ڊاڪٽر رشيدہ حجاب
رشيدہ حجاب جي شادي 8 جون 1969ع تي انور علي راڄپر (فاريسٽ آفيسر) سان ٿي. کين چار نياڻين جو اولاد آهي. جيڪي سڀ اعلى تعليم يافتہ آهن. پاڻ ڪاليج پرنسپل جي عهدي کان ڊائريڪٽر ڪاليجز ۽ پوءِ سنڌ حڪومت ۾ ڊائريڪٽر جنرل جي عهدي تي 2002ع ۾ ريٽائر ٿي.
رشيدہ حجاب جي نالي سان ادبي سفر جي شروعات 1954ع ۾ ”ٻارن جي ٻاري“ صفحي ۾ شعر، قول، چوڻيون ۽ آکاڻيون لکڻ سان ڪيائين. سندس پهريون افسانو 1997ع ۾ ”نئين زندگي“ ۾ شايع ٿيو پر پوءِ هن افسانا ۽ مضمون لکڻ شروع ڪيا جيڪي ”مهراڻ“، ”نئين زندگي“، ”روح رهاڻ“، ”سهڻي“، ”فردوس“، ”پيغام“ ۽ ٻين ۾ ڇپيا، جن جو تعداد هڪ سئو کان مٿي آهي. جيڪي موجودہ وقت نہ ڪتابي صورت ۾ موجود آهن ۽ نہ ئي انهن جو ڪو ريڪارڊ صحيح طرح سان محفوظ رهيو آهي ۽ انهن رسالن مان بہ ڪيترا رسالا بند ٿي ويا آهن. سندن ئي لفظن ۾ تہ،
”ڪيتريون ڪهاڻيون اهڙن رسالن ۽ اخبارن ۾ ڇپيون، جيڪي بند ٿي ويا. منهنجي خراب عادت اها هئي (۽ آهي)، تہ مان ڪڏهن بہ پنهنجون شيون فيئر نہ ڪندي هيس. هڪ دفعو لکڻ ويٺيس تہ افسانو پورو ڪري اٿندي هيس ۽ ان وقت ئي پوسٽ ڪرائي ڇڏيندي هيس“. (1)
مضمون نويسي ۽ مقالا نگاريءَ ڏي سندس لاڙو وڌيڪ رهيو. هن جا تحقيقي مقالا گھڻي ڀاڱي سائنس جي موضوعن تي آهن جيڪي پاڪستان کان سواءِ آمريڪا جي رسالي ”سائنس“ ۾ ڇپبا، سنڌي ادب جي حوالي سان سندن هڪ قسط وارو مقالو ”نئين زندگيءَ جي افسانن جو تنقيدي جائزو“، آڪٽوبر ”نئين زندگي“ ۾ ڇپيو جو موضوع جي ڪارائتي ڄاڻ مهيا ڪري ٿو. ڪهاڻين ۽ مضمونن کانسواءِ سندن هڪ سفرنامو، ”انور ڪولمبس جي راہ تي“ قسطوار شايع ٿيل آهي.
رشيدہ حجاب جي ڪهاڻين ۾ ”بد صورت“ 1957ع، ”مَڪي روءُ مَ رڙڪي“ 1957ع، ”هڪ سسئي ٻيا سور“ 1958ع، ”هوءَ مري ويئي“ 1958ع، ”ڪنڊن جي سيج“ 1958ع، ”دنيا ۾ هڪ ڏينهن“ (تاثر) 1958ع، ”خوابن جي دنيا“ 1961ع، ”حوا“ 1962ع، ”ڪونہ ايندو“، ”گناھ“ 1963ع، ”رَک نہ رهي باقي“ 1965ع، ”پينو نينگر“، ”سچ جي سوليءَ تي“ 1966ع، ”بليڪ آئوٽ“ 1968ع، ”نوَ ۽ ڏھ“ 1969ع ۽ انهي کانسواءِ ٻيون ڪافي ڪهاڻيون آهن. جن ۾ هيٺين ڪهاڻين وڌيڪ مقبوليت ماڻي.
