سنڌ جي ٿر کان وچ ايشيا جي آمو دريا تائين (II)
“آلفرس اءهل خوارزم....... ڪانو غصناءِ من دوحة”
(خوارزم جا ماڻهو پرشن (ايران) وڻ جي هِڪَ شاخَ آهن)
فارسي ادبَ خوارزم ۽ ان جي شهر جي نالن سان ڀريو پيو آهي. روميءَ پڻ “بخارا” ۽ “ديهه خُدا” جو ذڪر ڪيو آهي خاقاني شيرواني جو شعر آهي:
عالم جانها بر او هست مقرر چنانڪ
دولت خوارزم شاهه داد جهان را قرار
(دلين جي دنيا هن جي حڪم هيٺ ائين آهي جيئن خوارزم شاهن دنيا ۾ قرار آندو آهي)
شيخ سعدي جو شعر آهي:
يڪي پر طمع پيش خوارزم شاهه
شنيدم ڪهه شد بامدادي پگاهه
(هڪ هٻڇي همراهه خوارزم شاهه ڏي ويو هڪ صبح جو سوير، اهو ڪجهه آ مون ٻُڌو)
خوارزم صوبي جو دارالخلافه گرگانج رهيو جيڪو Konye Urgench به سڏيو وڃي ٿو جيڪو فارسي زبانَ ۾ “ڪهنه گرگانج” سڏجي ٿو.
مشهور عرب جاگرافر ياقوت المحوي (1179-1229) 1219 ۾ خوارزم ۽ ان جي گادي جو هنڌ گرگانج گهمڻ لاءِ ويو. هن گرگانج بعد لکيو ته “مون گرگانج جهڙو سهڻو ۽ امير شهر ڪٿي به نه ڏٺو.” بهرحال لڳاتار حملن هن شهر کي ڊاهي رکيو خاص ڪري منگولن اَمُو درياهه جي ڊئم ڀَڃي هن شهر کي ٻوڙائي ڇڏيو. ياقوت الحموي لکي ٿو ته منگول فوج جي هِڪَ هِڪَ سپاهيءَ گرگانج جي چئن ماڻهن کي ماريو. جيڪي ڪجهه مرڻ کان بچيا ۽ هو فقط زخمي ٿيا انهن مان هڪ نجم الدين ڪبرا ٻڌائي ٿو ته گرگانج شهر جا اٽڪل اسي هزار ماڻهو قتل ڪيا ويا. هيٺيون فارسي شعر ان قتل عام جي عڪاسي ڪري ٿو.
آخر اي خاڪ خراسان داد يز دانت نجات
از بلاي غيرت خاڪ ره گرگانج وڪات
(او خراسان جي ڌرتي! الله توکي حفاظت ۾ رکيو آ، ان مصيبت کان جيڪو گرگانج ۽ ڪات کي ڀوڳڻو پيو.)
بهرحال بخارا ۽ سمر قند شهرن جي سونهن ۽ هاڪَ جو احوال فارسي ادب ۾ جام آهي. منهنجي خيالَ ۾ حافظ جو هي شعر انهن شهرن جي شانَ ۽ مانَ جي عڪاسي ٿو ڪري:
اگر آن ترڪ شيرازي بهه دست آرد دل مارا
بهه خال هندو يش بخشم سمر قند و بخارا
(جيڪڏهن اهو شيرازي ترڪ ڇورو منهنجي دل جيتي، ته آئون هن جي ڳل جي تِرَ جي بدلي کيس هيرن جهڙا شهر سمر قند ۽ بخارا ڏئي ڇڏيان)
ڳالهه ٿا ڪن (جنهن جو احوال آئون پنهنجي ايران جي سفرنامي ايران ڏي اڏام/ايران ڪي دن ۾ به ڪري چڪو آهيان) ته حافظ جو اهو شعر ٻڌي ان وقت جي حاڪم تيمور لنگ کي باهه وٺي وئي ۽ حافظ کي ڪورٽ ۾ گهرائي دٻ پٽي ته تون آهين اهو، جيڪو ٻئي جي مالَ تي سخاوت هلائيندو وتين. سمرقند ۽ بخارا جهڙا عَظيم شهرَ جيڪي مون خبر ناهي ڪيئن حاصل ڪيا آهن سي تون پنهنجي يارَ جي تِرَ جي بدلي ڏيڻ جا اعلان ڪندو وتين؟” حافظ جواب ۾ چيو: “سرڪار! سخاوت جي ڪمن ڪري ئي ته منهنجا هي فقيراڻا حال وڃي ٿيا آهن ۽ هاڻ پنهنجي گهر ۾ ڪجهه نه رهيو اٿم ته تنهنجي مالَ غنيمت تي خيرات ڪندو وتان.”
چون ٿا ته تيمور لنگ اهو جواب ٻڌي ايڏو خوش ٿيو جو حافظ کي انعام اڪرام ڏئي روانو ڪيو.
