سنڌي نثر ۾ ليکڪائن جي شموليت
دنيا جي ارتقائي تاريخ جي اڀياس مان اها خبر پوي ٿي تہ انساني تهذيب ۽ ارتقا جي اوسر ۾ عورت جي ڪردار جي مختلف روپن جي خاص اهميت رهي آهي ۽ هُن پنهنجي تخليقي ۽ ذهني صلاحيتن سان پاڻ کي مڃايو آهي. اها بہ حقيقت آهي تہ کيس مختلف سماجن ۾ مجموعي طور ريتن رسمن، عقيدن، مذهبن، ثقافتي ۽ معاشرتي قدرن جي آڙ ۾ ڪچلڻ، هيسائڻ ۽ دٻائڻ جون ڪوششون بہ ڪيون ويون آهن، پر هن پنهنجي بقا جي جنگ ۽ اظهار جي آزاديءَ لاءِ هميشہ کان ڪوشش ڪئي آهي ۽ ڪري رهي آهي.
سنڌي عورت جي تحرير نويسيءَ جي حوالي سان جيڪڏهن جائزو ورتو وڃي تہ معلوم ٿئي ٿو تہ سنڌ جي عورت هتي جي جاگيرداري نظام، قبيلائي ماحول، معاشي پسماندگي، ذات پات جي فرق ۽ تعليم جي ڪميءَ باوجود ذهني ۽ جسماني غلاميءَ کان بچاءُ جي ڪوشش ڪندي پنهنجي اظهار کي عمل جو جامو پهرايو آهي. جنهن ۾ باشعور ۽ پڙهيل لکيل عوتن علم ادب جي معرفت پنهنجن خيالن ۽ سوچن کي عام جي اڳيان آندو آهي. اسان جي اديبائن جي فن ۽ فڪر جي جائزي مان سندن مطالعي، مشاهدي، تخليقي صلاحيتن ۽ ذهني اوسر جي ڄاڻ پڻ ڀليءَ ڀت پوي ٿي. ڪلاسيڪل شاعري ۽ لوڪ ادب کان سنڌي نثر و نظم جي مختلف صنفن ۾ ليکڪائن پنهنجي ذهني بلنديءَ جا ڪمال پيش ڪيا آهن. مائي مرکان شيخڻ جا صوفياڻہ ڳيچ، مائي ملياڻي نيامت جو سنڌ جي عظيم ڪلاسيڪل شاعريءَ جي ورثي کي سهيڙڻ ۽ خود شاعرہ هئڻ ۽ ڪيترين گمنام شاعرائن جا چيل ڳيچ، سهرا ۽ گيت ڄاڻائين ٿا تہ، اسان جي ڀينرن بياني ۽ قلمي قوت سان پنهنجي وجود کي مڃرائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سنڌي عورت جي سمجھ، سياڻپ، صبر، ذهانت، همت ۽ جرئت کي مڃيندي شاھ سائينءَ کيس سسئي، سهڻي، مارئي، مومل، نوري، سورٺ ۽ ليلىٰ جي روپ ۾ هڪ منفرد ۽ لازوال حيثيت عطا ڪئي آهي.
سنڌي ادب ۾ شاعريءَ کانپوءِ نثر ۾ بہ عورتن جو وڏو حصو آهي، جنهن جا بنيادي اهڃاڻ ڊاڪٽر فهميدہ حسين موجب، هن ريت آهن:
“ڪيترن ڳيچن ۾ سنڌي عورت جي پڙهيل هئڻ بابت اشارا ملن ٿا جن ۾ پاڻ خط لکڻ يا خط پڙهڻ جو ذڪر ملي ٿو”. (ڊاڪٽر فهميدہ حسين: ”شاھ لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ“)
باقاعدي طور، سنڌي نثر ۾ عورتن جون خدمتون، انگريز دور کان شمار ڪري سگهجن ٿيون. هن دور ۾ اسڪول ۽ ڪاليج قائم ٿيا ۽ زناني تعليم لاءِ ڪوششون ورتيون ويون. انگريزن جي شروعاتي دور ۾ هندو عورتن ۾ تعليم جي لاءِ گھڻي سجاڳي هئي، پر پوءِ مسلمان رهنمائن جيئن، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ، ميران محمد شاھ، عبيدالله سنڌي، شمس العلماء دائودپوٽو، عبدالواحد سنڌي ۽ ٻين جي ڪوششن سان مسلمان عورتون اڳيان آيون. ”سنڌ مدرسة البنات“ ۽ ٻيا اسڪول قائم ٿيا. مرد ليکڪن زناني تعليم جي فائدي ۾ مضمون ۽ مقالا، ناول ۽ ناٽڪ لکيا. جن ۾ مرزا قليچ بيگ جو ناول ”زينت“ ۽ ڪوڙومل چندن کلناڻيءَ جو ”پڪو پھ“ ۽ ٻيون تحريرون اچي وڃن ٿيون.
