وينا شرنگي
1986ع ۾ ڇپيل ”منهنجي پيشي جا گل و خار“ ڪتاب ريڊيو جي زندگيءَ جي واقعن ۽ مشڪلاتن، تجربن ۽ براڊ ڪاسٽنگ سان لاڳاپيل شخصيتن بابت ڄاڻ ڏئي ٿو. ”پکا ۽ پنهوار ڏٺي مون ڏينهن ٿيا“، وينا جو ڪتاب سنڌ ياترا بابت آهي. هن سفرنامي ۾ سنڌ مان مليل محبتون ۽ مانَ هُن وڏي ذوق ۽ شوق سان بيان ڪيا آهن. هيءُ سفرنامو هُن جي سنڌ ۽ سنڌين سان محبت جو لازوال داستان آهي، سندس ٻين ڪتابن ۾ ”زندگي هڪ ناٽڪ“ (ڪهاڻيون)، ”اڌ کليون اکيون“ (ڪهاڻيون)، ”واسنا جو واسِنگ“ ( ڪهاڻيون)، ”پڇتاءُ“ (ڪهاڻيون)، ”ڏاهيون ڏک ڏسن“ (ڪهاڻيون)، ”بدلو“ (ڪهاڻيون)، ”بختاور“ (ڪهاڻيون)، ”وارث لاوارث“ (ڪهاڻيون)، ”اجتنا جي مورت“ (شاعري)، ”ڪيچان آيو قافلو“ (مارئي تنظيم پاران لطيفي ڪانفرنسن جا مقالا)، ”سنڌو ڪناري نئون تاريخي باب“ (سفرنامو)، ”گيسٽ ايڊيٽر“ (ترتيب)، ”مٺڙي مُرڪ“ (ٻال ڪهاڻيون)، ”تون ڇپر تون ڇانءَ“ (مضمون) ۽ ٻيا ڪتاب آهن. عربي-سنڌي لپيءَ جي ڄاڻو وينا شرنگي هند ۽ سنڌ ۾ ساڳي مقبوليت رکي ٿي ڏيھ پرڏيھ ۾ پڻ سنڌيت جي سفير ٿي ناماچاري ماڻي چڪي آهي.
1990ع ۾ سانا ڪانفرنس ۽ 1995ع ۾ ورلڊ سنڌي ڪانگريس لنڊن ۾ پڻ هن پيپرز پڙهيا پوءِ ٻين ملڪن جي ڪانفرنسن ۾ شرڪتون ڪيون اٿائين. پنهنجي ٺاهيل عورتن جي ”مارئي تنظيم“ جي صدر جي حيثيت سان هوءَ ادبي محفلون ۽ سيمينار ڪوٺائيندڙ آهي، جنهن ۾ لطيفي سيمينار ”عالمي شاھ لطيف ڪانفرنس“ (1987ع)، ”شاھ-سچل-سامي ڪانفرنس“ ۽ ٻيون آهن. موجودہ وقت ريڊيو تان ريٽائرمينٽ باوجود بہ وينا ميڊيا ۽ سوشل ميڊيا تي بلڪل سرگرمِ عمل رهندڙ آهي.
وينا شرنگي ڪيترائي مضمون ۽ مقالا لکيا آهن ته شاعري پڻ ڪئي آهي. سندس تحريري مواد مختلف اخبارن، رسالن ۽ سندس لکيل ڪتابن ۾ محفوظ آهي. وينا شرنگيءَ بابت ڪونج مئگرين ائڊيشن ڪڍيو، جنهن ۾ سنڌ ۽ هند جي نالي وارن اديبن سندس بابت لکيو آهي جن ۾ فتاح ملڪ، ڊاڪٽر فهميدہ حسين، نصير مرزا، ڊاڪٽر درمحمد پٺاڻ، شمشيرالحيدري، ڊاڪٽر سليمان شيخ، الطاف شيخ، امين لاکو، نذير ناز، لڇمڻ ڪومل، ٺاڪر چاولا، ڊاڪٽر ڪملا گوڪلاڻي، واسديو موهي، ڪيرت ٻاٻاڻي ۽ ٻين جا ليک آهن. جن سان سندس شخصيت ۽ فن تي وڏي روشني پوي ٿي.
