ڏيندڙ ھر ڪم، سندس خوشيءَ جو باعث بنجي وڃي ٿو. ايڊووڪيٽ ڪائنات ٻرڙو جو نئين ٽھيءَ جي عورتن لاءِ پيغام ھن ريت ڏنل آھي ته، عورتن جو ڪردار ھميشه نمايان ۽ مثالي رھيو آھي. ان ڪردار کي نظر ۾ رکندي عورتن خاص ڪري ڀينرن کي گھرجي ته پنھنجي باوقار صلاحيتن کي ڪتب آڻيندي ھر شعبي ۾ اڳتي قدم ۽ ان سان گڏ سياست ۾ پڻ سرگرم ٿين ته جيئن عورتن جي شعور ۾ اضافو به ٿئي ۽ ھو پنھنجي حقن لاءِ ڪو مثبت ڪردار به ادا ڪري سگھن. جنسي امتياز جي خاتمي سان ئي ھڪ مھذب معاشرو جنم وٺي سگھي ٿو“. ڄام صنم سنڌي َء جا عورت، مرد، ڪائنات، زندگي ۽ موت جي باري ۾ خيال ذڪر ڪندي ليکڪ لکي ٿو ته ”ادي صنم سنڌي، عورت کي ڪائنات جي خوبصورت ترين، سورت نسا ِء واري مقدس ھستي سمجھي ٿي پر جي پنھنجو ما ُن ۽ مرتبو سڃاڻي ته. جڏھن ته مرد کي عورت جي سونھن ۽ تقدس جو رکوالو ۽ محافظ سمجھي ٿي. سندس خيال ۾ زندگي الله جي امانت آھي جنھن ۾ خيانت نه ڪرڻ گھرجي جڏھن ته موت سڀ کان وڏي ۽ اڻ ٽر حقيقت آھي جنھن کي ٽاري نٿو سگھجي“. پنھنجي پياري امڙ حنيفه خاتون کي ارپيل ادا زاھد حسين سومرو جي ھي پورھيو بلڪل جوڳي جا ِء والاريندو ۽ سنڌي ادب جي تاريخ ۾ عورتن لاءِ ڪيل ڪم ۾ اھميت جوڳو شمار ٿيندو. منھنجي دعا آھي ته سندس لکڻ جو سفر جاري ۽ ساري رھي ۽ ھو آئنده پڻ محنت سان نيون ڪاوشون آڻيندا رھن.
محبت پائي من ۾ رنڍا روڙيا جِن،
تن جو صرافن، اڻ توريو ئي اگھائيو.

2020 – 01 – 03

ڪالم / مضمون

ماڻڪ موتي لالَ