شريمتي گلي سدا رنگاڻي پهرين سنڌي عورت هئي جنهن ساهت جي ميدان ۾ انهيءَ وقت قدم رکيو هو. هو اهڙيءَ ريت اڳيان هلي، موهني دوداڻي، پاروتي آڏواڻي، ايشوري جوتواڻي، ساوتري مير چنداڻي، ڪملا ڪيسواڻي، تارا مير چنداڻي، پوپٽي هيراننداڻي دادي ليلیٰ، سندري اتم چنداڻي، روشن آرا مغل، بيگم طاهرا آغا، آپا ڊاڪٽر شمس عباسي، ڪلا پرڪاش، ثميرہ زرين، خانم خديجہ دائود پوٽو، زيڊ.اي شيخ، رشيدہ شيخ، امينا خميساڻي، ڊاڪٽر حميدہ کهڙو، مريم نوحاڻي، دُرشهوار سيد، رشيدہ حجاب، خيرالنساءِ جعفري، نذير ناز، ماهتاب محبوب، نورالهدىٰ شاھ، مهتاب اڪبر راشدي، نعيمہ جمع تيجاڻي، ثرياسوز ڏيپلائي، فهميدہ حسين، تنوير جوڻيجو، نورافروز خواجہ، سحر امداد، پروين موسیٰ ميمڻ، قمرجهان مرزا، تهمينا مفتي، خورشيد عباسي، ج.ع منگهاڻي، غلام فاطمہ شيخ، نيلوفر جويو، سلطانہ وقاصي، سنڌو پنهور، شبنم گل، زيب نظاماڻي، ناهيد مغل، تانيہ ٿيٻو، نائلہ، فهميدہ شرف بلوچ، ومي سدا رنگاڻي، ريٽا شهاڻي، وينا شرنگي، عطيہ دائود، ثمينہ ميمڻ، تسليم زنئور، حميرا نور، سحر گل ڀٽي، ڪزبانو سنڌي، ساجدہ جبين، سيما عباسي، سيما ابڙو، زاهده تاج ابڙو، نجمہ شيخ، نورالصباح قاضي، ارشاد سعيد عباسي، خديجہ شيخ، شبانہ سنڌي، شگفتہ شاھ، ريحانہ ملاح ۽ ٻين نئين زندگي، سہ ماهي مهراڻ، سوجھرو، سرتيون، اديون، ڪلاچي، سنڌي ادب، پارس، نئون نياپو، سپون (بمبئي) ۽ ٻين رسالن ۽ روزاني اخبارن ۾ لکيو.
مٿين ليکڪائن مان ڪيترين جا لکيل ناٽڪ، ناول، آتم ڪهاڻيون، ڊائريون، سفرناما ۽ افسانوي مجموعا ڇپجي چڪا آهن. جن مان چند عنوان هن ريت آهن.