وينا کي سندس خدمتن تي ڪيترائي ايوارڊ ۽ انعام مليا آهن، جن ۾ 1994ع ۾ نقد انعام ۽ 1995ع ۾ گولڊ ميڊل ۽ آل انڊيا سنڌي ڪلچرل سوسائٽي جئپور راجسٿان پاران مليل ٽرافي شامل آهن.
وينا جون ڪهاڻيون مختصر، اثرائتيون ۽ سنڌي سماج خاص طور (هند) جي ماحول جي عڪاسي ڪن ٿيون جيئن مثال طور سندس ڪهاڻي ”زندگي هڪ ناٽڪ“ هڪ اهم موضوع تي آهي نياڻيءَ جو بيواھ ٿيڻ ۽ مائيٽن جي گھر اچي وڃڻ، هن ڪهاڻيءَ جو موضوع آهي. جنهن ۾ خاص طور وينا هڪ ماءُ کي تنبيھ ڪئي آهي تہ ٻين جي دل آزاريءَ کان باز اچي. مطلب تہ سوچي سمجھي ڳالهائڻ گھرجي، رچنا جي ماءُ جو فخر ۽ وڏائو ۽ وڏا جملا ڳالهائڻ کان پوءِ جڏهن ستن سالن بعد سندس شادي ٿيل نياڻيءَ جو گھر اجڙي ٿو وڃي تڏهن کيس احساس ٿيئي ٿو تہ هن پنهنجي نياڻيءَ جو بوجھ تہ لاٿو پر اڄ دليپ جي وفات ٿي وڃڻ سان رچنا تي تہ پهاڙ جيڏو بوجھ اچي ويو آهي.
”رچنا جي ماءُ هر وقت چوندي هئي تہ مون تہ پنهنجي ٻارن جا گھر آباد ڪري ڇڏيا آهن مان تہ اصل وِهاڻو سيرانديءَ ڪري آرامي آهيان، مون تہ پنهنجي ٻارن جي تانگھ لاٿي آهي“. رچنا جي ماءُ صحيح فرمايو تہ مان پنهنجي ٻارن جي تانگھ لاٿي آهي. مون پنهنجون جوابداريون پوريون ڪيون آهن. ”پر رچنا کي تہ پنهنجي جوابداري اڃا نباهڻي آهي. رچنا جي ناٽڪ جي شروعات تہ اڃا هاڻي ٿي آهي“. (سرتيون، جولاءِ-ڊسمبر-1991ع، صه-11).
وينا شرنگيءَ جي فن ۾ سنڌي ٻوليءَ جو استعمال سهڻائيءَ سان موجود آهي، هيٺ سندس ڪتاب ”تون ڇپر تون ڇانءَ“ جو جائزو ڏجي ٿو.
هن ڪتاب ”تون ڇپر تون ڇانءَ“ جو عنوان شاھ لطيف جي سُر ڏهر جي هيٺين بيت مان ورتل آهي.
جيڏو تنهنجو نانءُ، ٻاجھ بہ اوڏيائي مڱان،
رِءَ ٿنڀين، رِءَ ٿوڻين، تون ڇپـر تـون ڇـانءَ،
ڪُڄاڙو ڪهانءَ؟ توکي مـعـلـوم سـڀ ڪـا.
(8-2 سرُ ڏهر)
”تون ڇپر تون ڇانءَ“ ۾ آيل ٽيويهن مضمونن ۾ گھڻي ڀاڱي سوانحي مضمون آهن. جن ۾ امر شهيد ڪنور، سنت سائين چانڊورام، ماهري ديوي، تيرت بسنت، دلگير، گوبند مالهي، اُتم، پريم اڀيچنداڻي، ڊاڪٽر موتي لالَّ جوتواڻي، گورڌن ڀارتي، ڊاڪٽر نارائڻ ڀارتي، پارو چاولا، ٺاڪر چاولا، ڊاڪٽر سليمان شيخ، ڪملا ڪيسواڻي ۽ ٻين جي ڪيل پورهئي کي مڃتا ڏيڻ لاءِ وينا شرنگيءَ جيڪي مضمون ۽ مقالا لکيا يا مختلف گڏجاڻين ۾ پڙهيا، سي هن ڪتاب ۾ سهيڙي پيش ڪيا ويا آهن. انهيءَ کان سواءِ ٻين مضمونن ۾ ڪرشن جي پوتر ڀومي، شاھ جون سورميون، بزرگ رحمت يا زحمت ۽ سندس سفرنامي ”وايون وڻجارن جون“ تي امين لاکي جو تبصرو پڻ هن ڪتاب ۾ شامل آهي.
