پيش لفظ
ڪليم لاشاري
افساني کي ننڍي ڪهاڻي يا short story سڏيو وڃي ٿو.علم وادب جي دنيا ۾ان جي اها ئي سڃاڻپ آهي. ننڍي ڪهاڻي نالي پوڻ سان کيس ڪو فائدو پهچي يا نه پر هڪ نقصان ضرور پهتو آهي.گھڻا ماڻهو ننڍي ڪهاڻي سمجھي ان صنف جي حيثيت کي پڻ گھٽ وقت ڏيڻ جا روادار ٿيا آهن. ناول بيشڪ ادب جي هڪ تابنده صنف آهي، جنهن پنهنجي اندر لڪل سچائين ۽ ان سان لاڳو ٻين سببن ڪري دنيا ۾ لا محدود عزت ماڻي آهي. اڄوڪي دنيا جي معتبر ناول نگارن جي وقار جو مکيه سبب انهن جي حقيقت نگاري جي بي انتها قوت آهي. هوئي سبب آهي ته ناول جي ڇڙي هڪڙي خصوصيت ان کي حيران ڪندڙ حيثيت ڏياري آهي. ناول جي معجزاتي تاثر سبب اهو داستان ، قصي ۽ ڪٿا کان علحده ۽ ارفع شئي سمجھي وئي. انڪري ئي ان جو نالو نئين ۽ انوکي شئي يعني ناول پئجي ويو. ايئن جديد ادب جو ڏاڏو آدم پيدا ٿي پيو. پر جيئن روايت آهي ،ته ڏاڏو آدم گھڻو وقت اڪيلو نه رهيو.ان جي کاٻي پاسراٽيءَ مان ڏاڏي حوا افساني جي صورت ۾ پڻ تخليق ٿي. افساني جي خمير ۾ ڏاڏي آدم جي حقيقت نگاري بدرجه اتم موجود ٿئي ٿي.پر ساڳئي وقت حوا واري رومانويت به کيس حقيقي حسن بخشي ٿي.
ڪلاسيڪل افساني جي اها صورت اسان کي منظور ڪوهيار جي افسانن ۾ با ضابطه طور تي نظر اچي ٿي. اڄوڪي سنڌي افساني ۾ هونئن ته منظر نگاري جي حوالي سان معياري نثر جي کوٽ هرگز ناهي. پر اهڙا ڪي چند افسانه هوندا، جن ۾ بيان ۽ ڪلام ٺيٺ مقامي ۽ لاڳاپيل محاوري ۾ ادا ٿيل هجي. افساني جي زبان ته سنئين سڌي سنڌي چئبي، پر هر جڳھ ۽ هر پاسي جي ٻوليءَ ۾ فرق ملي ٿو. نه صرف ڳالهائڻ ۽ ادائگي ۾ فرق آهي،پر معنائن ۽ مفهومن جو ڦيرو به مزيدار آهي. هر هنر جو وکر پنهنجو،هر ڪرت جو استعارو جداگانه ۽ هر شريعت ۽ طريقت جو محاورو يگانه آهي.
جڏهن ڪهاڻي ڪنهن هڪ ماحول مان سرجي ٿي، ته ان جي ٻولي پڻ ان ماحول مان ئي هئڻ گھربي آهي.ڪوهيار جي اها قابليت رهي آهي ته هن هر ماحول کي موزون زبان سان ادا ڪيو آهي. جڏهن اوڏن جي وسنديءَ ۾ ڪو واقعو جنم وٺي ٿو، ته انهن جي سماج جي هڪ مڪمل تصوير آڏو اچي وڃي ٿي. اڳ ۾ به اسان وٽ ”اوڏ“ چند افسانن جا موضوع بڻيا آهن. پر لاڳاپيل ٻولي ۽ ماحول جي حقيقي تصويرڪشي نه هئڻ ڪري سندن سماجي تعلق ۽ اٿاويٺي مڙيئي اکين کان اوڏو رهي آهي.