مقالن ۽ مضمونن جا مجموعا:
مضمون نثر جي اهم صنف آهي، جنهن ۾ مضمون نگار پنهنجي پسند، مطالعي ۽ مشاهدي سان ڪنهن موضوع تي خيالن جو اظهار ڪندو آهي. مقالو فني ڇنڊڇاڻ سان لکيل نثر جو ليک آهي. سنڌي ليکڪائن انهن ٻنهي صنفن ۾ گھڻو ڪم ڪيو آهي. ڪتابي صورت ۾ سندن ڇپيل مضمونن ۽ مقالن جي مجموعن مان چند هن ريت آهن:
”يادگار لطيف“ (سهيڙيندڙ: بيگم زينت عبداللہ چنا)، ”شاعرن جو سرتاج“ (سهيڙيندڙ: خانم خديجہ دائود پوٽو)، ”خوش خصلت خاتون“، ”شڪستهءِ زندگي“ (بادام ناتوان)، ”ڳچين سدا ڳچ“ (ڊاڪٽر حميدہ کهڙو)، ”شاھ لطيف تي تحقيق“ (ڊاڪٽر درشهوار سيد)، ”ڀارت ۽ روس ٻانهن ٻيلي“ (سندري اتم چنداڻي)، ”هڪ پشپ پندرهن پنکڙيون“، ”ڇڻن چڻڪن چت ۾“، ”زندہ جا قوم رهندي“، ”ٻولي منهنجي ماءُ“، ”ڏاهي مَ ٿيان“ (پروفيسر پوپٽي هيراننداڻي)، ”ورهاڱي جو ورجاءُ“ (ماهتاب محبوب)، ”عورت سماج ۽ ڏاڍ“ (تنوير جوڻيجو)، ”پائي پٽ ڪڻا“ (ڊاڪٽر نور افروز خواجہ)، ”ادبي اهڃاڻ“، ”ادبي ويچار“ (ڊاڪٽر خورشيد عباسي)، ”اخلاقي قدر“، ”وکر سو وهاءِ“، ”گلدستو“، ”عالم سڀ آباد ڪرين“ (ڊاڪٽر پروين موسیٰ ميمڻ).
سوانح عمريون،
آتم ڪهاڻيون ۽ ڊائريون: سوانح نگاري نثري ادب جو اهم حصو آهي. سنڌي ليکڪائن سوانح عمري، آتم ڪهاڻي، خاڪن ۽ ڊائرين جي صنف ۾ پڻ لکيو آهي، جيئن: ”تاريخ جو وساريل ورق“ (غلام فاطمہ شيخياڻي)، ”جيتامڙيءَ جي ڊائري“، ”سام سان ٻہ گھڙيون“ (ڊاڪٽر سرلايوي)، ”منهنجي حياتيءَ جا سونا روپا ورق“ (پوپٽي هيراننداڻي)، ”منهنجي پيشي جا گل و خار“ (وينا شرنگي)، ”گھنڊ ڄاڻ وڳو“، ”ٻپهريءَ جا ٻہ پل“ (ريٽا شهاڻي)، ”ڳالهيون پيٽ ورن ۾“ (ڊاڪٽر شمس عباسي)، ”منهنجو سورج مکيہ“ (شبنم گل). ”جيءَ جھروڪا“ (ماهتاب محبوب)، ”قيدياڻيءَ جي ڊائري“ (اختر بلوچ) ۽ ٻيا ڪتاب آهن.
سفرناما:
سفرنامي جي صنف ۾ سفرناما نگار پنهنجي سير ۽ سفر جو احوال، ذاتي مشاهدي، بياني قوت ۽ علمي ۽ ادبي انداز سان پيش ڪندو آهي. ليکڪائن سفرنامي جي صنف ۾ طبع آزمائي ڪري چڱا سفرناما لکيا آهن. سندن لکيل سفرنامن ۾،
”روس جي نئين سڀيتا جو سفر“ (سندري اتم چنداڻي)، ”مارو جي ملير جا“ (خيرالنساء جعفري)، ”هوائن جي آڌار تي“ (فهميدہ حسين)، ”اندر جنين اڃ“، ”سرهي سرهي سار“، ”راهون چنڊ ستارا“ (ماهتاب محبوب)، ”هينئڙي منجھ هرن“ (ڪلا پرڪاش)، ”پکا ۽ پنهوار ڏٺي مون ڏينهن ٿيا“ (وينا شرنگي)، ”جتي منهنجا اوٺيڙا“ (ريٽا شهاڻي)، ”ٽي مسافر ٽي شهر“ (مريم پليجو، اختر پليجو) ۽ ٻيا سفرناما شامل آهن.