وينا نثرنگار تہ آهي ئي آهي پر کيس شاعريءَ سان پڻ سٺو شغف آهي، شاھ صاحب جي تہ اصل شيدائڻ آهي. هن پنهنجي ڪيترن ڪتابن جا عنوان شاھ جي رسالي مان چونڊيا آهن جيئن، ”پاڻ سڃاڻج سپرين“، ”پکا ۽ پنهوار ڏٺي مون ڏينهن ٿيا“، ”ڪيئن وساريان ويڙهيچن“، ”سارنگ سار لهيج“، ”وايون وڻجارن جون“ ۽ ”تون ڇپر تون ڇانءَ“ آهن. هن ڪتاب ۾ آيل مضمونن مان پڻ ڪيترن جا عنوان شاھ جي بيتن مان ورتل آهن جيئن، ”مون سي ڏٺا ماءِ“، ”سڄڻ سفر هليا“، ”ڪاپائتي سڀ ڪا“، ”جووهي سولهي“ هن سڄي ڪتاب ۾ انيڪ هنڌن تي شاھ صاحب جي بيتن جو ڪتب موقعائتو ۽ ملهائتو آندل آهي. جنهن مان سندس لطيف شناسيءَ جي خوبيءَ کي داد ڏيڻو پوي ٿو. ان کانسواءِ هن ڪتاب جي مضمونن ۾ ڪيترن هنڌن تي ٻين شاعرن جو ڪلام پڻ مثال طور ڏنل آهي. جن ۾ تلسيداس، سچل، سامي، ڪوي پهلاج، شيخ اياز، دلگير، بيوس، استاد بخاري ۽ ٻيا آهن. خاص طور وينا پنهنجي شعر جا پڻ سٺا نمونا شامل ڪيا آهن. ڪتاب مان ڪجھ حوالا هيٺ پيش ڪجن ٿا، تہ جيئن پڙهندڙن کي ليکڪا جي مضمونن جو مدعا معلوم ٿيئي. سنڌي ادبي سنگت جي پهرين سيڪريٽري ۽ سنڌ ۾ ترقي پسند ادب جو پايو وجهندڙ مشهور ناول نگار گوبند مالهيءَ جي باري ۾ لکيو اٿائين تہ،
”مالهيءَ جي سڀ کان وڏي خوشقسمتي، ڪاميابي ۽ حاصلات منهنجي نظر ۾ سنڌ جو دورو هيو. جيڪو هر ڪنهن کي نصيب نٿو ٿي سگهي. پنهنجي جھونن ساٿين سان ملاقات، درگاهن جي زيارت، علمي ادبي بئٺڪن ۾ شرڪت، پنهنجي ڳوٺ جو درشن، اهو موقعو کين سچل ڪانگريس دوران نصيب ٿيو. سندس چهري ۾ اکين جي چمڪ جي مان چشم ديد گواھ رهيس“. (...70)
دادا اي جي اتم جي باري ۾ لکيو اٿس تہ،
”سنڌي ٻولي ۽ ساهت زندگي ۽ موت جي ڪشمڪش ۾ آهي. ڪيترن اڳڪٿي ڪئي تہ ڏهن سالن ۾ ٻولي مري ويندي، پر اُها ختم نہ ٿي آهي مان آشاوادي آهيان ٻولي ختم ٿيڻ جي ناهي. هي ويچار بزرگ ليکڪ، ڪالم نگار، دادا اي.جي اُتم پنهنجي ريڊيو ملاقات دوران ظاهر ڪيا هئا. داد اُتم جي جاءِ تي اگر ڪو ٻيو هجي ها تہ موجودہ دور جي ناسازگار حالتن کي ڏسي آشاوادي لفظ بدران نراشاوادي رُخ اختيار ڪري ها“. (صہ76).
