ڪڇ ۽ گجرات جا به شاهه لطيف کي پنهنجو سمجهن ٿا
ستر ۽ اسي واري ڏهي ۾ به ڪڇ ۽ گجرات مان سنڌ جي سڳنڌ آئي ٿي. هڪ ته ورهاڱي بعد سنڌ مان لڏي ويل سنڌين جو وڏو تعداد ڪڇ ۽ گجرات ۾ Settle ٿيڻ ڪري اسان کي جتي ڪٿي سنڌي ڳالهائڻ وارا نظر ايندا هئا ۽ مڪاني ڪڇي، ميمڻ يا گجراتي ماڻهن جي زِبان به سنڌي سان ملڻ ڪري اسانکي پنهنجائي محسوس ٿيندي هئي.
هونءَ ڏٺو وڃي ته اسان جي والدين يا ڏاڏن پڙڏاڏن لاءِ ڪڇ ۽ گجرات جا شهر ويجھا هئا. ان ڪري تعليم لاءِ اسان جو والد پوني پڙهڻ ويو ته نانو (ناني جو ڀاءُ الهه ڏتو سومرو) جھونا ڳڙهه ويو. ڪڇ ۽ جھونا ڳڙهه جي شهر شهر، ڳوٺ ڳوٺ ۾ شاهه لطيف ڳايو ويو ٿي. اتي رهندڙ ڪيترن سنڌي هندن کان مونکي جيڪي ڪِتاب ملندا هئا انهن ۾ شاهه جي بيتن جا گهڻا هوندا هئا. هڪ مونکي ڪِتاب مليو جيڪو انڊيا ۾ ڇپيو هو، ان ۾ شاهه لطيف جي ڪجهه بيتن بابت لکيل هو ته اهي اسان تائين غلط پهتا آهن جيڪي شاهه لطيف هن ريت چيا آهن. انهن ۾ هڪ بيت جيڪو ستر واري ڏهي ۾ اسان به ڪيترن کان ٻڌو ته:
مُلان مرئي ماءُ، پتو ڦسئي پيٽ ۾
ڳوليندي الله، ٽٻيون هڻي ڌوڙ ۾
ان لاءِ پڻ ان ۾ تفصيلي لاجڪ ڏنو ويو هو ته شاهه لطيف ائين هرگز نه چيو هوندو ۽ پوءِ ان بيت جي صحيح صورت ڏني وئي هئي ته دراصل شاهه لطيف هيئن چيو هو. انهن ڏينهن ۾ مونکي لکڻ پڙهڻ جو ايڏو شوق نه هو ۽ ڪِتابن رکڻ جو ته اڄ به نه اٿم. مون ان قسمَ جي ڪِتابن جو سڄو ڪٻٽ سگا حوالي ڪري ڇڏيو ته ڪنهن اسڪول جي لئبرري کي ڏئي ڇڏين. هينئر منهنجي دل ڏاڍو چئي رهي آهي ته ان ڪتاب مان ڪجهه بيت هتي ڏجن.
بهرحال شاهه لطيف به ڪڇ ۽ گجرات کي پنهنجو ٿي سمجھيو تڏهن ته هن جي شاعري ۾ هِتي جي ماڳن، ماڻهن، شهرن وغيره جو ذڪر آهي. بقول ڊاڪٽر ڄيٺو لالواڻي جي، شاهه لطيف تي جيترو حق سنڌ جو آهي، اوتروئي حق ڪڇ ۽ گجرات جو به آهي. ڪڇ ۾ اندازي موجب هزار کن ڳوٺَ آهن، انهن مان هڪ به اهڙو ڳوٺ نه هوندو، جـِتي لطيف جا بيت/وايون نه ڳايون وينديون هجن. شاهه لطيف لس ٻيلي کان ٿيندو ڪڇ پهتو هو. ڪڇ جا جت، ڀٽ ڌَڻيءَ جا سچا شيدائي آهن. شاهه صاحب لاکي ڦُلاڻي ۽ جکري کي پنهنجي ڪلامَ ۾ درج ڪيو آهي. گڏوگڏ شاهه جي رسالي ۾ ڪڇ جون تاريخي ڪَٿائون (ڪهاڻيون) به آهن، ته وري ڪڇ جي مشهور تيرٿ ڌام، “نارايڻ سروور” ۽ “ڪوٽيشور” هنڌن جو ذڪر به آهي. شاهه صاحب کي هندو مسلمان لاءِ ڪو به ڀيد ڀاو ڪونه هو. ڪڇ جي لوڪ ڪهاڻين ۾ لاکي ۽ سندن لکي گهوڙيءَ جو ذڪر به ڪيو آهي:
لاکو لکيءَ تي چڙهيو، “لکي” لاکي هيٺ....... (سر ڏهر)
سنڌ جو سيلاني ڀِٽائي گهوٽ، ڪوٽيشور جي زيارت لاءِ پڻ ڪَهي ويو هو. اتي جوڳين ۽ ڀڀوتين جي حالت اهڙي ته وڻيس، جو چيائين:
اوڏو آهي الله، ڪوٽي سور جي ڪنڊ ۾
(سُر رامڪَلي)