افسانن جا مجموعا:
افسانو سنڌي نثر جي هڪ سگهاري صنف آهي. سنڌي ٻوليءَ ۾ هزارن جي تعداد ۾ افسانا ڇپيل صورت ۾ موجود آهن، جن ۾ عورتن جو ڪيل ڪم گھڻي تعداد ۾ آهي. ڪيترين اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپيل افسانن کانسواءِ سندن گھڻائي افسانوي مجموعا شايع ٿيا آهن، جن مان چند هن ريت آهن:
”اڇا وار ڳاڙها گل“، ”تو جنين تات“، ”ڀوري“، ”ٻنڌڻ“، ”ڪرندڙ ديوارون“ (سندري اتم چنداڻي)، ”رنگين زماني جون غمگين ڪهاڻيون“، ”مون توکي پيار ڪيو“، ”خزان جو دور پورو ٿيو“، ”شهناز“ (پوپٽي هيراننداڻي)، ”مرڪ ۽ مامتا“، ”وارن ۾ گل“ (ڪلا پرڪاش)، ”ڪيئن وساريان ويڙهيچن“، ”زندگي ناٽڪ“ (وينا شرنگي)، ”پچڻ کي پچاءِ“، ”ببليءَ جون آکاڻيون“، ”منع ٿيل ميوو“ (ريٽا شهاڻي)، ”گيت اڃايل مورن جا“، ”روشن ڇانورو“، ”آءٌ اهائي مارئي“ (ثميرہ زرين)، ”منهنجو تخليقي سفر“، ”تخليق جو موت“ (خيرالنساء جعفري)، ”پرھ کان پهرين“، ”چانديءَ جون تارون“، ”لهر لهر زندگي“ (ماهتاب محبوب)، ”جلاوطن“، ”ڪربلا“، ”رڻ ۽ رڃ جو اتهاس“ (نورالهدىٰ شاھ)، ”امرت منجھ ڪڙاڻ“، ”عيبن هاڻي“ (پروفيسر تنوير جوڻيجو)، ”هيلو ڪو وري آءُ“ (نذير ناز)، ”هڪ حوا ڪيئي ڪهاڻيون“ (ڊاڪٽر فهميدہ حسين)، ”تنهنجي ڳولها تنهنجون ڳالهيون“ (جيجي زرينہ بلوچ)، ”سوچن جي صليب تي“، ”مارئي ۽ مان“ (ميمڻ روشن تبسم)، ”تلاش“ (تبسم ماهتاب قريشي)، ”ڪوڪو جيون سواليہ نشان“ (ناهيد مغل)، ”مشعل ٻرندي رهندي“ (صنوبر سيد)، ”اکيون ميگھ ملار“ (خديجہ شيخ)، ”سامائي تہ ساک ويا“ (نيلوفر جويو)، ”نرڳ، (زبيدہ ميتلو)، ”منهنجي وس ناهي جيڏيون“ (سڪينہ ميمڻ)، ”اڻ ڄاتل شهر جو نقشو“ (شبنم گل) ۽ ٻيا ڪافي افسانوي مجموعا آهن.
ناول:
ناول جي صنف، سنڌي نثر ۾، انگريزي ناول “راسيلاس” جي ترجمي سان متعارف ٿي. هن صنف ۾ سنڌي ليکڪائن جي ڪافي شموليت رهي آهي.ورهاڱي کان اڳ بہ عورتن سنڌي ناول لکيا، چند مشهور ناول ۽ ناول نويسڪائون هن ريت آهن:
”گورا“ (ڪماري ڪرپالاڻي)، ”اتحاد“ (ساڳي ليکڪا شاديءَ کان پوءِ گلي سدا رنگاڻي جي نالي سان)، ”پريم جيون“ (آشا ديوي)، ”نماڻي نار“، ”رنم رت ڦڙا“، ”خلوت ۾“ (بادام ناتوان)، ”هڪ سسئي سٺو سور“، ”ٽٽل ساز“، ”پريت پراڻي ريت نرالي“ (سندري اتم چنداڻي)، ”منجو“، ”حسرتن جي تربت“، ”جيءَ ۾ جھوري تن جي تات“، ”سيلاب زندگيءَ جو“ (پوپٽي هيراننداڻي)، ”هڪ دل هزار ارمان“، ”وقت وٿيون ۽ وڇوٽيون“، ”حياتي هوتن ريءَ“ (ڪلاپرڪاش)، ”منهنجا معصوم سڄڻ“ (وينا شرنگي)، ”ڀنڀرڪي جي ڀڻ ڀڻ“، ”پرھ جا پياڪ“ (ريٽا شهاڻي)، ”خواب خوشبو ۽ ڇوڪري“، ”پيار پناھون ڇانورا“ (ماهتاب محبوب)، ”منهنجي چاهتن جي منزل“ (ڪزبانو سنڌي)، ”سپنو ساڀيان ساڻ“ (شبانہ سنڌي).