”چڻنگ“، ”ڪنڊن جي سيج“، ”ديوي ۽ ديوتا“، ”چنڊ چور تارا ٺڳ“، ”جيئڻ جو سهارو“، ”رهزن“، ”سيمينٽ جي پتلي“ ۽ ٻيون آهن. پنهنجي ڪم کي ثميرہ زرين سان ڀيٽيندي چوي ٿي تہ،
”منهنجا شروع وقت جا افسانا ڪافي ڳالهين ۾ ڪمزور ٿا لڳن، پر ٿوري ئي وقت ۾ هڪ طرف ثميرہ زرين جي افسانن سان غيرارادي طور مقابلو شروع ٿي ويو تہ ٻئي طرف عمر ۽ شعور بہ وڌڻ لڳو. دل جي حساس هئڻ سبب آسپاس جي واقعن کان متاثر ٿي قلم تلوار جي صورت ۾ هلڻ لڳو“. (2)
رشيدہ حجاب سماج ۾ عورت کي پيش آيل موضوعن تي گھڻي ڀاڱي لکيو آهي. سندس ڪهاڻين جو مکيہ ڪردار عورت ئي آهي، جيڪڏهن هوءَ ڪو موضوع پيش ڪري ٿي تہ بہ ان جو تعلق عورت سان ئي ڳنڍيل آهي. ”سيمينٽ جي پتلي“ جو موضوع غربت آهي جنهن ۾ انسان جي بنيادي حقن، اٽي لٽي ۽ آجهي جي حاصل ڪرڻ جي جدوجهد ڏيکاريل آهي جنهن ۾ پڻ سيمينٽ جي ڪارخاني ۾ ڪم ڪندڙ عورتن جي زندگي ڏيکاريل آهي.
ڪهاڻي ”جيئڻ جو سهارو“ ۾ ليکڪا خان بيبيءَ جي هوڏ واري هلت کي مهارت سان پيش ڪيو آهي. هن عورت جي داخلي ڪنفيتن ۽ خارجي عملن کي ڪاميابيءَ سان موضوع بڻائيندي. ڪٿي ڪٿي مٿس ٿيندڙ زماني جي ظلم ۽ ستم پيش ڪندي کيس لاچار بہ ڏيکاريو آهي تہ ڪٿي هُن پنهنجي بي زبان صنف کي قوتِ گويائي ڏني آهي بعض اوقات، هڪ ئي پهلو پڻ نمايان رکيو آهي جيڪو آهي محروميت ۽ مايوسيءَ جو، جيئن ”ڪنڊن جي سيج“ ڪهاڻيءَ جو جائزو وٺنداسين تہ معلوم ٿيئي ٿو تہ غزالہ وٽ سندس ناڪاري سوچون آهن. هوءَ انور مان مايوس رهي سدائين ڪارو ۽ سفيد لباس پائي محروميت جو مظاهرو ڪري ٿي جيڪو هاڪاري رويو نہ آهي. خاص طور ڪهاڻيءَ ۾ اهڙا جملا جن مان فنا ٿيڻ جو احساس وڌي ٿو. جيئن ”جڏهن بهار گذري ويندي آهي تڏهن گلن جي شان بہ هلي ويندي آهي“. ”جڏهن چنڊ گم ٿي ويندو آهي تڏهن اُماس جون ڪاريون راتيون اچي وينديون آهن“ مجموعي طور هن ڪهاڻيءَ جو اسلوب سٺو ۽ فني تسلسل ڪامياب آهي ۽ ڪهاڻيءَ جي پڇاڙي غير متوقع هئڻ سبب ڪهاڻيءَ جو مجموعي تاثر گھرو ٿي بيهي ٿو. اخر ۾ انور جو پڇتاءُ ۽ نتيجي طور کيس ٽي.بي جو مريض ڏيکاريل آهي.
رشيدہ حجاب جي فن جي فڪري سطح بلند آهي. هن ٿورو ٿورو لکندي بہ پنهنجي فن کي اڳيان هلي سنواري وڌو. موضوعن ۾ نہ فقط سنڌ جي عورت جي جذبن جي نمائندگي وٽس اهميت رکي ٿي پر هوءَ دنيا جي هر عورت کي انساني طور اهميت جوڳو سمجھندڙ آهي. هن عورت ذات جي بي حيثيتيءَ کي گھڻو محسوس ڪيو آهي.