”ساڌ“ ڪهاڻي انهن سڀني پراڻن مثالن کان جدا هڪ اهڙي ڪوشش آهي ، جنهن جي پڙهڻ سان ان ۾ اهڙي ڪا به تشنگي نه ٿي رهي. اوڏن جو اٿڻ ويهڻ کائڻ پيئڻ،سوئنسا يا وسوسا مطلب ته سندن سماج جي پوري تصوير افساني جي پسمنظر ۾ رهي ٿي. انهيءَ فريم ورڪ ۾ ڪهاڻي پلجي وڏي ٿئي ٿي ۽ پنهنجو جوڀن ڏيکاري ٿي. حقيقت نگاري جواهو اعلي مثال هڪ اعلي افساني ۾ ڪيئن ٿو ڍلجي اهو هڪ جداگانه ڪمال آهي. هن افساني ۾ رومانيت جو دوآتشه جذبو به سوڍي جي ڪردار ۾موجود آهي.جنهن جي ڪردار کي نهايت گھرائي سان پيش ڪيو ويو آهي.
ڪهاڻي ”سج لهڻ کان پوءِ به“ ،ان درد جو عڪس آهي،جيڪو هر صاحب دل ۽اهل علم دنيا جي ناقدر شناسي تي محسوس ڪندو آهي. هي افسانو سماج جي مختلف حلقن ۽ انهن جي نمائنده ڪردارن جي تصوير پيش ڪندو وڃي پنهنجي مقصد تي پهچي ٿو. ان افساني جو خاتمو ڪنهن روايتي ڪلائيميڪس جيان ڪو cotrast يا تصوراتي ڪيفيت نٿو پيش ڪري، تنهن هوندي به ان جو تاثر ان کي هڪ ڪلاسڪ جو درجو ضرور عطا ڪري ٿو. افساني جي پڄاڻي ۾ ڪا نئين ڳالھ ته ناهي. سائيٽ اٽينڊنٽ جي انهيءَ عادت جو ذڪر ته اڳ ۾ ئي ٿيل آهي، جنهن ۾ٿيندڙ بي قدرين تي سندس اندر جون رڙيون ته هر پئرا گراف کانپوءِ ٻڌڻ ۾ اچن ٿيون. ظاهر آهي ته پڄاڻي ڪنهن نئين ۽ انوکي situation تي ٿيڻ کپندي هئي. جيئن افسانويت جي سرڪي ملائڻ سان ئي افساني جي مزاج جو مزو چکي سگھجي ها.افساني نگار جي هنر جو هي رنگ حقيقت ۾ ڏسن وٽان آهي، جتي هو contrast سان نه بلڪه اثبات / هائوڪار سان پنهنجي مقصد جي تائيد سان بندوبست ڪري ٿو۽ حيرت آهي ته هو ان ۾ حد درجه ڪامياب به ٿئي ٿو.
ايئن سماج جي مختلف حلقن مان سير ڪرائي ٿانيڪو ڪرڻ جي روش ادب م ڪا نئين ناهي. والٽيئر ،سيمئول جانسن ۽ برنارڊشا جھڙن اعلي اديبن ۽ مدبرن ان ڏس ۾ دنيا کي شاهڪار ڏنا آهن. سندن تحريرن جو زور سماج جو tour de force رهيو آهي. پر منظورڪوهيار هت افساني جي هڪ ننڍڙي آڳر ۾ هڪ لطيف ڌيرجsublime humality سان، دنياوي طرح هڪ ڪمتر ڪردار ذريعي، بي علمي جهالت ،ارڏائپ شوخي ،بود ۽ تفخر جي ڏاڍ کي کلي کيڏڻ جو موقعو ڏيندي؛ان معمولي ڪردار جي ڏک ۽ بيوسي جي پيڙا پڙهندڙن تائين پهچائڻ جو ڪمال سرانجام ڏنو آهي. اهو ڏک اسان جي رڳن ۾ ان وقت پيهجي وڃي ٿو،.جڏهن اهو معمولي شخص جهل، ضد، وڏائي ۽ طاقت جي اجگرن جي واتن مان نڪرندڙ باه جي اُلن جي ڄر جو ساڙيل هوندي به پنهنجي سچائيءَ سان سچو رهندي، ٿيل نقصان جي ازالي ۾ جنبجي وڃي ٿو.ايتري قدر جو ڊيوٽي پوري ٿيڻ کانپوءِ به هو من جي سچائي کي عمل جي سچائي ۾ ڍاري ٿو ڇڏي.