اخلاقي قدرن جي باري ۾ شاھ جي سورمين جي مضمون ۾ لکي ٿي تہ،
”اڄ جنهن کي جتي موقعو مليو اُتي اک اڙائين، دل تريءَ تي کنيو پيا گھمن، جنهن جو نتيجو، ٺونٺ لڳي ساهيڙي ڀڳي. پرديسي پريتم سان ڇو پريت جو پيچ پاتم لاءِ سرُ سسئي ۾ فرمايو آهي.
ديسي سيڻ ڪجن، پرديسي ڪهڙا پرين
اسان کي مٽي مائٽي رشتو سوچي سمجھي ڪرڻ گھرجي، بُڻ بنياد ڄاتل سڃاتل سان ڏسي ڪري ئي سنڱ ڳنڍجي، ان طرف واضح اشارو آهي. اڄ جي سماج ۾ زندگيءَ جا اٽوٽ ٻنڌن ڇو ٿا ٽٽن؟ هر ڪو ٻاهرين ڏيک ويک تي هرکي ٿو. متان موقعو هٿان کسڪي وڃي جلدي ڪري ٽپو ڏيون، ٻاهرين چمق دمق جي حوالي سان شاھ جي سورميءَ ليلا جي هار تي هر کجڻ واري ڳالھ اسان جي اڳيان آهي. غلطي ڪري سينو ساهڻ بدران نوڙت ۽ نياز سان محبوب کي پائي سگهجي ٿو“. (صہ158)
وينا شرنگيءَ جي سوانحي مضمونن ۾ ڄڻ انهيءَ شخصيت جي سڄيءَ حياتيءَ جو خاڪو موجود آهي. هوءَ ٿوري ۾ گھڻو چوڻ جي قائل ڏسڻ ۾ اچي ٿي. هن وٽ اصطلاحن، پهاڪن ۽ چوڻين جو چڱو استعمال آهي. جيئن، ”ٻاهران چکي مکي، اندر بڙبڙ دکي“، ”لڏ بہ ڏي تہ لڏاڻي بہ“، ”جيئري نہ سٺوَ مئي دٻ دٻ ڪري پٽيو“، ”پنج ئي آڱريون برابر نہ آهن“، ”مهر جا مينهن وسڻ“، ”اک اڙائڻ“، ”پريت جو پيچ پائڻ“، ”سينو ساهڻ“، ”هٿان کسڪي وڃڻ“، ”پاتال ۾ پيهي وڃڻ“، ”ڏونگر ڏورڻ“ ۽ ٻيا آهن.
هيءُ ڪتاب نثر جي اهم صنف مضمون نويسيءَ متعلق آهي ۽ مضمونن جي اهم خوبي، سونهن ۽ سوڀيا، موقعاتن شعرن، پهاڪن، چوڻين، قولن ۽ حرف تجنيس جي سينگاريل جملن سان موضوع کي مڃائڻ ۾ آهي. سو وينا پڻ هن ڪتاب ۾ ڪيترن هنڌن تي اهڙن اصطلاحن جو خوبيءَ سان استعمال ڪيو آهي. باقي اڄڪلھ هند ۾ ڇپيل اڪثر ڪتابن ۾ پروف جون ڪجھ غلطيون ضرور ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. جنهن مان ايئن سمجھڻ ۾ اچي ٿو تہ يا تہ ڪمپوزنگ ڌيان سان نہ ٿي ڪيل هجي يا پروف خبرداريءَ سان چڪاسيل نہ آهن.
ڪجھ معمولي ڪمين جي هوندي بہ وينا شرنگيءَ جو هيءُ مضمون نويسيءَ جو 190 صفحن جو ڪتاب نثر ۾ اهميت جوڳو آهي. خاص طور سوانح جي مد ۾ لکيل هي ادبي مضمون، سنڌي ادبي تاريخ جو اهم حصو شمار ٿيندا.
وينا شرنگي سنڌي، اردو، انگريزي ۽ هنديءَ ۾ لکيو هن گھڻو لکندڙ ۽ گھڻو پڙهجندڙ ليکڪا جون ڪهاڻيون سنڌي سماج جي مختلف مسئلن جي نشاندهي ڪن ٿيون. سندس فن سنڌي ادب ۾ جوڳي جاءِ والاري ٿو.