الطاف شيخ جون لکڻيون ....
کبیرا بچارہ کہاں جائے، دونوں کٹھن ہیں کام!!!
اِها سنڌي ادب جي بدنصيبي چئجي، يا ان کي اسان جي ڪوتاهي ڪوٺجي جو برصغير جي مذهبي بنياد تي ورهاڱي بعد، سنڌي ادب جو حقيقي حسن ’هندو جاتي‘ هتان هلي وئي. ان بعد سنڌي ادب جي ميدان ۾، هڪڙي مخصوص لابيءَ اهڙن اديبن ۽ دانشورن کي، مهان اديب، داناءُ، دانشور، مڃيل، ڏاهو، جهڙا لافاني لقب ڏنا، جن آڪاش جي وسعتن کان به وڏي ادبي ميدان ۾، پنهنجي علمي، ادبي صلاحيتن تحت، سڄي عمر ۾، اهڙيون سورانهن سٽون به نه لکيون جن کي پڙهي ڳڙهي نوجوانن جي دل ۽ دماغ جي وچ ۾، شعور جو شعلو ڀڙڪايو هجي، جن من ۾ مانڊاڻ مچائي هجي، جن ۾ ڄاڻ جي کاڻ هجي. انهن مهان اديبن، دانشورن، مڃيل ڏاهن سڄي ڄمار ٻين جي عقل جو نقل (ترجما) ڪندي گذاري. هر اقتداري ڌر، پوءِ اها جمهوريت پسند هجي يا آمريت پسند، ان جي سڄو ڏينهن رات ساراهه ۽ واکاڻ ڪندي گذاري ــــ ۽ ڪرسيون ـــ وزارتون ورتيون. هڪ مڃيل ڏاهي دانشور وارو لقب رکندڙ اديب، هڪ فنڪشن ۾، اسٽيبلشمينٽ جي ويجھو سمجھيو ويندڙ جي خاندان متعلق تقرير ۾ فرمايو ته: “سنڌ جو اصل نسل، قديم قبيلو سوڍا (ٺڪر) آهي”. ٻي ڏينهن اخبار ۾ مون تاريخي حوالن سان جواب موڪليو ته سنڌ جو اصل قبيلو سوڍا نه، پر ڪولهي، ڀيل آهن .... جن ڀيلن کي لطيف سرڪار ’ٿوري‘ سڏيو آهي .... لنگهائج لطيف چئي، ٿرن جا “ٿوري”.
سڄو بيت آهي:
سوين هلن ساٿ ۾ ڪمي ۽ ڪوري،
آئون پڻ آهيان ان ۾ لنگهي ۽ لوري،
لنگهائج لطيف چئي، ٿرن جا ٿوري
آهيان اجَوري، تنهنجي جھَوري جبل جھاڳيان
“لطيف”
منهنجي تنقيدي خط جي ٻي ڏينهن، ان دانشور مونکي فون ڪري چيو ته: “ڄام صاحب! تو هڪڙي گهٽ ذات قبيلي کي سنڌ جو قديم قبيلو ڪوٺيو آهي ۽ مون هڪ مٿانهين قبيلي کي سنڌ جو قديم قبيلو ڪوٺيو آهي. هاڻي ڏسون ته ڪنهن کي ٿو نفعو نصيب ٿئي؟ ۽ واقعي اڳتي هلي، ان حقيقت جي حسن جي ابتڙ عمل ڪندڙ اديب کي، آمر پرويز مشرف جي نگران سرڪار ۾، وزارت ملي ۽ مان اڄ تائين پرائمري اسڪول جو ماستر آهيان. هِتي هڪ حيرت انگيز ڳالهه جو ذڪر ڪندو هلان ته: “دنيا جي حقيقي عظيم عالمن، اديبن، دانشورن هميشه علمي، ادبي ميدان ۾، اسرندڙ ـــ نسرندڙ نوجوان عالمن، اديبن دانشورن، ۽ ڏاتِ ڌڻين جي هر حوالي سان حوصلا افزائي ڪندي، دلي عزتون، محبتون ڏئي، اڳتي آڻڻ جي قربائيتي ڪوشش ڪئي آهي. جڏهن ته اسان جي هٿرادو گهڙيل عالمن، مهان اديبن، مڃيل ڏاهن دانشورن، ادب جي ميدان ۾ اسرندڙ، نسرندڙ اديبن ـــ دانشورن، جي حوصلا افزائي ته پري رهي، پر ڪڏهن الفت ڀرئي اک کڻي ڏسڻ پنهنجي شان جي گهٽتائي سمجهيو آهي ـــ ۽ انهن اهڙن ئي اديبن، عالمن، دانشورن، ڏات ڌڻين کي اڳتي آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي جيڪي سنڌي ٻولي جا تلفظ به درست نموني اچاري نه ٿا سگهن .... جن کي لطيف سائين جي آيت جي هڪ سٽ صحيح طريقي سان پڙهڻ نه ٿي اچي.