شروع ۾ خوارزم علائقي جي جاگرافيائي بيهڪ بابت لکيو اٿم ته اهو آمو دريا ندي جي ڊيلٽا وٽ آهي جيئن سنڌ جو لاڙ وارو علائقو سنڌو ندي جي ڊيلٽا وٽ آهي. لڳي ٿو ته اڙدو ۽ سنڌي جو لفظ درياهه فارسي يا ترڪ زبانَ جو آهي جو ايراني توڙي ازبڪ ۽ ترڪ هن نديءَ کي “آمو دريا” ندي سڏين ٿا جيتوڻيڪ افغانستان ۾ هن نديءَ کي پشتو زبانَ ۾ “آمو سنڌ” Da Amu Sind سڏين ٿا. آمو ندي وچ ايشيا جي وڏي اهم ندي آهي جيڪا وخش ۽ پنج ندين جي ميلاپَ سان ٺهي ٿي.
شروعات ۾ اهو به لکي آيو آهيان ته هن علائقي خوارزم جي مختلف طرفن کان ارل سمنڊ، قزلڪم ۽ قاراقم رڻ پٽ ۽ استرت پليٽو آهن. ارل سمنڊ (Aral Sea) جنهن کي فارسي ۾ دريائي خوارزم سڏين ٿا هڪ ڍنڍ نما سمنڊ آهي. ترڪ زبانَ ۾ ارل جي معنيٰ ٻيٽ آهي. ارل سمنڊ معنيٰ ٻيٽن جو سمنڊ. هن سمنڊ ۾ 1534 ٻيٽ اچي ويا ٿي.
قزل ڪم دنيا جو سورهون نمبر وڏو رڻ پٽ آهي. ترڪي زبان جي فئملي جي سڀني زبانن ۾ قزل ڪم (Kyzul Kum) جي معنيٰ ڳاڙهي ريتي آهي. هي رڻ پٽ آمو دريا ۽ سر (Syr) درياهن جي وچ ۾ آهي ۽ اهو ٽن ملڪن ۾ اچي وڃي ٿو: قازخستان، ازبسڪتان ۽ ڪجهه حصو ترڪمنستان ۾ به اچي ٿو.
قاراقم رڻ پٽ جنهن جي ترڪي زبان ۾ معنيٰ ڪاري ريتي آهي، وچ ايشيا جي هاڻوڪي ملڪ ترڪمنستان جي 70 سيڪڙو ايراضي والاري ٿي. هتي مينهن تمام گهٽ وسي ٿو ۽ آدمشماري اسان جي ٿر واري علائقي کان به گهٽ آهي.
اسلامي دنيا جي مشهور بايوگرافر ۽ جاگرافر ياقوت الحموي (1179-1229) مطابق هن علائقي جو نالو خوارزم ٻن لفظن جو جوڙ آهي: خوار+ رزم جيڪو رڌل مڇي جي گهڻائي ڏي اشارو آهي جيڪا هِتي جي ماڻهن جو عام کاڌو آهي. بوس ورٿ (C.E Bosworth) نالي هڪ انگريز خوارزم لاءِ لکيو آهي ته خور معنيٰ سج ۽ زم معنيٰ ڌرتي يعني اها ڌرتي جِتان سج اڀري ٿو. پر مون سان گڏ سئيڊن جي يونيورسٽي ۾ پڙهندڙ خوارزمي ايراني چوندو هو ته اهو لفظ خار (هيٺاهين) زم (ڌرتي) جو جوڙ آهي. يعني هيٺاهين ڌرتي ۽ ان ۾ به ڪو شڪ ناهي ته سڄي وچ ايشيا ۾ ڪئپسين سمنڊ کان علاوه خوارزم وارو علائقو تمام هيٺاهون آهي. بهرحال هن علائقي دنيا جا ڪيترائي قابل ماڻهو پيدا ڪيا. البيروني کان علاوه ٻه ٽي ٻيا به نالا کڻندس جن کان ضرور توهان به واقف هجو:
• نجم الدين ڪبرا ـــ صوفي، فقير منش.
• طورا بيگ خانم ـــ ڪتلوگ تيمور جي زالَ
• محمد ابن موسيٰ الخوارزمي ـــ زبردست حسابدان جنهن الگورٿم ايجاد ڪيو ۽ کيس ان نالي سان سڏيو به وڃي ٿو.
• محمد ابن احمد ـــ ڏهين صدي جو انسئڪلوپيڊسٽ جنهن مفتح ِ علوم ڪِتاب لکيو جنهن جو انگريزي ۾ ترجمي واري ڪِتاب جو نالو آهي: Key to the Sciences..
• قطب الزمان ـــ فيلسوف.
• ابوبڪر خوارزمي ـــ اسڪالر
• ابل غازي بهادر ـــ تاريخدان.
