سُٽ تنين جو سڦرو سڦرو (نورالصباح قاضيءَ جي آتم ڪهاڻي تي مهاڳ)
سُٽ تنين جو سڦرو، ويا ترازيءَ توري،
ٿلھي ۽ ٿوري، ويچاريءَ سان وڙَ ٿيو.
(1-2 سر ڪاپائـتي)
”پردا سڀ پاسي ٿيا“، جي عنوان سان پروفيسر نورالصباح قاضيءَ جي آتم ڪھاڻيءَ جو مسودو مھاڳ لِکجڻ لاءِ اڄ منھنجي هٿن ۾ پوسٽ ذريعي پھتو آهي، جنھن جو مونکي شدت سان انتظار پُڻ هو ۽ بنا دير لکڻ شروع ڪيو اٿم. نورالصباح/ صبا جا منھنجي ڪاليج جي ساٿياڻي ۽ ساهيڙي آهي. جنھن سان سالن جو دوستيءَ جو ناتو آهي ۽ مون ئي کيس اصرار ڪري انھيءَ تي آماده ڪيو ته هوءَ پنھنجي آتم ڪھاڻي لکي. (ڇو ته منجهس لِکڻ جو ڏانءُ ڪاليج جي زماني کان ڏِٺو اٿم جنھن جي مونکي ڄاڻ آهي) پر هِن ڪسرنفسيءَ کان ڪم وٺندي چيو ته: ”پروين ! آئون ڪا ايڏي وڏي ليکڪا يا مشھور شخصيت نه آهيان جو آتم ڪھاڻي لِکان ۽ منھنجي آتم ڪھاڻي پڙهڻ لاءِ ڪنھن کي دِلچسپي ڇو ٿيندي؟!“ منھنجو مؤقف اهو هو ته: ”تون آتم ڪھاڻي لک ۽ بھترين لکي ويندين ۽ سڀ پڙهندا ۽ ضرور پڙهندا“ هِن کي مون کان سواءِ ٻين به اهو شوق ڏياريو پر درحقيقت سندس اندر جو اِهو لکڻ جو شوق ۽ جذبو هو جنھن جي ڪري چئن سالن جي محنت کانپوءِ اِهو ڪم پايهء تڪميل تي پُھتوآهي ۽ سڀ پردا پاسي ٿي ڪِتاب اوهان جي هٿن ۾ آيو آهي.
آتم ڪھاڻي تحقيق پنھنجي وقت جو هڪ تاريخي دستاويز آهي. جنھن مان لِکندڙ جي شخصي احوال سان گڏ سندس زماني جي فردن، وقت جي حالتن جي پروڙ پوَي ٿي. جارج برنارڊشا لکيو آهي ته:
The man who writes about himself and his own time is the only man who writes about all people and obout all times.
سو آتم ڪھاڻي نه فقط علم ۽ ادب جو حِصو آهي پر لکندڙ جي بيان ۾، ماڳن، مڪانن (جن سان سندس ڪنھن نه ڪنھن حوالي سان تعلق رهيو آهي) سان گڏ انھيءَ دؤر جي سياسي، سماجي، قومي، معاشي، ثقافتي ۽ تاريخي حالتن جا عڪس پُڻ پسجن ٿا.
آتم ڪھاڻي لکڻ ۽ سچو پچو احوال لِکڻ هڪ وڏي دِل گُردي جو ڪم آهي. علامه آءِ آءِ قاضي آتم ڪھاڻيءَ کي فقط ”سچ جي اُپٽار“ سڏي ٿو. هڪ رواجي پڙهيل ڳڙهيل ماڻھو به جيڪڏهن سچ جي سُونھن ۽ بي ريائيءَ سان پنھنجي يادگيرين کي قلمبند ڪري ٿو ته وڻندڙ بيان سان اِهو هڪ دلپذير ڪِتاب شمار ٿي سگهي ٿو ۽ اُن جي برعڪس ڪو سائنسدان، سياستدان، سماجي ڪارڪن يا علم ادب ۽ آرٽ جو معروف شخص به جيڪڏهن پاڻ پڏائڻ، وڏائي ۽ هو پنھنجي ڪوڙي واکاڻ واري ڪٿا لِکي عام جي اڳيان آڻيندو ته نه ڪو اُن کي پڙهندڙن وٽ مانَ مِلندو ۽ نه ئي اهڙيءَ تحرير جي ڪا اثر انگيزي پڙهندڙ تي ٿيندي. اهڙي طرح سان ڪتاب جي موضوع کي پُڻ ڪاپاري ڌڪ لڳي ٿو.