وقت جي ڪنهن مڃيل عالم، دانشور جو چوڻ آهي ته: “جنهن عالم اديب، دانشور جي تحرير، تخليق ۾، سچائي جي سونهن جو سوجھرو، حقيقت جو حسن، ڪو پيار ڀريو پيغام، ڪا نيهان نصيب اسرندڙ، نسرندڙ اديب، دانشور لاءِ االفت ۽ منان محبت ناهي، اهو بيوقوفن جو بادشاهه ته ٿي ٿو سگهي پر ساڃاهه وند قوم جو غير تسليم شده سفير نه. مٿين عالم جي چوڻي تي، سائين الطاف شيخ ئي پورو لهي ٿو جنهن جي هر تحرير، تخليق ۾، سچائي جي سونهن جو سوجھرو، حقيقت جو حسن، ڪو پيار ڀريو پيغام، نينهن نصيحت، اسرندڙ، نسرندڙ اديبن ـــ دانشورن لاءِ منان محبت، الفت ۽ پيار، ستارن جي رم جھم جيئان جرڪندي مهڪندي نظر ايندو.
14 نومبر 1944ع جي پاڪ گهڙي ۾، هالا جي حسين ۽ سونهن سڳنڌ ڀري سر زمين تي، چاچا گل محمد شيخ جي اجري اڱڻ تي اک کوليندڙ، سائين الطاف شيخ لاءِ، مخدوم سرور جي روح، نه هالا جي اديبن، دانشورن، سجاده نشينن ۽ صالح سياست دانن سوچيو به هو ته هي گل، اڳتي هلي نه رڳو پنهنجي پيشي ۾ پاڻ مڃائيندو ، پر ادب جي آڪاش جي وسعت کان به وڏي ميدان ۾، عزت، محبت ۽ عظمت جو مٿانهون مقام ماڻيندو ۽ سڀن ۾ سَرسُ ثابت ٿيندو. سائين الطاف شيخ، هالا جي گهٽين ۾، بانبڙاٽيون پائيندي، ٻاتا ٻول ٻوليندي شروعاتي تعليم حاصل ڪئي ـــ اڳتي اعليٰ تعليم حاصل ڪري PNSC (پاڪستان نئشنل شپنگ ڪارپوريشن) ۾، ان وقت بحري جهاز هلائڻ جي نوڪري شروع ڪئي، جڏهن ٻهراڙي جا اسين سنڌي ماڻهو هوائي جهاز جو آواز ٻڌي ماني اڌ ۾ ڇڏي جهاز ڏسڻ لاءِ ٻاهر نڪري آياسين ٿي. ڪاٺ جي ٻيڙي ڏسڻ لاءِ ميل پنڌ ڪري درياهه ڪناري تي پهتاسين ٿي.
جيئن، مرشد لطيف، صديون گذرڻ باوجود اڄ به اسان وٽ عزت ۽ محبت جي نگاهه سان ڏٺو سڃاتو وڃي ٿو. اهو سڀ ان ڪري جو هُنَ، قديم سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ جو سفر ڪري، مشاهدو ڪري، قديم سنڌ جي مختلف حسن جي ٻولي، ادب، ثقافت، ڪلچر، تاريخي ڪردارن، ۽ ريتن رسمن بابت ڄاڻ جي کاڻ ڏني. قديم سنڌ جي مختلف حصن جي ترقي ۽ واڌاري سڌاري جا سبب سمجھايا، ٻڌايا، جيئن مثال طور.
نڪا جھل، نه پل ــ نه ڪو رائير ڏيهه ۾
آڻيو وجھن آهورين ـــ روڙيو رَتا گل
مارو پاڻ املهه مليرونِ مَرڪڻو
يعني ملير واري حصي جي ترقي، سڌاري، واڌاري جو سبب هر ڪنهن کي آزادي آهي ــ اُتي ڪو به حاڪم ناهي ۽ نه ئي ڍل، آجيانو يا ڪو ٻيو ٽئڪس ورتو ٿو وڃي. جيئن لطيف پنهنجي انهن عظيم عملن ڪري ـــ صدين تائين پنهنجي سونهن سلامت رکي. ائين ئي سائين الطاف شيخ PNSC ۾ نوڪري دوران، سڄي دنيا جو سفر ڪيو، ۽ مختلف قومن، ملڪن جي ادب، ٻولي، ثقافت، ڪلچر عظيم ڪردارن ۽ ريتن رسمن متعلق اسانکي ڄاڻ جي کاڻ ڏني ۽ انهن قومن، ملڪن جي ترقي، واڌاري سڌاري جا سبب ٻڌايا، سمجھايا. سائين الطاف شيخ جنهن کي خدا وڏي حياتي ڏي، پنهنجي ان عظيم عمل، قربائيتي ڪردار، ۽ محبوب مقصد ۽ مشاهدي ڪري، صدين تائين عزت ۽ محبت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو.