”رهزن“ ڪهاڻي عورت جي عزت ۽ اهميت جي ڪميءَ بابت آهي. پاڪستان مان ٻاهر تعليم حاصل ڪندي ليکڪا راويءَ طور هن ڪهاڻيءَ ۾ پنهنجو پاڻ کي آندو آهي. هوءَ پنهنجي هاسٽل ۾ رهندڙ شاگردياڻي ڪرسٽين جي اسٽيو سان محبت ۽ آخر ۾ دکدائڪ پڇاڙيءَ کي بيان ڪري ٿي. هن ڪهاڻيءَ ۾ رشيدہ حجاب ڪرسٽين جي نفسياتي مسئلن تي چٽائيءَ سان روشني وجھڻ سان گڏ اولھ ۽ اوڀر جي عورت جي مسئلن جو فرق پڻ واضح ڪيو آهي. ڪرسٽين جيڪا جسماني خد و خال ۾ گھٽ هئڻ سبب فرسٽريشن جو شڪار هئي گھر مان بہ ڏکايل هئي. مطلب تہ محروميءَ جي احساسن هيٺ ڪرسٽين جي تعليم بہ اڌوري رهي ٿي. انهيءَ جي باوجود هوءَ پنهنجي محبت اسٽيو جي لاءِ قربانيون ڏئي ٿي پر اهو بہ کيس اڪيلو ڇڏي هليو ويندو آهي. آخر ۾ ايئرپورٽ تي ليکڪا کي خدا حافظ ڪندي ڪرسٽين چوي ٿي تہ،
”رشو تو هڪ دفعو لفظ ”رهزن“ جي معنى سمجھائي ٿي. پر مون کي سمجھ ۾ نہ آئي هئي. مان سمجھان ٿي تہ مون کي هاڻي ان لفظ ”رهزن“ جو مطلب چڱيءَ ريت سمجھ ۾ اچي ويو آهي“. (3)
(”رهزن“ ڪهاڻي مون پنهنجي عورتن جي ڪهاڻين جي ترتيب ڏنل مجموعي ”سون ورنيون سوڍيون“ ۾ ڏني آهي). حقيقت ۾ رشيدہ حجاب/ڊاڪٽر رشيدہ راڄپر جو تعلق درس ۽ تدريس سان گھڻو رهيو آهي. ان ڪري هن نوجوان طبقي جي جذبن، مسئلن ۽ نفسيات جو اونهو مشاهدو ڪيو آهي گڏ عورتن جي مسئلن تي لکيو آهي.
ايئن بہ نہ آهي تہ رشيدہ صاحبہ فقط عورت جي مسئلن کي فوقيت ڏني آهي. سندس ڪهاڻي ”نوَ ۽ ڏھ“ هڪ مرد جي نفسيات ۽ حاڪماڻي طبيعت جو سٺو مثال آهي. هيءُ ڪهاڻي هڪ اهڙي اديب جي آهي جو پنهنجي نالي کان مٿي ڪنهن جو نالو ڏسڻ نٿو چاهي (گھڻي ڀاڱي اديب ايئن ئي چاهيندا آهن پر هتي مقابلو هڪ عورت سان آهي)، ساڻس گڏ ڇپجندڙ عورت ناز جبين سان هو حسد وچان کيس هميشہ لاءِ مات ڪرڻ لاءِ شادي ڪري ٿو ۽ شاديءَ کان پوءِ کيس گھڻو گھرداريءَ ۾ لڳائي لکڻ پڙهڻ کان پري ڪري ٿو اهڙيءَ ريت سندس خواهش پوري ٿي وڃي ٿي ۽ هو مشهور ٿي وڃي ٿو پر کيس آخر ۾ اها خبر پوي ٿي تہ حقيقت ۾ ناز جو تہ ڪو ادب سان واسطو ئي ڪونہ هو ۽ سندس نالي تي سندس چاچو ڪهاڻيون لکندو هو جيڪو ڪافي وقت کان لکي نہ رهيو هو. هيءُ ڪهاڻي مرداڻي مزاج جي ناڪاري رخ جي نشاندهي ڪري ٿي.