ناٽڪ:
عورتن جا لکيل ڪيترائي سنڌي ناٽڪ، اسٽيج، ريڊيو ۽ ٽيليويزن جي مختلف چئنلن تان پيش ٿي رهيا آهن، جن ۾ ڇپيل ڊرامن جو تعداد تمام گھٽ آهي. چند ڇپيل ناٽڪ هيٺيان آهن:
”جهانگير ۽ نورجهان جي اوائلي زندگي“ 1919ع (ساوتري جھانگياڻي)، ”وڻجارا“ (سندري اتم چنداڻي)، ”ليک“ (نور شاهين)، ”چنڊ ۽ رلي“ (غزالہ شاهين ڀٽو)، ”بي افعالي“ (ثريا سوز)، ”لهرن جو گيت“ (شبنم گل).
مٿئين احوال مان معلوم ٿئي ٿو تہ سنڌي ليکڪائن جو سنڌي نثر ۾ وڏو اهم ڪردار رهيو آهي. هتي فقط نثر جي چند ڇپيل ڪتابن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جيڪڏهن سندن ڪيل ڪم جو اونهو اڀياس ڪيو وڃي تہ ڪيترائي اهم نقطا نروار ٿي سامهان ايندا، جن مان خبر پوندي تہ اسان جي قلم ڪارائن جي قلمي پورهئي سان سنڌي نثر کي ڪهڙي هٿي ملي آهي؟ يا سندن لکڻين ۾ ڪهڙيون اوڻايون يا چڱايون آهن؟ هنن ڪهڙا نوان موضوع متعارف ڪرايا آهن؟ يا وٽن مسئلي ۽ موقف جي پريزنٽيشن جو ڏانءُ ۽ ڏات ڪهڙي آهي؟ سندن تحريرن ۾ اثر انگيزي آهي يا نه؟ يا ڇا هو سنڌي عورت جي مسئلن کي پنهنجي لکڻين ذريعي اجاگر ڪري سگهيون آهن؟ سڀ کان وڏي ڳالھ تہ سنڌي نثر جون خوبيون ۽ لفظن جا ذخيرا سندن تحريرن ۾ آهن يا نه؟ اهڙن گھڻن سوالن جي جوابن سان پڙهيل لکيل سنڌي عورت جي ذهني بلندي ۽ قلم جي وسعت سامهون ايندي تہ گڏ ايندڙ اديبائن لاءِ هن ڏس ۾ مختلف پهلوئن کان رهنمائي ٿيندي.
صحافتي نثر جي خدمتن ۾ بہ سنڌي عورت اڳيان اڳيان رهي آهي، ورهاڱي کان اڳ گلي سدا رنگاڻي، پاروتي گدواڻي، رڪي سي ٿڌاڻي، ڪملا ڪيسواڻي ۽ ٻين عورتن سنڌي صحافت جي ميدان ۾ خدمتون سرانجام ڏنيون. 1947ع کان پوءِ بيگم زينت عبدالله ”مارئي“ رسالي جي ايڊيٽر جي حيثيت سان، بيگم خانم خديجہ دائود پوٽو ماهوار ”اديون“، گلبدن جاويد مرزا ”سرتيون“ ۽ فهميده حسين ميمڻ ”سگهڙين سٿ“ جي صفحي (هلال پاڪستان ڪراچي اخبار) جي ذريعي گھڻين قلمڪارائن کي اڳيان آندو. مٿين رسالن کان علاوه بہ ڪيترن ئي ماهوار رسالن ۾ عورتن لکيو. ڪافي عورتن ڪالم لکيا جن ۾ خاص طور مهتاب اڪبر راشدي، ماهتاب محبوب، ثريا سوز، نورالهدىٰ شاھ، فهميده حسين، انيتا شاھ، وينگس، ارشاد سعيد عباسي، سيما عباسي، زاهده ابڙو، سميرا مختيار، شهربانو ۽ ٻيون اچي وڃن ٿيون.