اسانجو سياسي نظام جن بنيادن تي ٻڌل آهي.انهن جو اسان جي اصل معاشرتي ڪيفيتن سان ڪو تعلق ناهي هوندو. هن فرضي اصولن تي طئي ٿيل نظام مان مخصوص طبقو فيضياب ئي ٿيڻو آهي.اها هڪ اهڙي کليل حقيقت آهي، جنهن جو ادراڪ سماج جي علم رکندڙن کي هوندو آهي . باقي سڀئي نام نهاد پڙهيا لکيا جاهل سولائي سان گمانن ۽ خوش فهمي جو شڪار ٿي ويندا آهن ۽ ائين پاڻ کي خود فريبي ۾مبتلا رکڻ جو جوڳو انتظام ڪري ڇڏيندا آهن.
اديب جيئن ته سماجي نفسيات کي هڪ علم طور تي پڙهندو آهي.انڪري اڪثر انهيءَ جي نظر آڏو اها حقيقت پنهنجي مختلف روپن ۾عيان هوندي آهي. پنهنجي ان مشاهدي کي عام تائين پهچائڻ لاءِ کيي گمانن ۽ خوش فهمين جي اصل صورت ڏيکارڻ لاءِ، اهو پنهنجي تخليقي صلاحيتن کي استعمال ڪرڻ تي مجبور ٿيندو آهي. جيئن ته عوام جي هيڏي ساري اجتماعي طاقت کي سڌو سنئون غلط قرار يا سندن سياسي جذبن کي خام خيالي ۽ وهم سڏڻ جو ڪم ڏاڍو ڏکيو بلڪه ناممڪن آهي. تنهن ڪري اديب اهڙي ڳالھ ڪرڻ کان اڳ مزاج جي تير کي مُڇي ،ظرافت جي ڪمان تي چاڙهي ،پوءِ نشانو وٺندو آهي. اسان ڏٺوآهي ته اديب هميشه سياسي دنيا جي شعبده بازن جي ڪاريگري تان پردو لاهڻ لاءِ satyre جو سهارو ورتو آهي. خاص طور تي مشرق ۾ ان کانسواءِ چاڙهو به ڪونهي. جتي رواداري ۽ درگذر اسان جي سرشت ۾ شامل ئي ناهي. جتي علم کي سمجھ وڌائڻ بدران سمجھائڻ جو هٿيار سمجھيو ٿو وڃي. جت جھالت، هيٺائين بجاءِ هوڏ کي جنم ڏئي ٿي. ات اديب مزاح جي هٿيار کي استعمال ڪري ٿو. سعادت حسن منٽو هڪ نهايت بيباڪ اديب ٿي گذريو آهي. جنهن سماج جي ڏاڍ، گناھ، ڪدورت ۽ انساني فطرت جي ڪمزورين کي بيرحمي سان اگھاڙو ڪيو. پر جڏهن کيس سياسي عقيدن ، يقينن ۽ طريقن جوذڪرڪرڻو پئجي ويو يا جڏهن کيس انهن جي بدڪارين کي ٻڌائڻ لازم ٿيو ته هن به مزاح جو دڳ ورتو.
ڪهاڻي ” عالي جناب جي استقبال“ ۾، منظور ڪوهيار پڻ ظرافت جي لوئي اوڍي اقتدار جي وڏ ڌڻين ۽ سندن نيچ موقع پرست چيلن جي عمومي نفسيات جو درشن ڪرائڻ لاءِ اچي موجود ٿئي ٿو. اها ڪهاڻي ان ڳالھ جي شاهد آهي، ته آخر ۾ ليکڪ جو مزاح زهر خنده ٿيو وڃي. سندس لهجي جي تلخي ان ڳالھ جي شاهد آهي، ته هاڻي اهو وقت جو گھڻو پري ناهي رهيو،جڏهن عام ماڻهن کان اهي ڏاڍايون وڌيڪ برداشت نه ٿينديون.