آتم ڪھاڻيءَ جي صنف ادب ۾ سُکي هوندي به ڏُکي آهي. اهو ڪو رواجي ڪم نه آهي ۽ نه ئي هر ماڻھو انهيءَ کي لکي سگهي ٿو. امداد حسيني ته ايتريقدر چوَي ٿو ته: ”آتم ڪھاڻي لِکڻ جهڙوڪ پُل صراط ٽِپڻ آهي“ (لڇمڻ ڪومل جي آتم ڪهاڻي ”وهي کاتي جا پنا“ جي مھورتي تقريب 2006ع ۾ چيائين) آتم ڪھاڻي هڪ شخص جو پنھنجي حياتيءَ ۾ پاڻ بابت لکيل احوال آهي، جنھن ۾ يقيناّ مُڪمل زندگيءَ جو احاطو نٿو ٿيئي. پر انھيءَ جي باوجود به سندس لِکيل انھيءَ احوال مان هِن جي حياتيءَ جي ڪيترن ئي رُخن تي روشني پوَي ٿي، هو پنھنجي ۽ پنھنجي دوستن، مِٽن مائـٽن ۽ گڏ ڪم ڪندڙن بابت جيڪا قلمي طور ونڊ پنھنجي پڙهندڙن سان ڪري ٿو، انھيءَ پڙهڻ سان نه فقط سندس سوچون، خيال، خواهشون، جذبا ۽ عمل سامھون اچن ٿا. پر ٻيا پُڻ انھيءَ مان گهڻو ڪجهه پرائين ٿا.
”پردا سڀ پاسي ٿيا“ هڪ محنتي شاگردياڻي، ذمه دار اُستاد، پرخلوص ۽ محبتي مزاج واري شخصيت جي زندگيءَ جي داستان آهي. مون هن داستان جو فقط مسودو نه پڙهيو آهي بلڪه خود ”صبا“ کي به پڙهيو آهي. سندس حساس طبيعت، اٽل ارادو، يادگيري ۽ حافظي جي قوت، ماڻھو شناسيءَ جو ذوق اعليٰ درجي جو آهي جو هر هڪ وٽ ڏِسڻ ۾ نه ايندو، خاص طور سندس ياداشت غضب جي آهي. سندس ئي ڏِنل شيخ اياز جي شعر موجب ته:
”اهي وِساريل ورق ماضيءَ جا، وري دِل تي تري آيا“
سو هِن بنا ڪنھن نوٽس ٺاهڻ جي ۽ ڪنھن به ڊائريءَ ۾ ڪي يادگيريون نه لکڻ جي باوجود ذهن تي زور ڏيندي پنھنجي چار سالن جي عمر کان جي ياداشت هڪ تسلسل ۾ آڻي اڄ تائين جا ويچار پنھنجي پڙهندڙن سان شيئر ڪيا آهن.
304 صفحن جي هن آتم ڪھاڻيءَ جا پنج باب آهن جنھن ۾ پھريون خانداني پس منظر، ٻيو جنم ڀومي ضلعي جو سماجي، سياسي ۽ علمي پس منظر باب ٽيون، جنم کان مئٽرڪ تائين جو احوال، باب چوٿون، زندگيءَ جي ڪاروهنوار ۾ ساٿ ڏيندڙ انسان ۽ پنجون ڪاليجي زندگيءَ کان تاحال جواحوال.
سندس ڏِنل ترتيب وڻندڙ آهي، پر جيڪڏهن انھيءَ ۾ باب چوٿون زندگيءَ جي ڪارهنوار ۾ ساٿ ڏيندڙ انسان، آخري باب هجي ها ته مئٽرڪ کان پوءِ ڪاليجي زندگي هڪ ساڳئي تسلسل ۾ اچي ها، پر ممڪن آهي ليکڪا جي يادن ۾ آيل اُهي واقعا وقتاّ فوقتاّ انھيءَ ريت آيا هجن جو هن انھيءَ ترتيب تحت لکڻ بھتر سمجهو.