سنڌي سماج ۾ عورت گھڻي وقت کان ذهني ۽ جسماني پيڙاءُ جو شڪار رهندي پيئي اچي هر دور ۾ عورت جو استحصال ڪيو ويو آهي. جڏهن اسلام هن پرڳڻي ۾ نہ پهتو هو، تڏهن بہ سنڌي عورت ظلم ۽ ڏاڍ جو شڪار رهي ستي هئڻ جي رسم جو هجڻ، بيواھ يا وڌوا کي نڀاڳو سمجھي، مٿس زندگيءَ جون ضرورتون بہ حرام هئڻ، ڌيءَ جي ڄمڻ کي بي عزتي ۽ منحوسيت سمجھڻ، عورتن کي ملڪيت جي ورهاست ۾ حق نہ ڏيڻ، تعليم کان محروم رکڻ، مطلب تہ نہ صرف بنيادي حقن کان محروم رکيو ويو، پر کيس انسان هئڻ جي ناتي سان انسان بہ ڪري نہ سمجھيو ويندو هو.
دنيا جي تاريخ ۾ اسلام اهو ثابت ڪيو تہ عورت ذات اعلىٰ مرتبي جي مالڪ آهي، ماءُ، ڌيءَ، زال، هر رشتي جي مناسبت سان کيس حق ڏنا وڃن. کيس مرضيءَ سان شاديءَ جو حق ڏيئي، ماءُ جي حيثيت ۾ جنت سندس پيرن هيٺ قرار ڏني ويئي. ملڪيت ۾ کيس حصيدار ڪيو ويو. انهيءَ جي باوجود هن ترقي يافتہ دور ۾ جيڪڏهن سنڌ صوبي جو جائزو ورتو وڃي ٿو تہ حيرت ٿي ٿيئي. اڄ بہ اسان وٽ عورت کي تعليم جي حق کان محروم رکڻ، ڌيءَ کي جائداد ۾ حصو نہ ڏيڻ، پسند جي شادي نہ ڪرڻ، حق بخشائڻ، بدلي جي شاديءَ ۾ عورت قربان ڪرڻ، ڪارو ڪاريءَ جي رسم ۽ ٻين انيڪ ذهني ۽ جسماني غلامين ۾ جڪڙيو وڃي ٿو. جنهن جو وڏو سبب تعليم جي ڪمي آهي.
تعليم يافتہ ۽ باشعور عورتن سنڌي سماج جي انهن مسئلن جو گھرائيءَ سان اڀياس ڪيو ۽ کين معلوم ٿيو تہ اهو سندن لاءِ ئي Challenge آهي تہ هو پنهنجيءَ صنف جي مسئلن کي اثرائتي نموني عام جي اڳيان کڻي اچن، جنهن تي هنن عمل ڪيو ۽ ڪافي سنڌي اخبارن ۽ رسالن ۾ عورتن جي سماجي مسئلن تي لکيو.
مٿي ڄاڻايل صنفن کان علاوه هنن خطوط نويسي، ترجما نگاري، لطيفيات ۽ نثر جي ٻين صنفن ۾ ڪم ڪيو آهي تہ ڪيترن ئي ڪتابن جا مقدما، مهاڳ ۽ پيش لفظ ڪمائتا لکيا اٿن.
