نثر ۾ بياني اسلوب جي اهميت
“Style is a Combination of Two elements the idea to be expressed and the individuality of the writer”.
اسلوب جو خارجي مظاهر، ٻوليءَ ۾ گرامر جي پابندي، ترتيب ۽ آرائش ۽ ٻيون خوبيون آهي، پر داخلي ڪيفيتون بلڪل فطري آهن، جن ۾ مصنف جي ذهني سطح، ڪردار، قلبي قوتون، مزاج، تعليم ۽ طبعي رجحان شامل آهن. انهيءَ فطري ڏات ۾ اظهار جو ايترو تہ مخصوص ۽ ذاتي جذبو شامل هوندو آهي، جنهن سان اسين ڪنهن لکندڙ کي ڄاڻون ٿا ۽ تحرير مان ئي سندس سڃاڻپ ڪري وڃون ٿا. هاڻي اسلوب جي خارجي ڪيفيت وڌيڪ آهي يا داخلي ڪيفيت جو پڙ ڳرو آهي؟ انهيءَ لاءِ اچو تہ ماهرن جي راءِ ڏسون.
ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻيءَ موجب تہ، ”اسلوب لکندڙ جي دل ۾ نہ هوندو آهي، بلڪہ لکندڙ جي دل هوندو آهي“. (1) جڏهن تہ نورلهدىٰ شاھ اڃا بہ اڳتي وڌي اسلوب جي فطري جاذبيت کي مڃتا ڏيندي لکي ٿي تہ، ”ليکڪ جي دل ان جي لفظ لکندڙ آڱرين ۾ بہ ڌڙڪندي آهي ۽ انهن لفظن کي ڏسندڙ اکين ۾ بہ“. (2)
ڏٺو وڃي تہ ليکڪ جي لکڻي سندس خيال ۽ فڪر جي نمائندگي ڪري ٿي، جنهن جو تعلق سڌو سنئون ادبي فن سان آهي ۽ ادبي فن جو معنويت ۽ مقصديت سان گھرو لاڳاپو آهي. انهيءَ لحاظ کان اسلوب جيترو داخلي ڪيفيت جو محتاج آهي، ايترو ئي خارجي مظاهر جي اصولن جو پابند بہ آهي. باقي اها بہ حقيقت آهي تہ موضوع ۽ مطلب مطابق اسلوب جي گھرج پيدا ٿئي ٿي.”اسلوب جي باري ۾ هڪ خيال اهو بہ آهي تہ اسلوب جو معنويت سان پاڻ مرادو لاڳاپو آهي. ڪنهن بہ خاص خيال يا فڪر سان ان جي فني گھرج جو اسلوب ۽ اسٽائيل پاڻيهي اچي وڃي ٿو“. (3) ڪنهن بہ ليکڪ جي لکيل ناٽڪن، ناولن، افسانن، سفرنامن، خطن، مضمونن، مقالن، ڪالمن ۽ ٻئي نثر جي ڪم جي پرک ڪرڻ سان خبر پوي ٿي تہ هن مختلف صنفن جي فني گھرج مطابق لکيو آهي، پر تہ بہ سندس لکڻيءَ جي انفرادي ۽ خاص طرزِ ادا وري بہ قائم رهندي، جنهن کي اسلوب سڏبو آهي.
اسلوب جي باري ۾ اها چٽائي بلڪل ٿي چڪي آهي تہ اها لکندڙ جي بلڪل انفرادي (Individual) خاصيت آهي. پنهنجي فڪر ۽ خيالن جي پيش ڪرڻ جي ڍنگ (Technique of expression) ۾ انفرادي خاصيتون ڪنهن بہ شخص کي ٻئي شخص کان الڳ حيثيت ڏين ٿيون. (Uniqueness of the style) يعني اهڙيون خاصيتون، جيڪي ٻئي شخص ۾ نہ هجن يا خاص طرزِ تحرير. انيءَ ”خاص طرزِ تحرير“ ۾ ليکڪ جي ذهني اپروچ، جذبا، ڄاڻ، تجربا، مشاهدا، بلڪہ باطن لفظن جي صورت ۾ سندس ذات جو مطالعو ٿي ظاهر ٿين ٿا. نثر ۾ هر موضوع پنهنجي مواد جي لحاظ کان جدا هجي ٿو. اهوئي سبب آهي، جو نثر جي مختلف صنفن جا اسلوب جدا جدا رنگ رکن ٿا. ناٽڪ، ناول، ڪهاڻي، مضمون نويسي، آتم ڪهاڻي، سفرنامو مطلب تہ هر صنف جي اسلوب جون گھرجون الڳ آهن. سنڌي نثر جي اسلوبن جي جائزي مان اها بہ خبر پوي ٿي تہ هر دور ۾ نثر جا مختلف اسلوب رهيا آهن. شروع دور ۾ دقيق نثر لکڻ کي موثر سمجھيو ويو، پر ترت ئي شمس العلَّماء مرزا قليچ بيگ جي ڪوششن سان سليس نثر جڳھ والاري. ”سادي ۽ سلاست ڀري عبارت کي عام ڪرڻ ۾ مرزا قليچ بيگ جو وڏو ڪمال آهي. هن پنهنجي عبارت ۾ سليس نثر کي سڀ کان وڌيڪ جڳھ ڏني“. (4) اهڙيءَ ريت سنڌي نثر جي اسلوب جي ترقي ۽ توسيع عمل ۾ آئي.
”سنڌي نثر ۾ ڪيترن ئي قسمن جا اسلوب ظاهر ٿيا آهن. ڪيترن ئي نثرنگارن پنهنجي غيرمعمولي صلاحيتن ۽ قوتن سان ادبي اسلوبن کي روان، هموار ۽ شائستہ بنايو آهي“. (5)
ڏٺو وڃي تہ اعلىٰ نثر نويسن جي لکڻي ۾ وڏو ڪمال سندن عبارت جي دلڪش ۽ منفرد اسلوب جو آهي، جنهن سبب کين علمي توڙي ادبي حلقي سان گڏ عام مان پڻ پذيرائي ملي ٿي. اهڙا نثر نويس بيشڪ نثر جي مختلف صنفن ۾ ڪم ڪن تہ بہ سندن بياني انداز بلڪل بهترين ۽ اثرائتو هوندو آهي. اعلىٰ ۽ پختي نثري اسلوب جي تخليق ۾ ذوق، هڪمنائي، غيرمعمولي فطري جاذبيت، ٺاھ ٺوھ کان پاڪ، سلاست ۽ صفائي ۽ ٻيون ادبي لياقتون هونديون آهن.
حوالا
1. عرساڻي، شمس الدين ڊاڪٽر: ”سنڌي نثر جي اسلوب جو ارتقائي خاڪو“ (مقالو) ٽہ ماهي مهراڻ-3، 1968ع، صہ-113.
2. نورالهدىٰ شاھ، ”ڪيڏارو“ (ڪهاڻي ڪُليات) روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو، 2004ع، صہ-400.
3. فهميده حسين ڊاڪٽر: ”ادبي تنقيد فن ۽ تاريخ“، سنڌ ادبي اڪيڊمي ڪراچي، 1997ع، صہ-149.
4. مرزا، حبيب الله ڊاڪٽر: ”شمس العماء مرزا قليچ بيگ بحيثيت نثرنويس“ (پي.ايڇ.ڊي جو اڻ ڇپيل مقالو) 1978ع، صہ-149.
5. عرساڻي، شمس الدين ڊاڪٽر: ”سنڌي نثر جي اسلوب جو ارتقائي خاڪو“، ٽہ ماهي مهراڻ-3، 1968ع، صہ-113.