هيءَ آتم ڪھاڻي ڪردارن ۽ فنون جا اڻ ڳڻت رُخ ڏيکاري ٿي. حياتيءَ ۾ ڪيترائي ڪِردار انسان جي سامھون ايندا ۽ ويندا رهيا آهن. جن مان ڪي ايترا ته مظبوط ۽ سگهارا هوندا آهن. جن جو ياداشت جي ڦرهئي تان مٽجي وڃڻ ناممڪن هجي ٿو. نورالصباح جي زندگيءَ ۾ پڻ اهڙيون ڪيئن شخصيتون پنھنجو عڪس ڇڏي ويون آهن جي کائنس وِسري نه سگهيون آهن، اُنھن جيئرن جاڳندن، سگهارن ڪِردارن کيس دِلي ۽ دِماغي طور انھيءَ تي آماده ڪيو ته هوءَ سندن بابت قلم کڻي.
سندس هن ڪتاب ۾ محنتي ۽ محبتي استادن جي ڪثرت پسجي پئي، سندس پنھنجا اسڪول ۽ ڪاليج جا اُستاد جيئن دادي اربو، دادي رضيه، دادي افضل، دادي اقبال، دادي ڊيلان، بدر قاضي (ڊاڪٽر قمر واحد جي ڀيڻ) آپا زينب قاضي، زبيده چاند، دادي ليلان هرچنداڻي، مس خالده خانم، آپا زبيده قادري، آپا قدسيه مفتي، آپا نجمه شيخ ۽ ٻيون هن، جيڪي هن کي ڪڏهن به وسري نه سگهيون آهن. سندس ڪاليج جي تعليم دوران جون ساهيڙيون رضيه، پري، ڊاڪٽر تھمينه مفتي، رخسانه قاضي ۽ ٻيون جن سان نورالصباح جو يادگار وقت گذريو ته اُنھن ڪاليجي ساهيڙين سان گڏجي ابنِ رشد ڪاليج ۾ سنڌي فنڪشن جو بُنياد پُڻ وڌائون. اهو ثقافتي سرگرمين جو قدم ميرپورخاص جھڙي ننڍي شھر ۾ سنڌيت ۽ قوميت جو اهڃاڻ ٿي ويو ۽ پوءِ اڪثر ڪامياب لطيف ڊي هن ڪاليج ۾ ٿيا، جن ۾ نورالصباح جي وڏي ڪنٽريبيوشن آهي، هن سنڌي نياڻين ۾ لڪيل ٽيلينٽ کي ٻاهر آندو. مونکي ياد آهي 1993ع کان 1998ع تائين آئون پڻ ميرپورخاص ۾ انھيءَ ڪاليج ۾ صبا سان گڏجي ڪم ڪندي هيس، تڏهن ڏِسندي هيس ته هوءَ شاهه عبداللطيف ڏهاڙي لاءِ وڏي محنت ڪندي هئي ۽ مون ۽ حميده کي انھيءَ لاءِ زور ڀريندي هئي، ته وڌيڪ ڌيان ڏيون پروگرام اهڙو ٿيئي جو ڪاليج ۾ ملھايل هفتي جو بھترين پروگرام ”لطيف ڊي“ ٿئي.
لغاري ڇوڪرين کان سنڌ جي نقشي واري رِلي اڳواٽ گهرائي رکندي هئي، اسٽيج کي سھڻين رِلين ۽ وڃڻين سان سينگاريندا هئاسين، شروع شروع ۾ ته آئون صبا جي چوَڻ تي هلندي هيس جو هوءَ (HOD) هيڊ آف ڊپارٽمينٽ هئي (حالانڪه انھي ۾ اها ڳالھه نه هئي) پوءِ مون کيس مشورا به ڏيڻ شروع ڪيا ۽ آخري فنڪشن ۾ ڪي ميمڻ ڏيپلائي ڇوڪريون پُڻ آندم جن وٽ ڪاسمٽيوم به سُٺا هئا ته ايڪٽنگ به سُٺي ڪيائون ۽ صبا منھنجي ۽ حميده جي صلاحن کي مانَ به ڏيندي هئي. HOD تي ياد آيم جڏهن آئون حيدرآباد مان ميرپورخاص بدلي ڪرائي آيس، تڏهن مس ڪاظميءَ وٽ صبا مون کي وٺي هلي بلڪه هُن اسان کي گهرايو هو، مون کي ڏِسي چيائين، ”آپ کونسی کلاس لیں گی“ مون صبا سان ڪو به مشورو ڪرڻ بغير ئي چيو ته ”مس بي اي فائنل“، ڇو جو حيدرآباد ۾ آئون بي اي کي پڙهائيندي هُيس. حلانڪه ڪاليج ۾ جونيئر ٽيچرز فرسٽ ايئر ۽ انٽر ۽ سينئر ٽيچر ڊگري ڪلاسن کي پڙهائندا آهن ۽ ڪلاسز هيڊ آف دي ڊپارٽمينٽ کين ورهائي ڏينديون آهن. پر مون کي اِها خبر نه هئي سو ٺھه پھه خود ئي فيصلو ڪري جواب ڏئي ڇڏيم، مس ڪاظمي صبا ڏي مُشڪي نيھاريو، پر شابس هجي نورالصباح کي هُن منھنجو اهوچوَڻ ذرو به مائنڊ نه ڪيو، پاڻ خوشدليءَ سان چيائين ته ، ”ڀلي توهان بي اي کي پڙهايو، آئون انٽر وٺنديس“. اهو احساس مون کي پوءِ اڳيان هلي ٿيو، انھيءَ وقت ته آئون نئين نئين ليڪچرر لڳي هيس، انھن اصولن جي خبر ڪونه هئم پر جڏهن ڄاڻ پيم تڏهن نورالصباح جي مزاج ۽ سھپ جي قائل ٿيس. منجهس برداشت همت ۽ دوستيءَ جو جذبو اُتم آهي. باقي سو خود طرفان لاپرواهه رهي جو فنڪشنن جو فڪر رکي خود کي بيمار ڪري وجهندي هئي. بلڊپريشر هاءِ ٿي ويندو هئس. نورالصباح منھنجي ابنِ رشد ۾ اچڻ کان اڳ ۽ مون کان پوءِ به (آئون ڇهه سال رهيس) جيڪي لطيف ڊي ڪراياسي انتھائي ڪامياب ٿيا. انھيءَ کان پوءِ ته اهڙا فنڪشن ڏِسڻ ۽ ٻُڌجڻ ۾ ڪونه آيا. انھيءَ جو وڏو سبب سندس محنت، ادب ۽ ثقافت سان پيار ۽ ان جي مظبوط معلومات شاگردياڻين جي پروگرام لاءِ چونڊ ۽ پنھنجي ڊپارٽمينٽ کان ڪم وٺڻ جي صلاحيت هئي.
سندس زندگيءَ ۾ اها ڳالھه اهم آهي ته هوءَ هر هڪ کي اهميت ڏيندڙ رهي آهي. جيڪا ڳالھه هن ڪتاب مان پُڻ بکي پئي. هِن ڪِتاب لکڻ ۾ صبا پنھنجي حياتيءَ ۾ آيل ننڍن وڏن سڀني ڪِردارن کي ياد ڪيو اهي، عارف پٽيوالو، سيٺيو ٽانگي وارو، نشاط اسٽوڊيو جو نذر ڀائي، مائي بادلي، امان جي، ڪستوري حليمه جي ماءُ، پياري چوهاڻ، پوڙهي شڪوري، کنڊٻائي، هري رام، يارو خان، حُرتحريڪ جي بوا ڌاڻو، سينٽ مائيڪل جون راهبائون، لطيفان ڊاڪٽرياڻي، زينت ٽالپر، ڊاڪٽر زبيده يوسف خواجه، بيگم رفيق، زبيده ريشمان، فنڪشن ۾ گهرايل خاص مھمان ۽ پروفيسر، ڊپٽي ڪمشنر منظر اڪبر، رفيعه منظر، ڪمشنر امتياز قاضي، پير مظھرالحق، شھناز مظھرالحق، پروفيسر امينا خميساڻي، پناهه علي شاهه، رضيه شاهه، آپا قمرکوکر، آپا ممتاز مرزا، آپا رشيده حجاب، آپا مريم نوحاڻي، ضلعي ناظمه صغران جوڻيجو، خوش بخت شجاعت ۽ ٻيا فرد جن سان ملاقاتون هيون، هن ياد رکيا آهن ۽ ڪاليج اسٽاف جتي سندس زندگيءَ جو وڏو عرصو گُذريو، اهي به تقريباّ سڀ دِل سان ياد ڪيا اٿس. پرنسپل مس سعيده ڪاظمي، مس فاطمه بخاري، مس اقبال ڏيٿو، مس سھيله بخاري، شميم زيدي، عابده رحمان، رضيه آرائين، هدايت بلوچ، ڪشمير سومرو، سنڌي ڊپارٽمينٽ جون حميده قاضي ۽ پروين موسيٰ (راقم الحروف) ۽ ٻيون انھيءَ ۾ شامل آهن.