• شير محمد مونس ـــ شاعر تاريخدان...... وغيره.
پڙهندڙن جي دلچسپي لاءِ ڪجهه سِٽون مٿي بيان ڪيل محمد ابن موسيٰ خوارزمي بابت لکڻ ضرور ٿو سمجھان جيڪو لئٽن دنيا ۾ الگورتمي جي نالي سان ۽ اسپيني زبان ۾ گئارسمو ۽ پورچوگالي زبان ۾ الگئارسمو سڏيو وڃي ٿو جيئن ابو سينا مغربي دنيا ۾ اووسينا سڏيو وڃي ٿو. انگريزي لفظ آلجبرا به هن جي ڪري پيو جو هن Linear ۽ Quadratic Equations کي Solve ڪرڻ لاءِ جيڪو طريقو ڪڍيو ان کي عربي زِبانَ ۾ الجبر سڏجي ٿو. (Completion or, subtracting a number from both sides of equation)
هن جي ان طريقي (جبر) ايجاد ڪرڻ تان آلجبرا نالو مشهور ٿيو. هن طريقي کان مئٽرڪ جو هر هڪ شاگرد واقف هوندو. مثال طور a2=40a-4a2 جدول (equation) مان ڪاٽو (minus) نشاني ڪڍڻ لاءِ ٻنهي پاسن ۾ 4a2 جوڙ ڪبا ته ٿيندو.
5a2 = 40a
وغيره يا وري. x2+14 = x+5 جهڙي equation سوڙهو ڪري اسان x2+9=x لکي سگهون ٿا. ان طريقي کي عربي ۾ جبر سڏجي ٿو ۽ اهو طريقو محمد ابن موسيٰ خوارزمي جي ايجاد آهي جيڪو هن پنهنجي ڪِتاب “الڪِتاب المختصر في حساب الجبر و المقابلة” ۾ ڏنو آهي. هي ڪِتاب هن 50 سالن جي ڄمارَ ۾ 830 ۾ لکيو، جنهن لاءِ سندس همت افزائي ان وقت جي خليفي المامون ڪئي. ان بعد اهو ڪِتاب لئٽن زبانَ ۾ ترجمو ٿيو. هن عربي ڪِتابَ جي هِڪ ڪاپي آڪسفورڊ ۾ رکيل آهي جنهن جو انگريزي ترجمو 1831 ۾ روزن (F. Rosen) ڪيو. ان وقت جي لئٽن ڪِتابَ جي ڪاپي ڪئمبرج ۾ پڻ رکيل آهي.
محمد ابن موسيٰ خوارزمي علم فلڪيات (Astronomy) ۽ ٽرگناميٽري جو به ماهر هو جيڪا اسان وٽ خاص ڪري جهازراني ۾ رستو ڳولڻ ۽ جهاز جو مفاصلو طيءِ ڪرڻ جي حِسابَ ۾ ڪم اچي ٿي. مزيدار ڳالهه اها ته سندس علم فلڪيات ڪِتاب ۾ سنڌ جو به ذڪر آهي....... بلڪه ڪِتاب جو نالو ئي آهي: “زيج السنڌ هند” جنهن جو انگريزي ۾ ترجمو ٿيل ڪِتاب جو نالو آهي: The Astronomical Tables of Sindh & Hind هن ڪِتاب ۾ 37 کن بابَ ڏينهن (سج)، چنڊ ۽ پنج سيارن جي چرپر جي حِسابَ بابت آهن. (انهن ڏينهن ۾ فقط پنجن سيارن جي ڄاڻَ هئي. شروع واري عربي ڪِتابَ جي ڪاپي ڪٿي به موجود ناهي جيڪا 820 ۾ ڇپي. ان بعد اسپين جي هڪ مسلمان ماهر فلڪيات ابن احمد المرتيءَ اِنَ ڪِتابَ جو سن 1000 ۾ لئٽن ۾ ترجمو ڪيو جنهن جون چار ڪاپيون موجود آهن. جن مان هڪ لنڊن جي لئبرري ۾ ۽ باقي ٽي پئرس، مئڊرد ۽ آڪسفورڊ جي لئبررين ۾ آهن.
“زيج السنڌ هند” ڪِتابَ ۾ Cosine & Sine جا ٽرگناميٽرڪ فنڪشن جا ٽيبل به آهن. الگورزم ۽ الگورٿم لفظ سندن لئٽن نالي Algortimi تان ورتا ويا آهن ۽ اسپين ۽ پورچوگال ۾ سندس نالو گئارسمو جي معنيٰ انگ (Digit) آهي. 833ع ۾ سندس جاگرافي تي ڪِتاب “ڪِتاب صورة الارض” ڇپيو. پاڻ 780 ۾ خوارزم ۾ جنم ورتو هئائين ۽ 850 ۾ وفات ڪيائين.