هونئن ته ادب جي محبوب ميدان ۾، مختلف ادبي صنفن ۾ مختلف اديبن، دانشورن پنهنجي حقيقي علمي، ادبي صلاحيتن تحت، پاڻ کي موتي داڻو ثابت ڪري ڏيکاريو آهي. ادب جي سونهن ڀري صنف ’سفرنامي‘ ۾ پڻ، مختلف اديبن ۽ دانشورن ڏيهي ۽ پرڏيهي سفرناما لکيا پر سائين الطاف شيخ جيڪي سفرناما لکيا، انهن ۾ ممتا جهڙي مٺڙي ٻولي ۽ لولي، سلڇڻپ، سٻاجھپ، محبت ۽ جيڪي لافاني لفظ استعمال ڪيا سي هر پڙهندڙ جي دل، روح ۽ دماغ ۾ وڏ ڦڙو ٿي وسن ٿا. انهن سمورن سفرنامن ۾، ڪنوار کي لڳل پيٺي جهڙي سرهاڻ، محبت جون ڇوليون، بي پناهه پيار، قربائيتيون ڪهڪشائون، ستارن جو جرڪڻ سهڪڻ، چنڊ جي چاهتي چانڊوڪي ـــ وٿاڻ ڏانهن ورندڙ مال جي چڙن جي چونگار، ۽ انهن مان ايندڙ ساز آواز ۽ مڌر موسيقي، حقيقت جو حسن، سچائي جي سونهن، سوجھرو، موتين جي مالها، ۽ سچن حسين هيرن سان ڀريل ڄاڻ جي خوبصورت کاڻ آهي. هي انسان سنڌ جو سانورو، بانورو ۽ هاٺيڻين طبيعت وارو محبوب، مانائيتو ماڻهو ـــ سائين الطاف شيخ، جنهن تي خالق ڪائنات خصوصي ڪرم نوازيون ڪندي ڪيترين خوبين ۽ خاصيتن سان سنواريو، سينگاريو آهي. سنڌ ۽ سنڌي قوم سان عشق جي حد تائين محبت ڪرڻ، لالچ، لوڀ، مفاد ۽ مطلب پرستي جي پاڇي کان پري رهڻ. سچ چوڻ، سچ ٻڌڻ ۽ سچن، صالحين جي صحبت، محبت ۾ رهڻ، ڏيهه، پرڏيهه ۾، سونهن جو سوداگر بڻجي، ڀٽڪڻ، رلڻ ۽ سونهن کي سجدا ڪرڻ ۽ باشعور، علم ۽ ادب دوست نوجوانن کي جيءَ ۾ جايون ڏيڻ، محبت ۽ پيار ڪرڻ .... هن جون خاص خوبيون ۽ خاصيتون آهن. آخر ۾ ايترو ته، سائين الطاف شيخ، پنهنجي پوري تاريخ ۾ هر ميدان ۾، پنهنجن علمي، ادبي سونهن ڀريل صالحيتن سان پاڻ مڃايو آهي. هُنَ ڪڏهن به، ڪنهن جي خوشامندي، چاپلوسي، منافقي يا ڪوڙي واکاڻ، ساراهه ڪري، ڪرسي يا مفاد نه ماڻيو آهي .... حالانڪه سائين الطاف شيخ کي پنهنجي سونهن سچائي، ايمانداري ۽ بلند اخلاق جي ڪري سائين مظفر حسين شاهه، لياقت جتوئي ۽ ارباب غلام رحيم جهڙن سندس ڪاليجي ساٿين ۽ دوستن، سنڌي ٽيڪسٽ بڪ بورڊ، سنڌي لينگئيج اٿارٽي ۽ سنڌي ادبي بورڊ جي وڏن عهدن لاءِ ڪئين ڀيرا پيشڪش ڪئي. پر پاڻ هميشه اِهو چئي انڪار ڪيو ته مون جهاز هلايا آهن آئون اهڙن ڪمن لاءِ ئي صحيح آهيان جن جو واسطو جهازن سان هجي. نوڪري جي لالچ ۾ قومي ادارن جي ستيا ناس نه ڪجي. هر ڪم جي هڪ عمر هوندي آهي. ملائيشيا، آسٽريليا، نيوزيلئنڊ ۽ انهن پاسن جي ٻين ملڪن وانگر _ جتي رٽائرمينٽ جي عمر 55 کان 57 سال آهي، اسان جي ملڪ ۾ به هرهڪ کي اڃان به جلد سرڪاري نوڪرين جي پچر ڇڏي رٽائرڊ ٿي وڃڻ کپي.
ڄام اقبال انڙ (عمر ڪوٽ)