ميرپورخاص جا اسڪول هڊسن، دارالنسوان، سينٽ مائيڪل، پرتاب ڀون گرلز هاءِ اسڪول، ابنِ رشد ڪاليج ۽ ٻيون عمارتون اهڙيءَ ريت بيان ڪيل آهن. ڄڻ اسين اُتي موجود آهيون ۽ تحقيق منھنجو پنھنجو حياتيءَ جو ڳچ حِصو انھن ئي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۽ ميرپورخاص جي ماڻھن سان گڏ گُذريو آهي، انھيءَ ڪري پڙهڻ ۾ لُطف آيم، ميرپورخاص فقط سنڌڙي انبن کان مشھور ڪونھي پر هتي جي ماحول ۾ ادب ۽ ثقافت جي خوشبو انبن جي خوشبوءَ کان به اثرائتي آهي، جا فقط مھينو/ٻه مھينا نه پر سالن ۽ صدين کان قائم آهي. جِتي ڪيترائي اديب ۽ شاعر پيدا ٿيا ۽ ٿي رهيا آهن. جن مان چند جيڪي نورالصباح سان واسطي ۾ رهيا آهن، اُنھن کي هن بلڪل ڀيٽا ڏِني آهي، جيئن آپا نجمه شيخ، ڊاڪٽر تھمينه مفتي، ڪشمير سومرو، حسينا ساند، امر سنڌو، طاهره لغاري، گُلشن سنڌو سان گڏ مونکي ۽ ٻين کي ياد ڪيو اٿس.
تحقيق هيءَ آتم ڪھاڻي ڪِردارنگاري ۽ فنون جي بيان جي آتم ڪھاڻي آهي، جنھن ۾ نورالصباح پاڻ سان لاڳاپيل فردن سان گڏ ٻين علم ادب جي شائقين ۽ فن جي شخصيتن کي مڃتا ڏِني آهي. سندس لکڻ جو نوع اثرائتو آهي، ڳالھه مان ڳالھه پيدا ڪيل آهي، جيڪو ڪٿائي روپ هُن ڪتاب معرفت آندو آهي، انھيءَ سان پڙهندڙ خاص طور ميرپورخاص ۽ اُن جي آسپاس جي ماڻھن جي پڙهڻ ۾ دلچسپي قائم رهي ٿي. ڪتاب ۾ انيڪ شعر ۽ پھاڪا ۽ چوڻيون موقعي مطابق ڪتب آندل آهن، جن ٻين عورتن آتم ڪھاڻيءَ جي صنف ۾ لکيو آهي، جيئن پوپٽي هيراننداڻي، غلام فاطمه شيخياڻي، ڊاڪٽر شمس عباسي، ڊاڪٽر سرلا ديوي، ريٽا شھاڻي، وينا شرنگي، شبنم گل ۽ فاطمة الزهره (ڏيپلائي) جي آتم ڪھاڻين سان گڏ نورالصباح جي هيءَ آتم ڪھاڻي پُڻ اسان جي عورتاڻي ادب ۾ هڪ اهم اضافو آهي. جنھن جي لاءِ آخر ۾ اهو چونديس.
ٻاريو اُجهائين، پرين اُجهايو ٻارين،
مون کي ٿا مارين، لُئا لھارين جا.
نورالصباح اڄڪلهه بيمار رهي پئي ۽ ڪجهه نا اُميدي واريون ڳالھيون پُڻ ڪري رهي آهي، ته الله ڪري هيءَ ڪِتاب ڇپيل صورت ۾ ڏِسان، سو منھنجي دِلي دُعا آهي ته رب ڪريم کيس مڪمل صحت مند حياتي عطا ڪري. هوءَ پنھنجي آتم ڪھاڻي بھترين ڇپيل صورت ۾ ڏِسي ۽ پنھنجي ساهيڙين سان شيئر ڪري، سندس اندر جي اُونھن جذبن ۽ وڻندڙ يادگيرين جي ڳانڍاپي هيٺ لِکيل هيءَ آتم ڪھاڻي انشاءَالله سنڌي علم ادب جي ميدان ۾ هڪ مستقل حيثيت ماڻيندي.
ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ
2020-8-7