ڪوبہ سماج تيستائين ترقي يافتہ ۽ مڪمل طور سڌريل نٿو سڏي سگهجي جيستائين ان جي اڏاوت ۾ مرد ۽ عورت جي گڏيل سوچ، سگھ ۽ صلاحيتون ڪتب نٿيون اچن. انهيءَ حوالي سان هن مختصر جائزي کان پوءِ چئي سگهجي ٿو تہ، سنڌي نثر ۾ اديبائن سماج جي اهم مسئلن تي قلم آزمائڻ، عورتن ۾ شعور ۽ سجاڳي پيدا ڪرڻ ۽ خاص طور عورت جي تعليم ۽ تربيت جي اهميت کي اجاگر ڪرڻ ۾ ڪافي ڪم ڪيو آهي ۽ سندن تحريرن مان ذاتي مطالعو، مشاهدو، خيال، ويچار ۽ فني ۽ فڪري صلاحيتون سامهون اچن ٿيون ۽ معلوم ٿئي ٿو تہ عورت پڙهيل لکيل ۽ باشعور هئڻ سان گڏ اثرائتي قلمڪار آهي.
نثر جي حوالي سان سنڌي ليکڪائن تقريباً نثر جي سڀني صنفن ۾ قلم ڪاريءَ جا جوهر پيش ڪيا آهن. نثر نويسيءَ جي خوبين ۽ موضوعن جي لحاظ کان ڏٺو وڃي تہ چند قلمڪارن جي لکڻين ۾ وڏي پختگي ملي ٿي. ايتريقدر جو سندن تحريرون باقاعده ترجمو ڪري، ٻين ٻولين جي ادب سان ڀيٽڻ جي قابل آهن، پر ڪجھ ليکڪائن وٽ اڃان لفظن جي مقدار ۽ ان جي استعمال ۽ ڏانو جي ڪمي آهي. انهيءَ لاءِ ضروري آهي تہ هو پنهنجو مطالعو وسيع ڪن ۽ نثر جي جنهن بہ صنف تي قلم کڻن، انهيءَ ۾ پيرائتي معلومات حاصل ڪري پوءِ لکن. وٽن تخليقي صلاحيتون آهن، پر فقط انهن جي ڪتب تي ڌيان جي ڪجھ ضرورت آهي. ڪجھ حد تائين موضوعن ۾ پڻ کوٽ ملي ٿي. سندن لکڻيون گھڻي ڀاڱي زناني عالم کي سماج ۾ پيش آيل مسئلن بابت آهن ۽ ڏيهي ۽ پرڏيهي ادب جي مطالعي تي جيڪڏهن توجھ ڏين تہ ممڪن آهي وٽن نوان موضوع اچي وڃن.
سنڌي سماج، تهذيب، تمدن ۽ عورتن جي مسئلن کي ليکڪائن پنهنجي مضمونن، افسانن، ڪالمن، ناولن ۽ ڊرامن ۾ چٽيءَ طرح آندو آهي. سندن گھريلو ٻوليءَ جي استعمال (جنهن ۾ خاص طور، پهاڪا ۽ چوڻيون شامل آهن) سنڌي ٻوليءَ جي لغت جي خزاني کي ضايع ٿيڻ کان بچايو آهي. جيئن تہ ٻوليءَ جي شروعات هر ٻار ماءُ جي طرفان ڪري ٿو ۽ عورتن وٽ ڪيترن ئي اهڙن لفظن جو استعمال هجي ٿو، جيڪي عام طور ڪاروباري، وهنواري ۽ ڪتابي ٻولين ۾ استعمال ۾ نہ ايندا آهن. اهڙا لفظ ۽ جملا گھرو زناني ماحول جو صدري خزانو آهن. وقت جي تبديليءَ سان اهڙن لفظن ۽ چوڻين جو استعمال هاڻي ختم ٿيندو پيو وڃي ۽ نئين نسل ۾ انهن کي ورجائڻ ۽ ڪم آڻڻ جو رجحان ڪونهي. جڏهن تہ اسان جي ليکڪائن جي فن ۾ گھڻن اهڙن لفظن، پهاڪن ۽ چوڻين جو استعمال ملندو، جنهن سان چئي سگهجي ٿو تہ هنن سنڌي ٻوليءَ جي نثر کي جيئاريو آهي.
(منهنجي پي.ايڇ.ڊي جي تحقيقي مقالي ”سنڌي نثر جي تاريخ ۾ عورتن جو حصو“ مان ورتل هڪ مضمون، هيءُ مقالو ڪتابي صورت ۾ 2020ع ۾ پيڪاڪ پرنٽرز شايع ڪيو آهي.)