رشيدہ حجاب انساني جذبن جي قلمڪار آهي. هن شروع ۾ رومانوي ڪهاڻيون لکڻ کان پوءِ جلد ئي مهارت سان حقيقت نگاريءَ مطابق اهم ڪهاڻيون لکيون، پنهنجي ليکڪا هئڻ تي ذاتي طور خوشي محسوس ڪندي هڪ هنڌ چيائين تہ،
”مان سوچيندي آهيان تہ فطري طور مان هڪ ليکڪا (Writer) آهيان، جيڪڏهن پيشہ وارانہ طور بہ منهنجو تعلق ڪنهن اهڙي شعبي سان هجي ها تہ شايد وڌيڪ خوش ۽ مطمئن هجان ها“. (4)
الطاف شيخ، ”ماسي حاڪم زاديءَ جي ڌيءَ رشيدہ حجاب“ جي ليک ۾ لکي ٿو تہ،
”رشيدہ حجاب ادبي دنيا ۾ هڪ مٿانهون نالو آهي. لڳي ٿو نوڪري ۽ ٻارن ۾ بزي ٿي وڃڻ ڪري هن بعد ۾ لکڻ ڇڏي ڏنو يا گھٽائي ڇڏيو، نہ تہ سٺ ۽ ستروري ڏهي ۾ سندن ڪهاڻيون مهراڻ، روح رهاڻ، مارئي، نئين زندگي، سهڻي ۽ هلال پاڪستان جهڙن رسالن ۽ اخبارن ۾ اينديون رهيون ٿي. ڪي تہ تمام گھڻيون پسند ڪيون ويون. جهڙوڪ، ”چڻنگ“، ”ڪنڊن جي سيج“، ”ديوي ۽ ديوتا“، ”مڪي روم رڙڪي“ وغيره. انهيءَ وقت افسانا لکندڙن ۾ منهنجا جيڪي دلپسند لکندڙ هئا. رشيدہ حجاب انهن مان هڪ هئي“. (5)
رشيدہ اباڻي گھر ۾، رشيدہ حجاب ادبي سفر ۾، رشيدہ انور شادي شدہ زندگيءَ ۾ ۽ ڊاڪٽر رشيدہ راڄپر عملي زندگيءَ ۾ رهندڙ پنهنجون جوابداريون منظم طريقي سان نڀايون. هوءَ شخصي طور نهٺي، حليم، ٿڌي ۽ مٺي ڳالهاءُ واري عورت رهي. منجھس سهپ جي وڏي مڻيا هئي.
رشيدہ حجاب جي ڪهاڻين کي نياز مسرور بدوي ۽ نصير مرزا سهيڙي ڪتاب تيار ڪري ئي رهيا هئا تہ اوچتو اها خبر پئي تہ ڊاڪٽر رشيدہ پنهنجي نياڻيءَ جي گھر ڪئناڊا ۾ وفات ڪري وئي آهي. ڪهاڻين جو اهو ڪمپوزڊ مسودو حسيب ناياب منگيءَ جي ئي هٿن ۾ پروف پڙهڻ لاءِ رهيو تہ نصير مرزا هڪ سهڻو ڪتاب سندس وفات کان پوءِ روشني پبليڪيشن معرفت ڇپرائي پڌرو ڪيو آهي. ”حجاب سراپا حجاب“ جو گھڻو مقبول ٿيو آهي. هن ڪتاب ۾ رشيدہ حجاب جون اڻٽيھ ڪهاڻيون، ٻہ مضمون، هڪ سفرنامو ۽ هڪ انٽرويو پيش ڪيل آهن. مختلف علمي ۽ ادبي شخصيتن جا سندس شخصيت ۽ فن متعلق ڏھ مضمون ۽ هڪ رپورٽ شامل آهي. ڪتاب جو مهاڳ ۽ رشيدہ حجاب جو تعارف نصير مرزا لکيو آهي. 392 صنفن جي سهڻي ۽ پڪي ٽائيٽل ڪور واري ڪتاب جي سنڌي سوانح جي ميدان ۾ هڪ خاص اهميت قائم رهندي. ڊاڪٽر رشيدہ راڄپر عمر جي آخري حصي ۾ ڪئناڊا ۾ رهندڙ هئي، جتي ئي 2019ع ۾ ڪئناڊا جي شهر ائڊمنٽن ۾ وفات ڪيائين.
حوالا
1.رشيدہ حجاب: (انٽرويو) ”سرتيون“ (مخزن)، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، 2008ع، صہ، 55.
2.ساڳيو، صہ، 55.
3.رشيدہ حجاب: (ڪهاڻي) ”رهزن“ ”سهڻي“ (مخزن)،الهندو ڪچو حيدرآباد، 1973ع، صہ، 65.
4.حوالو نمبر (1) صہ، 57.
5.شيخ الطاف: ”سنگت ايوارڊ تقريب جون جھلڪيون“، سنگت (مخزن)، سنڌي ادبي سنگت، رابعہ اسڪوائر، گاڏي کاتو حيدرآباد، جون-جولاءِ-2009ع، صہ، 42 ۽ 44.