ڪوٽيشور (يا ڪوٽي سور)، نکتراڻا، ڀُڄ، انجار ۽ ان جي اتر ۾ “ٻني” (جنهن کي ٻنئي به سڏجي ٿو ۽ جيڪو ايشيا جو وڏي ۾ وڏو چراگاهه وارو علائقو مڃيو وڃي ٿو ۽ جِتي 23 قسمن جو گاهه پيدا ٿئي ٿو)، لکپار، رام وادي، حاجي پور، ماندوي، راجڪوٽ، پُور بندر، جام نگر، ڪنڊلا، ڀاوَ نگر، ڀاڳنا ڳڙهه، ويراوال (جِتان سومناٿ مندر ڏي رستو وڃي ٿو)، جھونا ڳڙهه، ڪتيانا (جتي جا ڪراچي ۾ لڏي آيل مسلمان ڪتينا ميمڻ سڏجن ٿا)، اوکا (جتي جا ڪراچيءَ ۾ لڏي آيل اوکائي ميمڻ سڏجن ٿا) ۽ پالنپور وغيره ڪڇ ۽ گجرات جا ته شهر آهن جيڪي اڄ جي نوجوانن لاءِ ته کڻي نوان نالا هجن پر اسان جڏهن ننڍا هئاسين ته پنهنجن وڏن کان هر وقت ٻڌندا رهياسين ٿي جو انهن جو انهن شهرن ڏي وڃڻ ٿيندو هو. اڄ کان سؤ سال کن اڳ تائين جڏهن ڪار، هوائي جهازَ يا ريلَ جو سفر عام ماڻهو لاءِ ناممڪن هو ۽ جڏهن سواري جو سستو ۽ آسان ذريعو وهٽن (اٺ، گهوڙي، گڏهه) ذريعي يا پيادل پنڌ هو ته اسان جي گهڻي اچ وڃ مٿين شهرن ۽ ماڳن ڏي هئي.
ننڍي کنڊ جي ورهاڱي بعد ۽ ٻنهي ملڪن جي خراب تعلقات ڪري اسانجو هڪ ٻئي جي ملڪَ ۾ وڃڻ نٿو ٿئي .... ان ڪري جاگرافي کان اڻواقفڪارن کي شايد اها به خبر نه هجي ته ڪراچي کان جيترو لاهور پنڌ آهي ان کان گهٽ پنڌ تي ممبئي آهي ۽ حيدرآباد يا ميرپور خاص ته اڃان به ويجھي آهي. ڪراچي کان ممبئي باءِ ايئر ايترو ئي فاصلو آهي جيترو ڪراچي کان فيصل آباد. جيترو پنڌ ڪراچي کان حيدرآباد آهي اوترو گجرات جي مـشهور شهر راجڪوٽ کان اسان واري يعني سنڌ صوبي جي حيدرآباد تائين آهي. ڏٺو وڃي ته ڪراچي کان ڏيپلو يا راحمڪي جيترو پنڌ آهي ان کان گهڻو گهڻو گهٽ فاصلو گجرات جي شهر ڀُڄ (Bhoj) کان ڏيپلي تائين آهي. ان کان علاوه ڪڇ يا گجرات ۾ ڳالهايون ويندڙ زبانون توڙي رسمون رواج ۽ تهذيب تمدن سنڌ سان گهڻو ملن ٿيون. ان ڪري پاڪستان ٿيڻ کان اڳ سنڌ جا ماڻهو لاهور، سرگوڌا، پشاور، جھلم وغيره وڃڻ بدران هيٺ ڏکڻ ڏي ڪڇ ۽ گجرات جي شهرن ڏي ويا ٿي. ظاهر آهي شاهه لطيف جو به هنن پٽن ڏي خشڪي رستي ته وڃڻ ٿيو پر سندس سامونڊي ڄاڻَ مان لڳي ٿو ته هن جو By Sea به اوڏانهن وڃڻ ٿيو هوندو. بهرحال شاهه سائين پنهنجن بيتن ۾ نه رڳو گجرات جي بندرگاهن ۽ شهرن جي ڳالهه ڪئي آهي پر عدن، سريلنڪا ۽ جاوا (انڊونيشيا) جي پڻ ڪئي آهي:
موٽِي مانڊاڻِ جي، واري ڪَيائين وارَ:
وِڄُون وَسَڻ آئيُون، چَؤڏِس ۽ چَوڌار،
ڪي اُٿِي ويئيُون اِستَنبول ڏي، ڪي مِڙِيُون مَغرَب پارَ؛
ڪي چِمِڪَن چينَ تي، ڪي لَهَنِ سَمَرِقَنديُن سارَ؛
ڪي رَمِي ويئيُون رومَ تي، ڪي ڪابُلَ، ڪي قَنڌار؛
ڪي دَهِليءَ، ڪي دَکَنِ، ڪي گُڙَن مَٿي گِرنارَ؛
ڪَنهِين جُنبِي جيسَلمِيرَ تان، ڏنا بيڪانِير بَڪارَ؛
ڪَنهِين ڀُڄُ ڀِڄائيو، ڪَنهين ڍَٽَ مَٿي ڍارَ؛
ڪَنهيِن اَچي اَمرَ ڪوٽَ تان، وَسايا وَلهارَ؛
سائينِم! سدائين ڪَرِين، مَٿي سِنڌُ سُڪارَ؛
دوست! مِٺا دِلدارَ، عالَمُ سَڀِ آبادِ ڪَرين.