اسان وٽ ڳوٺاڻو سماج ، ملڪي آبادي جو مکيه حصو آهي. ان ۾ جاگيردارانه سماج جا اهي قدر جيڪي ڏاڍ ۽ زبردستي تي ٻڌل آهن، سي اسان جي پوري ۽ معتبر معاشري کي بدبودار ۽ ڏکيو ڪري ڇڏين ٿا. پوءِ اهڙوسماج بڻجي ٿو، جنهن ۾ ڪمزور تي ڏاڍي کي خوش ٿيڻ جو موقعو ملي وڃي ٿو. جنهن ۾ غريبي تي اميري ناچ ڪندي نظر اچي ٿي. جنهن ۾ معصوميت تي درندگي پروان چڙهي ٿي. جنهن ۾ بيوسي تي وس جو اوج هلي ٿو. جنهن ۾ عزت آساني سان پائمال ٿي ٻلوان جو ناموس بڻجي ٿي. جنهن ۾ حق جي پوئيواري نه هئڻ ڪري ناحق کٽي وڃي ٿو. اهڙي فيوڊل سماج ۾انصاف هڪ جداگانه شئي بڻجي وڃي ٿو .ان معاملي کي سمجھڻ لاءِ اسان کي ”ڪوهيار“ جي ڪچهري ۾ هلڻو پوندو. ڪهاڻي ”انصاف“ هڪ اهڙي مدي خارج سماجي نظام جي قدرن واري ڪردارن جي عڪاسي آهي. جنهن وسيلي اسان کي جاگيردارانه سماج جي اوڻاين پوڻاين کي سمجھڻ ۾ مدد ملي ٿي.
جنسي حوالي سان روا بندشون ،عام صحتمند رجحانن جي پيداوار ۾ رڪاوٽ آهن. نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ غير معمولي افعالنsexual perversions جو ذڪر ڪيترن افسانن جو موضوع رهيو آهي. منظور ڪوهيار جو افسانو ”ٽيون سبب“ ان موضوع تي هڪ ڀرپور افسانو آهي. جنهن جي بي انتها حقيقي سيٽset تي جيئري جاڳندي زندگي ۾ اسان جي اکين آڏو ،اها منظر نگاري سامهون اچي ٿي. جنهن مان غير صحتمند جنسي رجحانن جي خمير جي خبر پوي ٿي،بلڪه يقين ٿيڻ لڳي ٿو ته اِصلاح احوال لاءِ اسان وٽ اڃا تائين ڪو جوڳو انتظام به نه ٿي سگھيوآهي . ان افساني جي ٻولي، ماحول جي ڪيفيت کي وڏي سولائي سان سمجھڻ لائق بڻائي ٿي. لڳي ٿو ته ”جهانِ گم گشته“ جي هڪ صورت اکين آڏو اچي بيٺي آهي. اڄوڪن پڙهيلن لاءِ مدرسو هڪ نئين ڳالھ آهي. پر ڪوهيار مدرسي جي ماحول ۽ ان جي شب و روز جو ذڪر نفيسsubtle مزاح ۽ رواني سان ڪري ٿو،جيڪي سندس هنر ۽ علم جو ڌاڪو ويهارڻ لاءِ ڪافي آهي.
تازو شايع ٿيل ڪهاڻين جو مجموعو ”سج لهڻ کانپوءِ“ سنڌي ادب ۾ هڪ قابل قدر اضافو آهي.اهو جيتوڻيڪ ”منظور ڪوهيار“ جو پهريون مجموعو آهي.پر هنري بالغ نظري ۽ مشاهدي جي جامعيت جي لحاظ کان”اڳلن“ کان اڳرو ۽ ”ڏاڍن“ کان ڏاڍو آهي.
منظور ڪوهيار پاڻ تعليم ۽ ڪرت جي لحاظ کان سماجي علم جو ماهر چئجي. هن يونيورسٽي ۽ عام زندگي ۾ هميشه سماج جو مطالعو جاري رکيو. هن فرد جي عمل کي سماجي روين جي ڪسوٽي تي پرکيو آهي ۽ سماجي چرخي کي فرد جي ٻل تي ڦرندي جاچيو آهي. هو سماجيات جي ماهرن جي نظريئ کي ،ماڻهن جي لوڏ ۽ روين ۾ ڳولي ڪڍي ٿو.اهڙي طرح هن جون ادبي ڪاوشون پڙهندڙن کي گھري نظر عطا ڪن ٿيون.
لکت ۾ محنت جو قائل هي اديب ادب کي امير ۽ ٻولي کي سرهو ڪندو نظر اچي ٿو.اميد ته ڳوٺاڻي زندگي سان سندس ويجھڙائپ اسان جي ٻولي کي روايتي رستن کان ٻهراڙي جي انيڪ پيچرن تي وٺي ويندي، جنهن جي نتيجي ۾ ڪرت ۽ احساس جي ترجماني جو هڪ نئون بندوبست ممڪن ٿي ويندو.
(ڇپيل روزاني عوامي آواز ڇنڇر ۳ فبروري ۱۹۹۶ )